სამთავროს დედათა მონასტერი და მასში დავანებული სიწმინდეები არაერთხელ მომილოცავს, მაგრამ ამას წინათ რომ მოვილოცე, სურვილი გამიჩნდა, სხვა კუთხით გამეცნო სამთავრო , გამეგო მონასტრის ეზოში დასაფლავებულთა ვინაობა და, თუ შესაძლებელი იქნებოდა, მათი ცხოვრების მცირე დეტალებიც აღმენიშნა. ღვთის შეწევნით, მივაკვლიე წიგნს, რომელშიც მსგავსი მასალებია თავმოყრილი. "სამთავრო, წმინდა ნინოს დედათა მონასტერი", - ასე ჰქვია ხელოვნებათმცოდნის, არქიტექტორის გია ჭანიშვილის წიგნს, რომელიც რამდენიმე წლის წინ უწმინდესის ლოცვა-კურთხევით დაიწერა. ავტორს დავუკავშირდი და მისი ნებართვით "კარიბჭის" მკითხველი შემოკლებული სახით გაეცნობა კიდევ უფრო საფუძვლიან და უმეტესობისთვის უცნობ ფურცლებს სამთავაროს დედათა მონასტრის შესახებ. ბატონი გია ჭანიშვილის თქმით, წიგნის შედგენის იდეა ეკუთვნით სამთავროს მონასტრის წინამძღვარს - იღუმენია ქეთევანს და შიომღვიმის მონასტრის წინამძღვარს და იმ დროს სამთავროს დედათა მონასტრის მწირველ მღვდელს არქიმანდრიტ მიქაელს, რომელთა ნებართვით ღია იყო სამთავროს მონასტრის არქივის კარი.

მოწიწებით ვუხდით მადლობას უწმინდესს, რომლის კურთხევითაც დაიწერა ეს ნაშრომი. უწმინდესმა მოგვაწოდა მასალა სამთავროს დედათა მონასტრის თანამედროვე ისტორიის შესახებ. ეს მონასტერი პატრიარქის სიყრმის სავანე იყო. იგი აქ, მონასტრის დედებთან ეზიარა ქრისტიანულ სარწმუნოებას. "არსად ისეთი მადლი არ მიმიღია, როგორიც სამთავროში", - იგონებს უწმინდესი.

ამ წიგნში ძირითადად მოთხრობილია სამთავროს წმინდა ნინოს დედათა მონასტრის და იქ მოღვაწე დედების ამბები. იმ მონასტრის ამბავი, რომელიც XIX საუკუნის 20-იან წლებში დაფუძნდა საქართველოს უძველეს სავანეში და ცხოვრება იმ დედებისა, რომლებიც ქვეყნისთვის ძნელბედობის ჟამს მაცოცხლებელ კეთილ ენერგიას შთაბერავდნენ მინავლებულ ქართულ სულს და განამტკიცებდნენ რწმენას. ღირსი დედები ღვთისა და ქვეყნის უანგარო სიყვარულით მატებდნენ და ამრავლებდნენ ამ მადლს ღვთის სადიდებლად და ქვეყნის საკეთილდღეოდ.

აქ ისტორია იწყება წმინდა ნინოს მცხეთაში მოსვლით და, ისტორიულ წყაროებზე დაყრდნობით, მოთხრობილია სამთავროს თხუთმეტსაუკუნოვანი თავგადასავალი - წერილობითი წყაროები წმინდა ნინოზე, ქართლის გაქრისტიანებაზე, მეფე მირიანის მიერ ეკლესიის მშენებლობაზე, ცნობები ტერმინ "სამთავროს" შესახებ, ქართლის ეკლესიის ჩამოყალიბებისა და სამთავროს, ქართლის (სამთავროს) მთავარეპისკოპოსებისა და სხვათა შესახებ... საარქივო დოკუმენტური მასალის მოშველიებით აღწერილია სამთავროს შემდგომი, ანუ უკვე დედათა მონასტრის ორასწლოვანი ისტორია (XIX-XXს.ს). მოცემულია სამთავროში მოღვაწეთა ქრონოლოგიური სია, დედათა მონასტრის მონაზონთა ანბანური სია, მონასტრის სულიერ მოძღვართა და მწირველ მღვდელთა ბიოგრაფიები; მოხსენიებული არიან მონასტრის ეზოში დაკრძალული მოღვაწეები; აღწერილია საფლავთა წარწერები და შედგენილია საფლავთა რუკა.Aასევე, ეჭვს აღარ უნდა იწვევდეს ქართველ მემატიანეთა გადმოცემა, რომ სამთავროში დაკრძალულია პირველი ქართველი ქრისტიანი მეფე მირიანი და მისი მეუღლე ნანა დედოფალი. საარქივო მასალების მოძიებაში დიდი წვლილი მიუძღვის საქართველოს ეკლესიის ისტორიის კარგ მცოდნეს, ბატონ ერეკლე ხუციშვილს. მადლობას ვუხდით ლუარსაბ ტოგონიძეს, რომელმაც მოიძია ფოტომასალა და დაადგინა მასზე გამოსახულ პირთა ვინაობა, აგრეთვე ლეილა სიხარულიძესა და დალი მშვენიერაძეს - უანგარო დახმარებისთვის.

ქართლის (სამთავროს) მთავარეპისკოპოსები
როდის მიიღეს ქართლის მთავარეპისკოპოსების წოდება სამთავროელმა ეპისკოპოსებმა, ცნობილი არ არის. VI საუკუნის დასაწყისში კი ქართველთა, სომეხთა და ალბანელთა 506 წლის დვინის გაერთიანებულ საეკლესიო კრებაზე ქართლის სხვა ეპისკოპოსთა შორის მოიხსენიება ილია - ეპისკოპოსი ასსურიაღე (სამურიალ), რომელსაც ზოგი მკვლევარი სამთავროელ ეპისკოპოსად მიიჩნევს. ამ დროიდან "სამთავრო" ეპისკოპოსთა საძვალედ მოიხსენიება. ჯუანშერი გადმოგვცემს, რომ ქართლში VI საუკუნეში ჩამოსულ 13 ასურელ მამათაგან ერთ-ერთი - აბიბოს ნეკრესელი - დაუკრძალავთ მცხეთის საეპისკოპოსო ტაძარში "სამარხავსა ეპისკოპოსთასა".

ჯუანშერი იქვე გვაუწყებს, რომ მცხეთის საეპისკოპოსო ტაძარში ყოველი სამშაბათი ყოფილა ხსენების დღე "პირველ მოწამე სტეფანესი", მარტვილების და აბიბოს ნეკრესელ ეპისკოპოსისა.

VIII საუკუნეში, ჯუანშერისავე ცნობით, სამთავროში დაუკრძალავთ ქართლის ერისმთავარი მირი: "და მოკვდა მირ და წარმოსცეს მცხეთას და დაფლეს ზემოსა ეკლესიასა, შესავალსა კარსა", - გვაუწყებს იგი. ქართლის მთავარეპისკოპოსები "სამთავროში" ისხდნენ. ამ პერიოდში "სამთავროში", როგორც საეპისკოპოსო ტაძარში, მამათა მონასტერი უნდა ყოფილიყო, თუმცა პირდაპირი ცნობა ამის შესახებ არ მოგვეპოვება.Aარსენ ბერი XII საუკუნეში "სამთავროს" ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის სახელობისად მოიხსენიებს.

XII-XV საუკუნეებში ქართლის მთავარეპისკოპოსები ყოფილან:

გიორგი, XII საუკუნე;

საბა, XIII საუკუნე;

იოანე, XV საუკუნე.

XVI საუკუნეში ცნობები სამთავროსა და ქართლის მთავარეპისკოპოსების შესახებ არ მოგვეპოვება.

1630 წელს ქართლის მთავარეპისკოპოსია იოანე ავალიშვილი. იგი მოიხსენიება თეიმურაზ I-ის წყალობის წიგნში არსენ ავალიშვილისადმი.

1651-1658 წლებში ქართლის მთავარეპისკოპოსია დომენტი მუხრანბატონიშვილი. 1660 წლიდან იგი უკვე ქართლის კათალიკოსი დომენტი III-ა (1660-1676 წ.წ.). იგი მაჰმადიანურ წეს-ჩვეულებათა საპისრისპიროდ ცდილობდა ქართული ქრისტიანული ჩვეულებების აღდგენას. 1664 წელს დომენტი მუხრანბატონიშვილს თბილისელი ვაჭრისგან შეუძენია სამცხიდან ჩამოტანილი ანჩის ხატი და თბილისის საპატრიარქო ეკლესიაში (რომელსაც შემდეგში ანჩისხატი ეწოდა) დაუსვენებია. მასვე სოფელ ჭალიდან სამთავროში გადმოუსვენებია ხელთუქმნელი ხატი - პირი ღვთისა და მის შემდეგ სამთავრო ხელთუქმნელი ხატის მქონე ეკლესიად მოიხსენიებოდა.

1661-1671 წლებში ქართლის მთავარეპისკოპოსია ნიკოლოზ ჩხეიძე. გიორგი XI-ის პირობის წიგნში, რომელიც დათარიღებულია 1678-1688 წლებით, მოხსენიებულია კიდევ ერთი - ნიკოლოზ მთავარეპისკოპოსი, რომელიც შესაძლოა, იგივე ნიკოლოზ ჩხეიძე იყოს.

1690-1696 წლებში ქართლის მთავარეპისკოპოსია ქრისტეფორე. იგი მოხსენიებულია დავითგარეჯის მონასტრის რიგის განწესებაში (1690 წ.) და სხვა საბუთებში. როგორც ჩანს, ქრისტეფორე დროებით გადამდგარა მთავარეპისკოპოსობიდან, ხოლო 1698-1700 წლებში კვლავ დაბრუნებულა სამთავროში. ის მოხსენიებულია აგრეთვე კონსტანტინე მუხრან-ბატონის საბუთში, როგორც მთავარეპისკოპოსი და კონსტანტინეს ბიძა. იგი თეიმურაზ მუხრან-ბატონის ვაჟი და ქართლის კათალიკოსის - დომენტი III-ის ბიძაშვილი ყოფილა. "ბატონიშვილი მთავარეპისკოპოსი ქრისტეფორე მიიცვალა 1700 წლის გიორგობისთვის 21-ს", - აღნიშნულია ერთ-ერთ საბუთში.

1697 წელს ქართლის მთავარეპისკოპოსად ევდემოზ რატიშვილი გვევლინება. ევდემოზი ქსნის ერისთავთა უძველესი გვარის წარმომადგენელია. 1669 წლიდან იგი ურბნელია. 1679 წელს კი უკვე მანგლელი - მთავარეპისკოპოსის თანამდებობით. "ქსნის ერისთავის სახლის ძემან მანგლელ მთავარეპისკოპოსმან ევდემოს", - აღნიშნულია ერთ-ერთ სიგელში. 1693 წელს იგი ისევ ურბნელად არის ნახსენები.

ყანჩაეთის "ჟამნ-გულანის" 1698 წლის მინაწერში ევდემოზი აღნიშნავს: "პირველად ვიყავ ურბნელი, მერე მანგლელი და მერე მთავარეპისკოპოსი ქართლისა". ამიტომ მას ქართლის მთავარეპისკოპოსად 1698 წლიდან მიიჩნევენ, თუმცა აქ ორი მინაწერია და პირველი მინაწერის თარიღი 1874 წელია. ამ წელს დასრულებულა ყანჩაეთის "ჟამნ-გულანის" გადაწერა ევდემოსის დავალებით.

საინტერესოა ყანჩაეთის "ჟამნ-გულანის" ბედი. ევდემოზს იგი კაბენის გეთსიმანიის ღვთისმშობლის მონასტრისათვის შეუწირავს. შემდეგ "ჟამნ-გულანი" დაკარგულა. იგი უპოვია არაგვის ერისთავის შვილს გრიგოლს.Eეს მოვლენაა აღწერილი "ჟამნ-გულანის" მეორე მინაწერში. "ჟამნ-გულანი დამეკარგა, არაგვის ერისთავის შვილმა გრიგოლ იშოვნა. მე ყ-დ უღირსმა მთ-ვრებისკოპოზმა ევდემოზ ფეშკაში მივართვი ისრევ გესამანიისა ღ-თის მშობელს შევსწირე", - მოგვითხრობს ევდემოზი და იქვე საუკუნო მოსახსენებელს უკვეთავს გრიგოლის მამას, პაპუას, მეუღლე დარეჯანს და შვილებს - ზურაბს და ვამეყს.

მომდევნო წლებში ევდემოზი, როგორც ჩანს, სამთავროს მთავარეპისკოპოსობიდან გადამდგარა, თუმცა საფლავის ქვაზე მთავარეპისკოპოსად არის წარმოდგენილი.

ევდემოზი გარდაიცვალა 1710 წელს და დაკრძალულია სამთავროს ფერისცვალების ტაძრის საკურთხევლის წინ: "ქრისტეს აქეთ შვიდას ათსა მპყრობელ მმართველობას ვახტანგ ბატონიშვილისას, მე მთავარეპისკოპოსმან ევდემოს ოთხმეოცდა შვიდის წლისა აღვესრულე მარტსა დ (4) ქრკსა ტჟთ (399)", - აღნიშნულია საფლავის ქვაზე.Dდიმიტრი ბაქრაძის ერთ-ერთ ხელნაწერში ვკითხულობთ: "მუნვე სწერია, რომ აქაო არავინ ყოფილა ჯერეთ დასაფლავებულიო". მართლაც, თანადროული ეპიტაფიით დადასტურებულ საფლავთა შორის ევდემოზ მთავარეპისკოპოსის საფლავი ქრონოლოგიურად პირველია სამთავროს ტაძარში.