ეგვიპტეში IV საუკუნეში უკვე მოღვაწეობდა ქართველი მოაზროვნე ევაგრე პონტოელი, ხოლო V საუკუნეში იქაურ უდაბნოში ქართული ბაზილიკაც აშენდა.
კიდევ უფრო მრავლად ჩანან ქართველები პალესტინაში, იერუსალიმსა და მის მახლობელ სავანეებში, სინას მთაზე, შავ მთაზე (სირიაში).
ქართველთა ლტოლვა ახლო აღმოსავლეთისკენ განაპირობა ქართველთა ინტერესმა ქრისტიანობის კერისადმი, ბიბლიური ადგილებისადმი, სწრაფვამ ბერმონაზვნური ცხოვრებისკენ. განსაკუთრებით კი ქართველთა დაინტერესებამ ქრისტიანული მწერლობით და ამ მწერლობის კერებით.
მათ ჯერ სხვათა სადგომებს მიაშურეს, ხოლო შემდეგ ქართული კოლონიები დააარსეს, საკუთარი სავანეები შექმნეს და კულტურულ-საგანმანათლებლო მუშაობაც გააჩაღეს.
პალესტინაში განსაკუთრებით აღსანიშნავია პეტრე ქართველის (411-491) ნაყოფიერი საქმიანობა. V საუკუნის I ნახევარში მან ააგო ქართული სავანეები იერუსალიმში და ბეთლემის მახლობლად. ეს უკანასკნელი რამდენიმე წლის წინ აღმოჩნდა არქეოლოგიური გათხრების შედეგად. ახალგამოვლენილმა ხუროთმოძღვრულმა ძეგლმა შემოგვინახა ქართული მწერლობის უძველესი ნიმუშები, წარმოაჩინა ქართლის სამეფოს ეკონომიკური ძლიერება. ქართულწარწერებიანმა ნაგებობამ ცხადი გახადა პეტრე ქართველის კულტურულ-აღმშენებლობითი საქმიანობა.
მომდევნო ხანში ქართველებს ვხედავთ პელესტინისა და სირიის სამონასტრო ცენტრებში, სადაც მათ ეროვნული კოლონიები და მნიშვნელოვანი მწიგნობრულ-ლიტერატურული კერები აქვთ. იქ საუკუნეების განმავლობაში იქმნებოდა ორიგინალური თხზულებანი, ითარგმნებოდა უცხოური ძეგლები, მრავლდებოდა ხელნაწერები.
ახლო აღმოსავლეთის ქართული კულტურის კერებს შორის აღსანიშნავია საბაწმინდა, სინა, ჯვარი და შავი მთა.
საბაწმინდა მდებარეობს იერუსალიმის სამხრეთ-აღმოსავლეთით, 13-15 კმ-ზე. იგი V საუკუნის 80-იან წლებში დააარსა საეკლესიო მოღვაწემ საბა განწმენდილმა (439-532) და მაშინვე მიიზიდა მოწესენი სხვადასხვა ქვეყნიდან. იქ ქართველები ადრევე დასახლდნენ, ხოლო 532 წლისთვის ისე მომრავლდნენ, რომ თავიანთი ეკლესიაც ჰქონდათ და ზოგიერთ საეკლესიო წიგნს დედაენაზე კითხულობდნენ. ინტენსიური მუშაობა გააჩაღა ცნობილმა ქართველმა მწერალმა იოანე-ზოსიმემ (Xს.), რომელმაც შეადგინა ორიგინალური და ნახევრად ორიგინალური კალენდარულ-ჰიმნოგრაფიული კრებულები. იქვე შეთხზა მან "ქებაი და დიდებაი ქართულისა ენისაი". ითარგმნა და შედგა აგიოგრაფიული, მისტიკურ-ასკეტური და ჰიმნოგრაფიული კრებულები, მომრავლდნენ კალიგრაფები - მაკარი ლეთეთელი, გიორგი თბილელი, იოანე-ზოსიმე. დამკვიდრდა საბაწმინდური ხელი. იქ დამზადებულ ხელნაწერთა შორის მნიშვნელოვანია 864 წლის მრავალთავი, მასში წარმოდგენილია 50 თხზულება 18 ავტორისა - ეპიფანე კვიპრელის, ეფრემ ასურის, იოანე ოქროპირისა და სხვათა. საფიქრებელია, ეს თხზულებანი პალესტინის ქართულ სავანეში - საბაწმინდაში ითარგმნა (VII-VIIIს.ს.). იქაური უნდა იყოს აგრეთვე ჭილ-ეტრატის იადგარი (IXს.)
საბაწმინდის სავანეს ინტენსიური ურთიერთობა ჰქონდა სამშობლოსთან. იქიდან გადმოინერგა სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში ტიპიკონი, რომელიც ახალი რედაქციით მთელ საქართველოში დამკვიდრდა.
ქართველთა მოღვაწეობა საბაწმინდაში დიდხანს არ გაგრძელებულა არაბთა მოძალებისა და მონასტრის ხშირი დარბევის გამო. ქართველმა მოღვაწეებმა სხვა სავანეებს მიაშურეს და ხელნაწერი წიგნებიც ახალ სადგომებში გადაიტანეს. საბაწმინდის ქართულ ხელნაწერთა უმრავლესობა სინაზეა დაცული, მხოლოდ ორიოდე ინახება თბილისსა და პეტერბურგში.
სინას მთა არაბეთის ნახევარკუნძულის დასავლეთითაა, სინას ნახევარკუნძულის სამხრეთ სექტორში. სინას მთის კალთაზე, 1528 მ სიმაღლეზე მდებარეობს წმინდა ეკატერინეს მონასტერი, რომელმაც მრავალი მოღვაწე მიიზიდა. სინას მთის ბუნება მკაცრია, თუმცა იქ ადრეული ხანიდან მოღვაწეობდნენ ბერძნები, სირიელები, ქრისტიანი არაბები, ქართველები. თითო-ოროლა ქართველი სინას მთაზე VI საუკუნიდან ჩანს, მაგრამ ქართული სათვისტომო იქ მხოლოდ IX საუკუნეში დაარსდა. ქართველები სინაზე განსაკუთრებით მომრავლდნენ X საუკუნეში, როდესაც არაბთა ძალმომრეობითა და მუდმივი თავდასხმებით შეწუხებულმა ჩვენმა წინაპრებმა ნაწილობრივ დატოვეს პალესტინის სავანეები - საბაწმინდა, პალავრა... აქ მოღვაწეობდნენ ცნობილი ქართველი მწერლები: იოანე მინჩხი და იოანე-ზოსიმე, სინას მთაზე ითარგმნა და შედგა სასულიერო-საეკლესიო შინაარის მრავალი კრებული. იქაურმა მწიგნობრებმა, კალიგრაფებმა, ხელნაწერთა დამამზადებლებმა, წიგნების მმოსველებმა - იოანე-ზოსიმემ, მიქაელ კატამონელმა, იოანე კუმურდოელმა, კვირიკე მიძნაძორელმა, ეზრა ქობულეანისძემ და სხვებმა შექმნეს უაღრესად მდიდარი წიგნთსაცავი. სინას მთის ქართულ ხელნაწერთა კოლექციაში შემონახულია მრავალი ორიგინალური ძეგლი - ფილიპეს, იოანე მინჩხის, იოანე-ზოსიმეს, იოანე ბოლნელისა და სხვათა თხზულებანი, საეკლესიო-სასულიერო ხასიათის კრებულები. სინას მთის ქართული წიგნთსაცავი მხოლოდ ადგილზე დამზადებული ხელნაწერებით არ მდიდრდებოდა, მას ემატებოდა წიგნები პალესტინის ქართული სავანეებიდან - პალავრიდან, გეთსამანიიდან, განსაკუთრებით საბაწმინდიდან. სინას მთის ქართული ხელნაწერებიდან ზოგი ადგილზეა, ზოგიც კი - თბილისში, პეტერბურგში, პრაღაში, ამერიკასა და სხვა ქვეყნებში.
ჯვარი. XI საუკუნის შუა წლებში პალესტინაში მდგომარეობა ნაწილობრივ შეიცვალა, შეიქმნა პირობები სამონასტრო ცხოვრებისთვის. ამ დროისთვის ქართველი მოღვაწენი მრავლად იყვნენ იერუსალიმსა და მისი შემოგარენის ეკლესია-მონასტრებში, მაგრამ არ არსებობდა მძლავრი ცენტრი, რომელიც უხელმძღვანელებდა პალესტინის სავანეებში გაფანტულ ქართველობას, სათავეში ჩაუდგებოდა და ორგანიზებულად წარმართავდა მის კულტურულ-საგანმანათლებლო საქმიანობას. ყოველივე ამის გამო XI საუკუნის 30-50-იან წლებში იერუსალიმის ახლოს აშენდა ახალი სავანე ჯვრის მონასტერი. გადმოცემით, ამ ადგილზე მოჭრილი ხისგან გააკეთეს ჯვარი, რომელზეც აცვეს ქრისტე. ამიტომაც ააშენა იქ ქართული ეკლესია და დააარსა სავანე ქართველმა მოღვაწემ გიორგი-პროხორემ. იგი პალესტინის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს სიწმინდედ ითვლებოდა და მრავლად იზიდავდა პილიგრიმებს, რომელთა ჩანაწერებში უხვად ვხვდებით ცნობებს პალესტინელ ქართველთა ცხოვრება-მოღვაწეობაზე.
ჯვრის მონასტერი მალე იქცა პალესტინის ყველა ქართული სავანის სულიერ-ლიტერატურულ ცენტრად. თუმცა გაბატონებულმა მაჰმადიანებმა შეავიწროვეს ქართველები, საქართველოს პოლიტიკური დაუძლურების გამო შესუსტდა ეკონომიკური დახმარება (XIII ს-დან), ბერძნებმა დაიწყეს ქართველთა კუთვნილი ადგილების მიტაცება, მაგრამ ქართული კოლონია XIX საუკუნემდე მაინც განაგრძობდა არსებობას. მწიგნობრულ-ლიტერატურულ მუშაობას სათავეში ჩაუდგა გიორგი-პროხორე. აქ მოღვაწეობდნენ: მიქაელ დვალი, იოანე დვალი და სხვები. შემოქმედებითი საქმიანობა ჯვარში გრძელდებოდა მომდევნო ხანაშიც. დაიწერა ორიგინალური თხზულებანი "პროხორეს ცხოვრება" (XIს.), "წამებაი ლუკაისი" (XIVს.), "წამებაი ნიკოლოზ დვალისაი" (XIVს.) და სხვა. შეიქმნა მდიდარი წიგნთასაცავი, რომლის ძირითადი ხელნაწერები სინას მთაზე, თბილისში, ქუთაისში, პეტერბურგში, ვენაში, პარიზში, ლონდონში, ვაშინგტონსა და სხვაგან ინახება.
XI საუკუნიდან იერუსალიმელი ქართველები, რომელთაც მჭიდრო კავშირი ჰქონდათ სამშობლოსთან, ეკონომიკურად მოღონიერდნენ და უფლებრივად გაძლიერდნენ. გაიზარდა ქართულ სავანეთა რიცხვი, კულტურულ-ლიტერატურული საქმიანობა გაიშალა როგორც ჯვრის მონასტერში, ისე სხვა კერებში, გოლგოთაში, გეთსამანიაში, კაპათაში.
შავი მთა მდებარეობს ისტორიულ სირიაში, ანტიოქიის ახლოს, ამჟამად თურქეთის ტერიტორიაზეა. მან განსაკუთრებული მნიშვნელობა მოიპოვა VI საუკუნეში, როდესაც იქ ცნობილი საეკლესიო მოღვაწე სვიმეონ მესვეტე-უმცროსი ცხოვრობდა. იქაურ მონასტრებში თავი მოიყარეს ბერძნებმა, სირიელებმა, სომხებმა... ადრევე მიაშურეს მას ქართველებმაც. მას შემდეგ, რაც სირია არაბებმა იგდეს ხელთ, ქართველთა ურთიერთობა ანტიოქიასა და შავ მთასთან შესუსტდა, მაგრამ არ შეწყვეტილა. ქართველები აქ საგრძნობლად დაწინაურდნენ XI საუკუნეში. ამას ხელი შეუწყო, ერთი მხრივ, სირიის განთავისუფლებამ მაჰმადიანთა მპყრობელობისგან და მისი ბიზანტიის ხელში გადასვლამ, მეორე მხრივ, ანტიოქიის, როგორც ქრისტიანული მწერლობის ცენტრის, დაწინაურებამ.
XI ს.-ის 30-იანი წლებიდან შავ მთაზე ვხედავთ შატბერდელ, ოშკელ, ტბელ... მოღვაწეებს. მომდევნო წლებში ქართველები მომრავლდნენ შავი მთის სავანეებში - სვიმეონწმინდაში, კალიპოსში, კასტანასაში, რომელთაგან ზოგიერთი ქართულიც კი იყო. იქ ისინი განაგრძობდნენ და ავითარებდნენ ტაო-კლარჯეთის ლიტერატურული სკოლის ტრადიციებს. მალე დაუკავშირდნენ ბიზანტიაში არსებულ ქართულ სავანეს - ათონის მონასტერს და მჭიდრო ლიტერატურული ურთიერთობა დაამყარეს მასთან, სამწერლო ასპარეზზე გამოვიდა გიორგი შეყენებული. მან გამოიყვანა შემოქმედებით სარბიელზე გიორგი ათონელი (1009-1065), რომელმაც ზოგიერთი ნაშრომი შავ მთაზე შექმნა. ერთხანს იქვე მოღვაწეობდა ცნობილი აგიოგრაფი გიორგი მცირეც. მართალია, გიორგი ათონელი და გიორგი მცირე შემდგომ მეტწილად ათონის მთაზე ცხოვრობდნენ და ძირითადად ათონელი მწიგნობრები არიან, მაგრამ მათი შემოქმედებითი წრთობა შავ მთაზე მოხდა.
შავი მთის ქართულმა სათვისტომომ გააძლიერა მუშაობა მას შემდეგ, რაც ლიტერატურულ სკოლას სათავეში ჩაუდგა ფილოლოგი და ფილოსოფოსი ეფრემ მცირე. მასთან ერთად მოღვაწეობდა დიდი ჯგუფი ქართველი მწიგნობრებისა: საბა თუხარელი, იოანე ფარაკნელი, ანტონ ტბელი, იოანე მთავარაისძე, ეფრემ ოშკელი, არსენ იყალთოელი...
***
თუ ადრე, V-VI საუკუნეებიდან, ქართველები ახლო აღმოსავლეთისკენ ისწრაფოდნენ და მოღვაწეობდნენ იქაურ ასკეტურსა და სამწერლო ასპარეზზე, IX საუკუნიდან მათ დასავლეთისკენ აიღეს გეზი და თანდათან დაიწყეს ბიზანტიის სამონასტრო კოლონიზაცია. დასავლეთისკენ ჯერ კიდევ გრიგოლ ხანძთელი ისწრაფოდა, მან 826 წელს გაიცნო კონსტანტინოპოლი და მისი სანახები. მალე დასავლეთს ეწვია მეორე გამოჩენილი მოღვაწე ილარიონ ქართველი, რომელმაც დააარსა ქართული სავანე ოლიმპოზე (მცირე აზიაში) 864 წლის ახლოს. მის სახელთანაა დაკავშირებული აგრეთვე ბიზანტიის კიდევ ერთი მონასტრის რომანას დაარსება 876 წელს. IX-XI საუკუნეებში იქ დამზადდა მრავალი ძვირფასი ხელნაწერი, რომელთაგან ზოგიერთმა სამშობლომდე მოაღწია. ოლიმპოს მთაზე მოღვაწეობდა ბევრი კალიგრაფი, მათ შორის მიქაელ ბერთელი. იქ იღვწოდა ექვთიმე ათონელიც.
XI საუკუნეში ქართველები იყვნენ კონსტანტინოპოლის სავანეებში. ხორაში საქმიანობდა ცნობილი მწიგნობარი თეოფილე ხუცესმონაზონი, ქართველი მოღვაწეები ლიტერატურულ მუშაობას მისდევდნენ ღალიას ქართულ მონასტერში კუნძულ კვიპროსზე.
დასავლეთის ქართულ სავანეებს შორის უდიდესი მნიშვნელობა ათონისა და პეტრიწონის სავანეებმა მოიპოვეს.
ქართველობა ბიზანტიაში ეტანებოდა არა მხოლოდ სავანეებს, არამედ სასწავლებლებსაც. ჯერ კიდევ გიორგი ათონელმა წაიყვანა იქ აღსაზრდელად 80 ბავშვი, ხოლო მოგვიანებით დავით აღმაშენებელმა იქაურ სკოლებში განათლების მისაღებად 40 ახალგაზრდა გაგზავნა. კონსტანტინე მონომახის მიერ კონსტანტინოპოლში დაარსებულ სასწავლო-სამეცნიერო დაწესებულებაში - მანგანის აკადემიაში ლექციებს კითხულობდნენ მეცნიერები: მიქაელ პსელოსი, იოანე ნაგოფილაქსი. მათ, სხვებთან ერთად, უსმენდნენ ქართველი მოღვაწენიც - არსენ იყალთოელი, იოანე პეტრიწი... იქ მიიღეს მათ საფუძვლიანი განათლება და იქაური ტრადიციები დანერგეს ქართულ სავანეებში - შავ მთაზე, პეტრიწონში, გელათში, იყალთოში. ზოგიერთი მათგანი მანგანის აკადემიაში მთარგმნელობით მოღვაწეობასაც ეწეოდა, მაგალითად არსენ იყალთოელი.
პეტრიწონი. ბულგარეთში, როდოპის ქედის კალთაზე, მდინარე ასენიცის მარჯვენა მხარეს, მდებარეობს პეტრიწონის სავანე, რომელიც სიდიდით მეორეა მთელ ბულგარეთში. უკანასკნელ ხანს დაწინაურდა პეტრიწონის მოსაზღვრე სოფელი ბაჩკოვო, ამიტომ ამ სავანეს დღეს ბაჩკოვოს მონასტერს უწოდებენ.
მონასტერი დააარსა ალექსი კომნენოსის კარზე დაწინაურებულმა ქართველმა დიდებულმა, "დასავლეთის დიდმა დომესტიკოსმა", ბიზანტიის ჯარების მთავარსარდალმა ევროპაში, გრიგოლ ბაკურიანისძემ 1083 წელს. მან ააგო მთავარი ტაძარი. იქ დღემდეა დაცული ქართული ხატი, რომლის წარწერა ადასტურებს ქართველთა მოღვაწეობას პეტრიწონში. გრიგოლმავე ააგო საძვალე, რომელიც დიდებულად იყო მოხატული. მიუხედავად დაზიანებისა, ის ახლაც იპყრობს ყურადღებას. მათ შორის გრიგოლ ბაკურიანისძის გამოსახულებაცაა.
გრიგოლ ბაკურიანისძემ მონასტერსა და იქვე დაარსებულ სემინარიას, რომელშიც ქართველი ახალგაზრდები სწავლობდნენ, შეუდგინა წესდება-ტიპიკონი, რომელიც გვაცნობს სავანის დაარსების ისტორიას, სემინარიის პროგრამას. სავანისა და სემინარიის მუშაობას თითქმის ოცი წელი ხელმძღვანელობდა ქართველი მეცნიერი იოანე ფილოსოფოსი, რომელსაც, მოღვაწეობის ადგილის მიხედვით, პეტრიწონელი ანუ პეტრიწი ეწოდა. მრავალმხრივი მოღვაწეობისა და თავისუფალი ფილოსოფიური აზროვნების გამო მას დევნიდნენ და ავიწროებდნენ. XII საუკუნის დამდეგს იოანეს პეტრიწონის დატოვება მოუხდა და გელათის აკადემიაში განაგრძო შემოქმედებითი საქმიანობა.
ათონის ივერთა მონასტერი
იწურებოდა ქრისტეს შობიდან პირველი ათასწლეულიც, როცა ღმერთმა საქართველოსა და მთელ მართლმადიდებელ ეკლესიას მიმადლა ათონის მთაზე მოღვაწე ხუთი უდიდესი წმინდანი - იოანე და ექვთიმე, გაბრიელი, იოანე თორნიკყოფილი და გიორგი მაშენებელი.ღირსი მამა იოანე მთაწმინდელი, ერში ვარაზ-ვაჩე ჩორდვანელი, დაიბადა საქართველოში, ტაოში. სათნოებით შემკული მხედართმთავარი მეფე დავით კურაპალატის ერთგული და თავდადებული მსახური და საუკეთესო მრჩეველი იყო. ქრისტეს სიყვარულით იოანემ მიატოვა წუთისოფელი და ფარულად ოთხთა ეკლესიის ლავრაში შევიდა, სადაც მიიღო მონაზვნობა. ღირსი მამების ლოცვა-კურთხევით, მან მცირე აზიაში, ულუმბოს მთაზე განაგრძო მოღვაწეობა. აქვე მოიყვანა ბიზანტიის იმპერატორთან მძევლად მყოფი თავისი ძე ექვთიმე. მალე ულუმბოს მთაზე მცხოვრებ ბერძენთა და ქართველთა შორის გავრცელდა ხმა მისი დიდგვაროვნობისა და განსაკუთრებული პატივით დაუწყეს მოპყრობა. ამ გარემოებამ აიძულა ღირსი იოანე, დაეტოვებინა ულუმბოს მთა და ექვთიმესა და რამდენიმე მოწაფესთან ერთად ათონის მთაზე წასულიყო დედით ქართველ ათანასე დიდთან, რათა მისი ხელმძღვანელობით დაესრულებინა სამონაზვნო ღვაწლი. მცირე ხანში მის კვალს შეუდგა და იოანეს სახელით ბერად აღიკვეცა თორნიკე ერისთავი, რომელიც ღირსი იოანეს სიყვარულით ათონზე მოვიდა და ათანასეს ლავრაშივე დამკვიდრდა. აუცილებელი შეიქნა ქართველთათვის დამოუკიდებელი მონასტრის დაარსება. წმინდა ათანასეს რჩევით, ქართველმა ბერებმა დიდი ლავრიდან მოშორებით იოანე მახარებლის სახელზე ააგეს ეკლესია და სენაკები.
976 წელს ბიზანტიის მცირეწლოვან იმპერატორებს - ბასილსა და კონსტანტინეს აუჯანყდა მცირე აზიის მმართველი ბარდა სკლიაროსი და კონსტანტინოპოლს ალყა შემოარტყა. სასოწარკვეთილმა დედოფალმა მალემსრბოლი მიავლინა ათონის მთაზე, თორნიკესთან - საქართველოს მეფესთან მიშუამდგომლე, დამეხმაროსო. თავდაპირველად მტკიცე უარზე იდგა თორნიკყოფილი ბერი იოანე. გრძნობდა, კვლავ ხელში მახვილის აღებას მოსთხოვდნენ ხელისუფალნი. მაგრამ წმინდა ათანასესა და იოანეს დაჟინებულ ვედრებას დაუთმო. დავით კურაპალატმა 12 ათასი რჩეული მხედარი მიაშველა შეჭირვებულ ბიზანტიას თორნიკეს სარდლობით. მცირე აზიაში, მდინარე ჰალისის პირას, ქართველთა და ბერძენთა ლაშქარმა სასტიკად დაამარცხა მტერი. ამ ბრძოლის გმირის, ღირსი იოანეს საჭურველი - ხმალი, ჯაჭვი, ჩაჩქანი და მშვილდი დღესაც ივერთა სავანის წიგნთსაცავში ინახება, როგორც დიდი სიწმინდე. მადლიერმა დედოფალმა თეოფანიამ ქართველთა სარდალს მთელი სამხედრო ნადავლი უბოძა და უხვად დაასაჩუქრა, რისი წყალობითაც ღირსმა იოანემ და თორნიკემ განასრულეს ათონზე დიდი ქართული მონასტრის მშენებლობა. თხუთმეტ წელიწადზე მეტხანს განაგებდა ღირსი იოანე ივერთა მონასტერს. ღმერთშემოსილი მამა მძიმედ დაავადდა და მრავალი წელი მადლიერებით დაითმენდა სატანჯველს. აღსასრულის წინ დალოცა ძმები და წინამძღვრის კვერთხი თავის ძეს გადასცა. გარდაცვალების შემდეგ მისი პატიოსანი სხეულიდან მადლმოსილი კურნებანი და სულიერი ნუგეში მოედინებოდა.
ექვთიმე ათონელი
ექვთიმე ბერული ცხოვრების მაგალითი იყო ძმებისთვის. წმინდა ცხოვრებისათვის ღვთისგან სასწაულმოქმედების ნიჭიც მიეცა: ერთხელ, ათონური ჩვეულების თანახმად, მთაზე შეიკრიბნენ მამები, რათა ღამისთევის, ლოცვით აღენიშნათ ფერისცვალების დღესასწაული. წირვა-ლოცვას ასრულებდა მამა ექვთიმე სხვა მღვდლებთან ერთად. როდესაც საღმრთო ლიტურგიაზე მან შეაბრძანა ძღვენი და ძმებმა იგალობეს: "წმიდაო, წმიდაო უფალო საბაოთ!" - ღირსი ექვთიმე შეიქმნა ცეცხლის სვეტის მსგავსი იმავ წუთს. გაისმა გრგვინვა და იძრა მთა. თავზარდაცემულნი ყველანი პირქვე დაემხნენ და შიშით ლამის სული განუტევეს. მამა ექვთიმემ წამოაყენა ძმები და ანუგეშა: "ნუ გეშინინ, ძმანო, რამეთუ მოხედვაი საღმრთოი იქმნა და ქრისტემ თავისი დღესასწაული ადიდა". სიყრმეში ექვთიმე მძაფრმა სენმა შეიპყრო და სიკვდილს მიეახლა - აღარც სიტყვის თქმა შეეძლო და აღარც ხმის ამოღება. ღირსმა იოანემ დაკარგა მისი გადარჩენის იმედი, დავარდა ტაძარში და მხურვალე ცრემლით ევედრა ყოვლადწმინდა ღვთისმშობელს. შემდეგ უხმო მღვდელს, რათა ეზიარებინა მომაკვდავი და თვითონაც სასწრაფოდ შვილის სენაკს მიაშურა. "გავაღე სენაკის კარი, - იხსენებს ღირსი იოანე, - და შევიგრძენი საკვირველი კეთილსურნელება. რამეთუ მოხედა სნეულს ღვთისმშობელმა და ვიხილე, ექვთიმე მისი მადლით აღდგომილიყო და იჯდა საწოლზე მთელი და უვნებელი. შეკრთა ჩემი გონება და ვკითხე: "რა არის ეს, შვილო?" მომიგო: "ახლახან წარმომიდგა ვინმე დედოფალი და მითხრა ქართული ენით: "რა არის, რა გტკივა, ექვთიმე?" ვუთხარი: "მოვკვდები, დედოფალო". მომიახლოვდა, მომკიდა ხელი და მითხრა: "არავითარი ვნება შენთან აღარ იქნება. ადექი, ნუ გეშინია და ქართულად უნაკლოდ ილაპარაკებ". როგორც მხედავ, სრულებით არაფერი მტკივა". დიდხანს უცხოობაში ნამყოფი ექვთიმე ძნელად საუბრობდა ქართულად და ფრიად მწუხარე ვიყავი ამის გამო, ხოლო მის შემდეგ მისი პირიდან ქართული სიტყვა ყველა ქართველზე უფრო წმინდად ისმოდა", - ამბობდა იოანე.
ღვთისმსახურების შემდეგ, როცა ბერები მიდიოდნენ სენაკებში, იმ კოშკის ფანჯარა, სადაც ცხოვრობდა ექვთიმე, ანათებდა, როგორც ვარსკვლავი ივერთა სავანის თავზე. მაგიდაზე თავდახრილი იღუმენი თარგმნიდა წმინდა წერილს და წმინდა ძმათა ქმნილებებს ქართულ ენაზე. როცა საქართველოს მეფეს, დავით კურაპალატს უხილავს მისი თარგმნილი წიგნები, სიხარულით აღვსილა, ადიდებდა ღმერთს და იტყოდა: "მადლი ღმერთსა, რომელმან ჩვენთა ამათ ჟამთა ახალი ოქროპირი გამოაჩინა".
14 წელი მართავდა ღირსი ექვთიმე ივერთა სავანეს. ამის შემდეგ წმინდა მამების - არსენ ნინოწმინდელი ეპისკოპოსისა და იოანე გრძელიძის ლოცვა-კურთხევით, დაუტევა წინამძღვრობა, სენაკში განმარტოვდა და მთელი არსებით საღმრთო წიგნთა თარგმნას შეუდგა.
გიორგი მთაწმინდელი
ღირსი იოანესა და ექვთიმეს ღვაწლი დაასრულა ღირსმა გიორგი მთაწმინდელმა. მან ბაგრატ კურაპალატის დახმარებით აღაშენა ივერთა მონასტრის მთავარი ტაძარი ყოვლადწმინდა ღმრთისმშობლის მიძინების სახელზე და აქ გადმოასვენა ორი ღმერთშემოსილი მამის პატიოსანი ნაწილები. 
ღირსი გიორგი ღირსი ექვთიმეს გვერდით იყო დაკრძალული ღმრთისმშობლის მიძინების ტაძარში. ღირსი გიორგისა და სხვა ქართველი წმინდა მამების: იოანეს, ექვთიმეს, იოანე თორნიკყოფილის, გიორგი მაშენებლის, გაბრიელისა და სხვათა პატიოსანი სხეულები ლათინმა ჯვაროსნებმა გაიტაცეს და მათი ადგილსამყოფელი დღემდე უცნობია, ივერთა სავანეში ინახება მხოლოდ ღირსი გაბრიელის თითი. გიორგი და ექვთიმე მთაწმინდელები საქართველოს ორი უკანასკნელი მოციქულია, რომლებმაც "შეამკეს და აღაყვავეს ენაი ჩვენი და ქვეყანა თარგმანებითა წმიდათა წერილთაითა".***
ათონის ივერთა სავანე მუდამ დიდ თანადგომას გრძნობდა სამშობლოდან. მონასტრის კეთილისმყოფელთა შორის იყვნენ ბაგრატ III და ბაგრატ IV, გიორგი III, წმინდა დავით აღმაშენებელი და თამარი, ერეკლე II, კახეთის მეფეები: ლევანი და ალექსანდრე, იმერეთის მეფე სოლომონი და სხვანი, რომელთა სახელები მოხსენიებულია ივერთა მონასტრის აღაპებში. XV საუკუნის მიწურულს სავანე განაახლეს ახალციხის ათაბაგმა ყვარყვარე ჯაყელ-ციხისჯვარელმა და მისმა ძემ ქაიხოსრომ. მათი ძალისხმევით აშენდა მონასტრის დიდი ციხე-კოშკი და საავადმყოფო, ახლად აიგო გალავანი. ქაიხოსრო ათაბაგის შვილს მზეჭაბუკს სამცხის ეპისკოპოსი ამბროსი დიდი შესაწირავით წარუგზავნია მოსალოცად და მოსახილველად იერუსალიმს, სინასა და ათონის მთის ივერთა მონასტერში. მეუფე ამბროსის ივერიის ღმრთისმშობლის ხატი ძირფასი პერანგით შეუმოსია და მონასტრისთვის 25,500 თუმანი ოქრო და ვერცხლი შეუწირავს. XVII საუკუნეში აშოთან მუხრან-ბატონმა, წმინდა მოწამე ქეთევან დედოფლის მამამ, აღაშენა ივერიის ღმრთისმშობლის ხატის ახალი ეკლესია.ქართველი მამები XIX საუკუნემდე განაგებდნენ სავანეს. 1801 წლიდან, როცა მონასტერმა დაკარგა საქართველოს მეფეების მფარველობა (ჩვენი ქვეყნის რუსეთთან შეერთების გამო), ქართველთა მდგომარეობა ათონის მთაზე შეიცვალა, მათი რაოდენობა შემცირდა, რის გამოც მონასტრის წინამძღვრად ბერძენი მამები ინიშნებოდნენ. 1820-იან წლებში ათონი თურქთა ჯარმა დაიკავა. ბერძენი ბერების უმეტესობამ დატოვა ივერთა მონასტერი. იმხანად დიონისეს მონასტერში მოღვაწე ღირსი ილარიონ ქართველი უშიშრად წარდგა ათონზე თურქთა ჯარის სარდლის, წარმოშობით ქართველის, ლიფურთ-ფაშას წინაშე და ამხილა იგი ჭეშმარიტი რწმენიდან განდგომასა და ქრისტიანობისადმი სასტიკ მოპყრობაში. ღვთის წყალობით, მამა ილარიონი ცოცხალი გადარჩა და მისი შუამდგომლობით ფაშამ ივერთა მონასტერი და ათონის სხვა სავანეებიც დაინდო. ომის დასრულების შემდეგ ქართველ ბერებს მაინც მოუწიათ მშობლიური სავანის დატოვება და წმინდა ილია წინასწარმეტყველის სკიტში გადასახლება. ამ სკიტში მოღვაწეობდნენ ქართველი მამები: ბენედიქტე ქიოტიშვილი და ბესარიონ ქიქოძე, წმინდა გაბრიელ ეპისკოპოსის ძმა.
ივერთა სავანეში მოღვაწეობდა ბოლო ჟამის საქართველოს ეკლესიის ერთ-ერთი უდიდესი მამა იოანე (მაისურაძე), რომელიც ღმრთის იდუმალი განგებით 1903 წელს წმინდა მთაზე აღმოჩნდა და იქ 17 წელიწადი დაჰყო. უკანასკნელი ქართველი ბერი ათონზე ყოფილა ტიხონ ფაღავა. იგი 1956 წელს გარდაიცვალა 90 წლის ასაკში და სიკვდილის წინ ეკლესიის კედელზე ამოუჭრია თავისი გვარი ქართულ ენაზე.
დღეს, ღვთის მადლითა და ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის წყალობით, ათონის წმინდა მთაზე მოღვაწეობენ ქართველი მამები და ლოცულობენ ჩვენი ქვეყნისა და ეკლესიის კეთილდღეობისთვის.
