"შიომღვიმის ტიპიკონის" სახელით მეცნიერებაში ცნობილია პერგამენტზე შესრულებული ხელნაწერი საბაწმიდური ტიპიკონისა ("ტიპიკონი საეკლესიოისა წესისაი კეთილ_განგებულისა წმიდისა და ღმერთშემოსილისა მამისა ჩვენისა საბაის ლავრისაი"), რომელიც შიომღვიმის მონასტრისთვის გადაუწერიათ 1247-69 წლებში, და იქვე ინახებოდა 1917 წლამდე. (ერთხანს ხელნაწერი მონასტრიდან გატაცებული ყოფილა უცხოელ დამრბევთა მიერ. ვინმე გიორგი სამადურისშვილს იგი გამოუსყიდია და კვლავ მონასტრისთვის შეუწირავს). დაცვის მიზნით ამ წელს იგი მონასტრიდან წამოიღო და საქართველოს საისტორიო_საეთნოგრაფიო საზოგადოების მუზეუმს გადასცა წმინდა ექვთიმე ღვთის კაცმა (თაყაიშვილმა). მალე ხელნაწერი საისტორიო საზოგადოების მიერ შეკრებილ მთელ კოლექციასთან ერთად საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმში მოხვდა, 1958 წლიდან კი, დღევანდლამდე, ამ მუზეუმის ხელნაწერთა განყოფილების ბაზაზე შექმნილ ხელნაწერთა ინსტიტუტში ინახება.

შიომღვიმის ტიპიკონი მრავალრიცხოვან სხვა ხელნაწერებთან ერთად მოწმობს იმ დიდ მწიგნობრულ საქმიანობას, რაც ღირსი მამის შიო მღვიმელის მიერ დაარსებულ "მღვიმის მონასტერში" წარმოებდა საუკუნეების განმავლობაში. Aმას ხელს უწყობდა ის დიდი მატერიალური მხარდაჭერა და თანადგომა, რასაც მონასტრის საძმოს მიმართ საქართველოს მეფე_დიდებულები იჩენდნენ.

XI-XIV საუკუნეებში შიომღვიმე სამეფო მონასტრად ითვლებოდა და განსაკუთრებული პრივილეგიებით სარგებლობდა. ყველაზე დიდი პატივი კი მას მეფე დავით აღმაშენებელმა მიაგო. ქართველ გვირგვინოსანთა შორის უდიდელესმა მდიდრული შესაწირავებით (ადგილ_მამული, ძვირფასი საეკლესიო ჭურჭელი, ფულადი შესაწირავი, პირუტყვი და სხვა) გააძლიერა შიო მღვიმის სავანე, ააგო ღვთისმშობლის დიდი ეკლესია, წესი და რიგი განუჩინა საძმოს, გაათავისუფლა იგი ყოველგვარი საეკლესიო და სახელმწიფო გადასახადისგან.

შიომღვიმის სავანისათვის განსაკუთრებული ზრუნვა დავით მეფისა იმ ერთგულების ჯეროვანი საზღაური იყო, რაც მონასტრის მოწესეებს მის მიმართ გამოუჩენიათ. ამის შესახებ მოგვითხრობს დავით აღმაშენებლის ხელრთვით დამშვენებული დოკუმენტი_ანდერძი შიომღვიმის მონასტრისადმი, რომელსაც მკვლევარნი 1123-1124 წლებით ათარიღებენ.

ანდერძიდან ვიგებთ, რომ შიომღვიმის მონასტრისათვის თავის შეფარება უცდია მეფის ერთ-ერთ მოწინააღმდეგეს, მისგან დევნილ დიდგვაროვან ფეოდალს, ძაგანს, რომლის ძმა, მოდისტო იმხანად (1105წ.) მღვდელთმოძღვრობიდან გადაუყენებიათ ზესთამჩენობისა (ესე იგი ამპარტავნების) და მომხვეჭელობის გამო. მონასტრის მოღვაწეებს არათუ არ შეუფარებიათ მეფის მოწინააღმდეგე, არამედ შეუპყრიათ კიდეც და დავით მეფისათვის გადაუციათ.

მეფემ მადლობა შესწირა ღმერთს და თაყვანი სცა ღმერთშემოსილი მამის შიოს საფლავს. შემდეგ დიდი პატივით მოიკითხა მონასტრის მაშინდელი წინამძღვარი ("მთავარმა მემღვიმე") მიქაელი და სხვა იქური მოღვაწენი - "სულითა და ღმრთისაითა განათლებული მამანი". მოუწოდა არსენი ბერს და დაავალა, მის მიერ გამოყოფილი სახსრებით მონასტრის შუაგულში აეშენებინა ეკლესია ყოვლადწმინდა ღმრთისმშობლის სახელზე. მონასტერი თავის საპატრონოდ გამოაცხადა.

შიომღვიმისადმი დაწერილ ანდერძშივეა მოხსენიებული დავით მეფის მიერ ამ მონასტრისათვის საღმრთისმსახურო წესის განჩინების შესახებ:

"მიბრძანა სასომან ჩემმან ბერმან არსენი და თვით სულიერმან ბერმან მოძღუარმან ჩემმან იოვანე, რაითამცა წესსა ზედა სვიმეონწმიდისასა დავსხენ მონასტრისა მღვიმისა წესნი, რომელი თვით მათ მიერ აღწერილი ვიხილე ყოვლად შუენიერად, - უცთომელი გზაი და წესიერი ცხოვრებაი და ანგელოზებრი მოქალაქობაი". არსენი ბერსა და იოვანე მოძღვარს მეფისათვის შეუთავაზებიათ, შიომღვიმის მონასატრის საღმრთისმსახურო სახელმძღვანელოდ დაეწესებინა სვიმეოწმიდის მონასტრის განწესება, რომლის თარგმანიც მათ უკვე გამზადებული ჰქონდათ. სვიმონწმიდური წესი - ესაა ის რედაქცია პალესტინური ტიპიკონისა (წმინდა საბა განწმენდილის ლავრის წეს-განგებისა), რომელიც სვიმონწმიდის მონასტერში ჩამოყალიბებულა (ანტიოქიაში, შავ მთაზე). არსენ ბერისა და იოანე მოძღვრის ასეთი არჩევანი უნდა აიხსნებოდეს იმით, რომ ღირსი მამა შიო საქართველოში ჩამოსვლამდე სწორედ შავი მთის უდაბნოში მოღვაწეობდა.

შიომღვიმის მონასტერში შავი მთის საღმრთისმსახურო ტრადიციის დანერგვის მოსურნე არსენ ბერი, ტრადიციული შეხედულებით - XI-XIIსაუკუნეების გამოჩენილი სწავლული არსენ იყალთოელია. მისი სახელი, მართლაც, უკავშირდება როგორც შავი მთის სამონასტრო ცენტრებს, ისე შიომღვიმის მონასტერს. ამ ტრადიციული შეხედულების შეცვლა სცადა კორნელი კეკელიძემ, რომელმაც არსენ იყალთოელი და არსენ ბერი_ორ სხვადასხვა პირად მიიჩნია. ეს აზრი, გამომთქმელის ავტორიტეტის გამო, კარგახანს იყო გაბატონებული მეცნიერებაში, მაგრამ შემდგომი დროის გამოკვლევებით დამაჯერებლად დამტკიცდა, რომ არსენ ბერისა და არსენ იყალთოელის სახელით სხვადასხვა წყაროები ნამდვილად ერთსა და იმავე სწორედ არსენ იყალთოელს უნდა მიეწეროს, ვინმე "იოვანე მოძღვართან" ერთად.

დედანი ამ ტიპიკონისა (XII საუკუნის დასაწყისი) ჩვენამდე მოღწეული არ არის, მისგან მომდინარე ერთ-ერთი უძველესი ხელნაწერი, რომელიც დღევანდლამდე შემორჩა, ზემოაღნიშნული "შიომღვიმის ტიპიკონია" (XII საუკუნის შუახანები).

Gგარდა შიომღვიმის უდაბნოსი, სვიმონწმიდური ტიპიკონი საღმრთისმსახურო საჭიროებით სხვა ეკლესია-მონასტრებისთვისაც გადაუწერიათ და იგი მთელ საქართველოში გავრცელებულა. Aამავე ტიპიკონით სარგებლობდნენ, როგორც ჩანს, საზღვარგარეთის ქართველ სამოღვაწეო ცენტრებშიც, სადაც დღემდეა შემორჩენილი მისი ხელნაწერები: ერთი_სინას მთაზე, ორი_იერუსალიმში.

იმ დროს, როდესაც საბაწმიდური წარმოშობის ტიპიკონი სვიმონწმიდის მონასტრისა ქართულად ითარგმნა და პრაქტიკაში დაინერგა, ქართულ ღვთისმსახურებაში გიორგი მთაწმინდელის "დიდი სვინაქსარი" იყო გაბატონებული (XIსაუკუნიდან) ესაა კონსტანტინეპოლის დიდი ეკლესიის ანუ "აია_სოფიის" ტიპიკონი, ათონის მთის საღმრთისმსახურო პრაქტიკის გათვალისწინებით.

საბაწმიდურმა ტიპიკონმა ერთგვარი მეტოქეობა გაუწია "დიდ სვინაქსარს", მაგრამ ღმრთისმსახურებიდან მისი სრული გამოდევნა ვერ შეძლო (როგორც ჩანს, გიორგი მთაწმინდელის დიდი ავტორიტეტის გამო). ეს ორი ტიპიკონი პარალელურად იხმარებოდა XVIII საუკუნემდე და შესაძლოა, XIX საუკუნეშიც, რაზედაც მეტყველებს როგორც ერთი მათგანის, ისე მეორის გვიანდელ ხელნაწერთა სიმრავლე.

სრული სახით ტიპიკონის 18 ხელნაწერია დღეისათვის ცნობილი: შიომღვიმის მონასტრის ხელნაწერი, იერუსალიმის ჯვრის მონასტრისა, მამია გურიელის გულანი, გელათური გულანი (ზაქარია ქვარიანისეული), ხოტევის გულანი, ოტია დადიანისეული, მთაწმიდური, გურიანთის გულანი, დოდორქის მონასტრისა, ქეთევან - ქრისტინესეული (გიორგი VIII-ის ასულისა), მინიატურული, ბედიის გულანი (გერმანე ჩხეტიძისეული), პეტერბურგის საჯარო ბიბლიოთეკის ხეოლნაწერი, გელათის მონასტრისა, სინური. ამათ გარდა შემორჩენილია მრავალრიცხოვანი ფრაგმენტები.

ყველა ეს ხელნაწერი, როგორც ირკვევა, ძირითადად ერთნაირი შედგენილობისა და ხასიათისაა, მაგრამ ერთმანეთისგან მაინც განსხვავდებიან მკვეთრად გამოხატული რედაქციული თავისებურებებით, რომლებიც საკმაოდ ხშირად იჩენს თავს.

ქართულ ღვთისმსახურებაში საბაწმიდური ტიპიკონის ავტორიტეტულობას მოწმობს ის ფაქტი, რომ მას დიდი გავლენა მოუხდენია მომდევნო პერიოდის საღმრთისმსახურო კრებულთა ჩამოყალიბებაზე. მაგალითად, გიორგი მთაწმიდელის "დიდთა კურთხევათა" ბაზაზე შედგენილ კრებულებში ანონიმ რედაქტორთ დამოუკიდებელ თავებად (წეს-განგებად) შეუტანიათ ცალკეული ამონარიდები საბაწმიდური ტიპიკონის ტექსტიდან. ეს თავებია: "კურთხევაი პურთაი ღამისთევად ყოველთა დღესასწაულთა" და "წესი და განგებაი, რომელი აღესრულების ამაღლებასა ჯუარისასა", ამავე ტიპიკონის საკმაოდ ვრცელი მონაკვეთებია ციტირებული "კურთხევანის" სხვა თავების - განცხადების წყლის კურთხევისა და ფერხთა ბანის წეს-განგებათა ზოგიერთ ვარიანტშიც.

საბაწმიდური ტიპიკონის ქართული ვერსიის მეცნიერული შესწავლა დაიწყო XX საუკუნის დასაწყისში. მაგალითად, შიომღვიმური ხელნაწერის დაწვრილებით აღწერას მიეძღვნა საგანგებო თავი დეკანოზ კორნელი კეკელიძის სამაგისტრო დისერტაციაში, რომელიც 1908 წელს ცალკე წიგნად დაიბეჭდა. იმჟამად ხელნაწერი კვლავ შიომღვიმის მონასტერში ინახებოდა. მკვლევარმა მასში არსებული ანდერძ_მინაწერების საფუძველზე დაასკვნა, რომ იგი გადაუწერიათ 1247-69 წლებს შორის, 1172 წლის დედნიდან. აღწერილობაში ავტორს მოჰყავს ვრცელი ამონარიდები ტიპიკონის ზოგიერთი თავიდან და გამოთქვამს არაერთ საყურადღებო მოსაზრებას. საბაწმიდუეი ტიპიკონის ნუსხების შედარებით შესწავლას კორნელი კეკელიძის ნაშრომში მხოლოდ რამდენიმე მცირე შენიშვნა დაერთო. ყველა ხელნაწერზე იმჟამად მას არც მიუწვდებოდა ხელი.

მას შემდეგ, რაც ქართულმა ხელნაწერებმა მუზეუმში მოიყარეს თავი, ძველი დროის ლიტერატურული ძეგლების შესწავლისათვის უკეთესი პირობები შეიქმნა, მაგრამ საბაწმიდური ტიპიკონის შესწავლა დღემდე ხელნაწერთა აღწერილობას არ გასცილებია.