სულთმოფენობის შემდგომ ოთხშაბათს მცხეთის ჯვრის დღესასწაულს აღნიშნავენ , ამავე დღეს ხალხური კალენდრით "ლომისობა" იზეიმება.

მცხეთის ჯვარი. როგორც "მოქცევაი ქართლისაი" გვამცნობს, მეფე მირიანმა, საბერძნეთიდან ჩამოსული მღვდლების რჩევით, ხუროები გაგზავნა "ხე ერთი ჰაეროვანის" მოსაჭრელად, რომლისგანაც შემდეგ ჯვარი შექმნეს. ხარების დღესასწაულზე, 25 მარტს, მეუფე იოანეს კურთხევით, მოიჭრა ხე, რომელიც მცხეთის პირდაპირ მდებარე მთაზე, წმინდა ნინოს მიერ აღმოცენებული მაკურნებელი წყაროს გვერდით ამოსულიყო. პირველ მაისს მისგან სამი ჯვარი გამოკვეთეს, ხოლო შვიდ მაისს ისინი სვეტიცხოველში აღმართეს. სწორედ ამ ღამეს მოხდა პირველი გამოცხადება ცეცხლოვანი ჯვრისა. "მოქცევაი ქართლისაი" ასე აღწერს ამ მოვლენას:

"და იხილეს სიმრავლემან ქალაქისამან ბნელთა მათ ღამეთა, და აჰა ჩამოვიდეს ჯუარი ცეცხლისაი დაგვირგვინებული ვარსკვლავითა და დაადგრის ზედა ეკლესიასა ვიდრე განთიადამდე, და ყოველნი ადიდებდეს ღმერთსა ამას ზედა. და განთიად რიჟურაჟუს ოდენ, გამოვიდის მისგან ორი ვარსკვლავი. ერთი წარვიდის აღმოსავლით და ერთი დასავლით, და იგი თავადი ეგრევე დგან ბრწყინვალედ და ნელიად-ნელიად განდგის მიერ კერძო არაგუსა და დადგის ბორცვსა ზედა კლდისასა, ზემო-კერძო, ახლოს წყაროსა მას, რომელი იგი აღმოადინის ცრემლთა წმიდისა ნინოისთა და მუნით აღმაღლდის ზეცად".

ეს სასწაული რამდენჯერმე განმეორდა. ცეცხლოვანი ჯვრიდან ამობრწყინებული ვარსკვლავების კვალს გაჰყვნენ. დადგინდა, რომ ერთი მათგანი თხოთის მთასთან უჩინარდებოდა, მეორე კი სოფელ ბოდისთან. სწორედ ამიტომ აღიმართა ერთი ჯვარი თხოთის მთაზე, მეორე - უჯარმაში, ხოლო დაბა ბოდისის მცხოვრებთ წმინდა ნინომ აღუთქვა, რომ თვით მივიდოდა მათთან.

სასწაულებრივი ხისგან გამოკვეთილი მესამე და მთავარი ჯვარი, რომელიც ზუსტად იმგვარივე იყო, როგორიც ზემოხსენებული ცეცხლოვანი ჯვარი, კვირა დღეს უდიდესი შიშითა და კრძალვით აღმართეს იმ მთაზე, სადაც წმინდა ნინო მკვიდრობდა. სწორედ ესაა ყოვლად დიდებული მცხეთის ჯვარი, რომელსაც "მოქცევაი ქართლისაი" ასე უწოდებს: "სასწაულთაგან ზეცისათა ჩუენებული ჯუარი მცხეთისაი".

რამდენიმე დღის მერე, სულთმოფენობის (ძველი ქართულით - "მარტვირიის") დღესასწაულის შემდეგ, ოთხშაბათ დღეს, აღსრულდა ჯვრის ხელმეორე გამოცხადება, ამჯერად უკვე მთაზე აღმართული მცხეთის ჯვრის თავზე. სწორედ ეს დღე დაამკვიდრა საქართველოს ეკლესიამ ჯვრის სასწაულებრივი გამოჩინების დღესასწაულად.

ლომისობა. XIII საუკუნეში ჩვენს სამშობლოს საშინელი განსაცდელი დაატყდა თავს. ერთიანი და ძლიერი თამარის საქართველო დაკნინდა და გაპარტახდა. ხვარაზმელებიც მოგვევლინნენ ღვთის რისხვად. მათი ლაშქარი, რომელსაც სულთანი ჯალალ-ედ-დინი სარდლობდა, ორგზის შემოესია ქვეყანას. მტერი "აღაოხრებდეს საქართველოსა, არბევდეს და ტყვე-ჰყოფდეს და სრულიად ხოცდეს და არავინ იყო ნუგეშინისმცემელი მათი... გაგრძელდა ესევითარი ჭირი და ზეგარდამომავალი რისხვა ხუთისა წლისა ჟამთა". მტერმა მაშინ არაგვის ხეობაც დაარბია და 7000 არაგველი ტყვედ წაასხა. ტყვეებს თან მთიულეთის მთავარი სიწმინდე - გზოვანის წმინდა გიორგის ხატი - წაუღიათ. გადმოცემით, ამ ძლიერ ხატს ხვარაზმელთა (ხორასნელთა) მხარე "შეუკრავს" - დედამიწას ნაყოფი აღარ გამოუღია, ადამიანი და საქონელი გაბერწებულა... ერთი სიტყვით, ქვეყანა დაღუპვის პირას მისულა.

თავზარდაცემულ სულთანს მკითხავები უხმია. მათ მოუხსენებიათ, უბედურების მიზეზი გურჯისტანის ხატიაო. საკირეში ჩააგდეთო, მყისვე უბრძანებია სულთანს. ასეც მოქცეულან, მაგრამ უვნებელი ხატი საკირიდან ამოფრენილა და იქვე მოვლენილი თეთრი ხარის რქაზე დაბრძანებულა. ხარი და ხატი მანამ არ დაძრულან ადგილიდან, სანამ სულთანს ყველა ტყვე არ გაუთავისუფლებია. მაინც დაჰკლებიათ ერთი კოჭლი დედაკაცი, რომელიც ვიღაც ხორასნელს მოახლედ წაუყვანია. ის ქალიც სასწრაფოდ მოუძებნიათ და ხატიანი ხარიც 7000 ტყვეყოფილის თანხლებით საქართველოსკენ დაძრულა. გზად, სადაც კი ხარს შეუსვენია, ხალხს ყველგან ნიში აუგია.

შინ დაბრუნებული ხარი, ყველას გასაკვირად, გზოვანის მთაზე კი არ ასულა, ერთ ციცაბო ბილიკს შესდგომია, ქსნისა და არაგვის ხეობათა წყალგამყოფ ქედამდე მიუღწევია და იქ უსულოდ დაცემულა. ხატიც იქვე დაფრენილა. ამ მთის წვერიდან არაგვამდე ხალხი ჯაჭვად გაბმულა და ტაძარი აუშენებია. რაკი ხარს ლომა ერქვა, სალოცავსაც ლომისის წმინდა გიორგი უწოდეს. ამის შემდგომ ტყვეყოფილები არაგვის ხეობაში გაფანტულან და მადლიერების ნიშნად წმინდა გიორგის სახელზე საყდრები აუშენებიათ. იქიდან მოყოლებული, უკვე რვა საუკუნეა, სულთმოფენობის შემდგომ ოთხშაბათს მლოცველებით, ლომისის უნჯი ანუ ძირძველი ყმებით, ივსება ძველი საყდარი. "ღმერთო, გაუმარჯვე დიდ ლომისის წმინდა გიორგის, ხორეშანით მობრძანებულს, შვიდი ათასი ტყვის მხსნელს, ქსნისა და არაგვის თავდამყურებელს", - ილოცებიან მთიულნი.

საინტერესოა, რომ ამ თქმულებას იმეორებს გურიის სოფელ ძიმითის წმინდა გიორგის ხატის კუბოს წარწერა, სადაც ნათქვამია: "ეჰა შენ, დიდო მხნეო მხედარო და ღვაწლით შემოსილო და ხვარასანთა ტყვეთა მხსნელო, სასწაულთმოქმედო ახოვანო და წმინდაო მოწამეო გიორგი".

ვახუშტი ბაგრატიონი წერს: "ლომისის მთის თხემსა არს ეკლესია წმინდა გიორგისა, წოდებული ლომისა (და ამის გამო ეწოდება მთასა ამას სახელი ესე), უგუნბათო. არნ მრავალნი ხატნი და ჯვარნი ოქრო-ვერცხლისანი დახიზნულობით. უჭვრეტს სამხრით ქსანსა, ჩრდილოეთით - მთიულეთს. მთა ესე უტყეო არს და ბალახ-ყვავილიანი, კალთათა ტყიანი". ლომისის ტაძრის ტრაპეზი ორსაფეხურიანია. მასზე შეწირული ხატებია დასვენებული. არავინ იცის, სად არის ლომისის სასწაულთმოქმედი ხატი. აქაურთა თქმით, შიშიანობის დროს დეკანოზებს იგი გადაუმალავთ და სანაცვლოდ მისი მსგავსი ვერცხლის ხატი მოუჭედვინებიათ. გადამალული ხატი ვეღარ უპოვიათ. ასლი ახლა მლეთის ეკლესიაშია დაბრძანებული. ეკლესიაშივე ინახება ლომისის ძველი ხატები (ჯვრები), ვერცხლით მოჭედილი და უბრალო ფერადი ქვებით შემკული (ორ მათგანს XVII საუკუნის ხუცური წარწერა აქვს, სადაც ბურდულის გვარია მოხსენიებული). ლომისას ერთი ბავრაყი (საეკლესიო დროშა) და ალამიც აქვს. ბავრაყი წითელია და ზედ ზანზალაკები ჰკიდია, ალამი კი სამფეროვანია (წითელი, თეთრი და ლურჯი). ალამს წვერზე შუბიანი თითბრის ბურთი უკეთია.

ლომისის მუხის კარს რკინა აქვს გადაკრული, რომელზეც თვრამეტსტრიქონიანი ხუცური წარწერა ამოუჭრიათ. ამ წარწერიდან ირკვევა კარის შემჭედი ოსტატების, პურისა და რკინის შემომწირველთა ვინაობა. წარწერა XVI-XVII საუკუნეებს უნდა ეკუთვნოდეს. კარს ოთხ მწკრივად რგოლები დაუყვება. ღამის დარაჯი, ეკლესიაში ქურდი რომ არ შეპარულიყო, ამ რგოლებს ფეხზე აყენებდა. თუ კარს ვინმე მიადგებოდა და წვალებას დაუწყებდა, რგოლები ცვიოდა და ხმაური ჩაძინებულ დარაჯს აღვიძებდა. თუკი მცველი დღისით დატოვებდა ეკლესიას, რგოლებს ისე აწყობდა, რომ უკან დაბრუნებულს შეემჩნია, ვინმე ხომ არ მიჰკარებოდა ტაძრის კარს. ლომისის კარის შესახებ ასეთ ამბავს ჰყვებიან: ერთხელ მთაზე მეფის ჯარს შეუსვენებია. მოშიებულ მოლაშქრეებს კერძის მოსახარშად შეშა ვერ უპოვიათ, მეთაურის ბრძანებით ლომისის კარი ჩამოუხსნიათ, დაუპიათ, დაუნთიათ ცეცხლი. უჭამიათ თუ არა, ყველა დაბრმავებულა. მეთაური ლომისას შევედრებია, თვალისჩინი დაგვიბრუნე და ტაძარს რკინის კარს შევაბამო. ჯარს თვალი ახელია და სარდალს მადლობის ნიშნად ეს კარი შეუბამს.

ტაძარში ახლაც ინახება საყელურიანი დიდი რკინის ჯაჭვი. ვისაც აღთქმა აქვს დადებული ან აღთქმის დადება უნდა, ანდა რაიმეს ევედრება წმინდანს, ამ ჯაჭვს კისერზე იდებს და ტაძარს სამგზის შემოუვლის ლოცვით. ზოგს ეს წარმართობის გადმონაშთი ჰგონია, მაგრამ ასე არ არის. ჯაჭვის კისერზე დადებით წმინდა გიორგისთვის ყმობის გაცხადების ტრადიცია საქართველოში სხვაგანაც ყოფილა გავრცელებული (მაგალითად, აწყურში). საინტერესოა, რომ პალესტინაში წმინდა გიორგის ტაძრის მოლოცვისას თანამედროვე პილიგრიმებს სწორედ ასეთი საყელურიანი რკინის ჯაჭვი უნახავთ.

ხალხური გადმოცემით, ლომისის ჯაჭვი ბარიდან კისრით ამოუტანია დიდად ცოდვილ დადიანის ქალს. სხვა ვარიანტით, წმინდა გიორგის სასწაულებრივად უხსნია ერთი ქართველი ტყვე და მასაც მადლობის ნიშნად ჯაჭვი, რომელიც ტყვეობაში კისერზე ედო, ლომისის მთაზე ამოუტანია.

მეხატენი ამ ჯაჭვს ასე უმღეროდნენ:

"ლომისას ჯაჭვი ჰკიდია,
არავინ იცის, ვისია;
მოვიდა, ქალმა შესტირა:
ეგ ჯაჭვი ჩემი ძმისია,
ლაშქრიდან გამოტანილი,
შავგვრემანაის ყმისია.
დეეხსენ, ჟანგმა შესჭამოს,
ლომისას საკადრისია".

მთიულებს დიდი რწმენა ჰქონდათ ალისფერ ცხენზე მჯდარი ლომისის წმინდა გიორგისა:

"წმინდა გიორგი ცხენზე ზის,
ფეხთ უქრის ნიავქარია,
მხარზე ჰკიდია მათრახი
სამოცდასამი მხარია,
ვისაც დაუქნევს, დაამჩნევს;
მაგის დაკრული ცხარია".

ლომისის მთავარმოწამეს შესთხოვდნენ ადამიანისა და საქონლის გამრავლებას, უშვილონი - წილიანობას (შვილიერებას); ვისაც ძუძუში რძე არ ედგა, დეკანოზი (ასე უწოდებენ მთიულეთში ხევისბერს) ტაძრის კედლიდან კირს ჩამოფხვნიდა, წყალში გახსნიდა და მაწოვარ დედაკაცს შეასმევდა. ბავშვსაც თმას პირველად აქ შეკრეჭდა დეკანოზი.

გილოცავთ ყველას ამ ბრწინვალე, მართლაც ეროვნულ დღესასწაულებს და ყოველივე საუკეთესოს გისურვებთ!