დღეისათვის გარეჯის მრავალმთის ტერიტორიაზე 20-მდე მონასტერია მიკვლეული: წმინდა დავითის ლავრა, უდაბნო, ნათლისმცემელი, დიდოს რქა, ჩიჩხიტური, თეთრი სენაკები, შავი სენაკები, თეთრი უდაბნო, წამებული, ვერან-გარეჯა, საბერეები, ბერების სერი, პირუკუღმართი, ქოლაგირი, დიდი ქვაბები, პატარა ქვაბები, მრავალწყარო, კოწახურა, ბერთუბანი და სხვ. (ბერთუბანი ამჟამად აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე მდებარეობს).
წმინდა დავითის ლავრა
ლავრის სამონასტრო კომპლექსი სწორედ იმ ადგილასაა აგებული, სადაც მამა დავითი დამკვიდრდა ბუნებრივ ქვაბულში. ქვაბულები დღესაც კარგად მოჩანს მონასტრის ქვედა ეზოდან. მათ მოპირდაპირე მხარეს ილარიონ ქართველის მიერ IX საუკუნეში აგებული ფერიცვალების ეკლესიაა. მისი საკურთხევლის ახლოს, სამხრეთით, დაკრძალულია წმინდა მამა დავითი.ჩრდილოეთ კედელთან, საკურთხევლის ახლოს, დავითის მოწაფეების - დოდოსა და ლუკიანეს საფლავები მდებარეობს.
კომპლექსის შუა ნაწილში დგას წმინდა ნიკოლოზის ეკლესია, ბერების სენაკები და სათვალთვალო კოშკი, რომლიც გვირაბით უკავშირდებოდა მონასტრის ზედა ეზოს. თავად კოშკებით შემოსაზღვრული ზედა ეზო, ალექსანდრე მეფის კოშკი, ღვთისმშობლის მიძინების ეკლესია, წმინდა მარინეს ეკლესია და მიმდებარე სენაკები, მოქმედი მამათა მონასტრის ნაწილს წარმოადგენს და მნახველთათვის მიუწვდომელია. თუმცა, უდაბნოსკენ მიმავალი ბილიკიდან ხელისგულივით მოჩანს შიდა ეზოც და კოშკებიც. ყველა ძეგლი XVI-XVII საუკუნეებშია აგებული.
ლავრის მონასტრის ქვემო ეზოს მიმდებარე ტერტორიაზე ტერასები, ხეხილის ბაღები და ბოსტნები იყო გაშენებული. წვიმის დაგროვილი წყალი მათ მოსარწყავად გამოიყენებოდა. წმინდა წყარო "დავითის ცრემლები", ლავრის მონასტრის ზემოთ, გამოქვაბულში მოედინება.
უდაბნოს მონასტერი
უდაბნოს მონასტერი ლავრის მონასტრის მახლობლად, მთის ქედზე მდებარეობს. იგი ლავრის განშტოებად IX-X საუკუნეებში ჩამოყალიბდა. ღვთისმშობლის სახელობის კლდეში გამოკვეთილი მთავარი ეკლესიის სამხრეთ-აღმოსავლეთი ნაწილი მთლიანად ჩამონგრეულია და მოხატულობა ნანგრევებში აღმოჩნდა. ორსტრიქონიანი ასომთავრული წარწერა გვაუწყებს, რომ კედლის მხატვრობა შესრულებულია 983 წელს. ჩრდილოეთ კედელზე ორ ჯგუფად საერო და სასულიერო პირები არიან გამოსახულნი.
მთავარი ეკლესიის მახლობლად მდებრეობს უდაბნოს სატრაპეზო. სატრაპეზოში ქვის მაგიდები ორ რიგად კლდეშია გამოკვეთილი. აქ ბერები დაჩოქილნი ტრაპეზობდნენ. მამა დავითის ყველაზე ადრეული ხანის გამოსახულება სწორედ უდაბნოს მონასტრის სატრაპეზოს კედლის მხატვრობაში გვხვდება. სატრაპეზოში ორი სხვადასხვა პერიოდის მხატვრობაა დაცული. თავდაპირველი X საუკუნის II ნახევარს განეკუთვნება, მეორე პერიოდის მოხატულობა კი XIII საუკუნეს. სატრაპეზოდან მარანში გასასვლელია, სადაც დღესაც შემონახულია დიდი ზომის ქვევრები. აქვე კლდეში გამოკვეთილია რეზერვუარი სასმელი წყლის შესანახად. წყალი გარედან თიხის მილებით შემოედინება.
უდაბნოს მონასტერი
კომპლექსის სხვა ძეგლებიდან აღსანიშნავია ღვთისმშობლის, წმინდა გიორგისა და წმინდა ნიკოლოზის ეკლესიები. მათი მოხატულობა XII-XIII საუკუნეებით თარიღდება. კომპლექსის გვიანი პერიოდის სამლოცველოებიდან განსაკუთრებით საინტერესოა მეფე დემეტრე თავდადებულის ეკლესია, სადაც მეფის პორტრეტია გამოსახული.
კომპლექსის ყველაზე მაღალ წერტილზე აღდგომის ეკლესია მდებარეობს. გადმოცემის თანახმად, აღდგომის ეკლესიის სამჯერ მონახულება იერუსალიმში ერთხელ ჩასვლის ტოლფასად იყო მოჩნეული.
მონასტრის დასავლეთით, კლდეში გამოკვეთილი ეკლესია - წამებული მდებარეობს. ჩრდილო კედლის მთელ სიგრძეზე 130-140 სმ სიმაღლის კედელია, რომელიც სარკოფაგის შთაბეჭდილებას ტოვებს და საძვალეს წარმოადგენს, სადაც შაჰ-აბას I-ის მეომრების მიერ დახოცილი ბერების ძვლებია დაცული. ფრესკებში კი აღწერილია მათი მოწამებრივი აღსასრული.
ნათლისმცემელი
იოანე ნათლისმცემლის სამონასტრო კომპლექსი დავითის ლავრის დასავლეთით, 12 კილომეტრის დაშორებით მდებარეობს. ძეგლი VI-VII საუკუნეებშია დაარსებული. კლდეში ნაკვეთი კომპლექსის ნაგებობათაგან აღსანიშნავია უჩვეულოდ მაღალი და დიდი ზომის მთავარი ტაძარი. საკურთხევლის წინ XVIII ს-ის კანკელია. მონასტრის შესასვლელში აღმართულია კოშკი და სამრეკლო. მთავარი ეკლესიის სამხრეთით კიდევ ერთი მცირე ეკლესია მდებარეობს. ინტერიერში შემონახულია XII საუკუნის მეორე ნახევრის კედლის მხატვრობა. განსაკუთრებულ ინტერესს იწვევს დავით აღმაშენებლის ფრესკა, თამარ მეფისა და ლაშა-გიორგის ფრესკების ფრაგმენტები. დღეს ნათლისმცემელი მოქმედი მამათა მონასტერია. მონასტრის უკანა მხარეს დღესაც შემორჩენილია ტერასები და ხეხილის ბაღები, ასევე მრავლადაა წყლის რეზერვუარები, სენაკები, თავლა და სამეურნეო სათავსოები.დოდოს რქა
დოდოს რქა - სამონასტრო კომპლექსი და კულტურულ-საგანმანათლებლო კერა VI ს-ში დააარსა მამა დავით გარეჯელის მოწაფემ - დოდომ. კომპლექსში შედის VI-XVIII სს-ში კლდეში გამოკვეთილი სენაკები, დარბაზული ეკლესია, სატრაპეზო (XI-XIII სს), წმინდა დოდოს ეკლესია, სადაც შემონახულია კედლის მხატვრობის ერთ-ერთი უძველესი ნიმუში (VIII-IX სს). ბერთუბანი
ბერთუბნის კლდეში გამოკვეთილი მონასტერი დაარსებულია XII საუკუნეში. განსაკუთრებულ ინტერესს იწვევს ღვთისმშობლის დარბაზული ეკლესია და სატრაპეზო, რომელთა კედლებიც შემკულია XIII საუკუნის ფრესკებით. გარეჯის მონასტრების ფრესკული მხატვრობის სკოლის შემოქმედებითობამ მწვერვალს ბერთუბნის მოხატულობაში მიაღწია. მათ მნიშვნელობას განსაზღვრავს ისიც, რომ აქ შემონახულია თამარ მეფისა და ლაშა-გიორგის პორტრეტები. სატრაპეზოში ძირითადად ტრაპეზის თემაა ასახული. აქვეა მამა დავითის ცხოვრებისა და სასწაულების ამსახველი ფრესკები (ლუკიანე წველის ირმებს).დღესდღეობით ბერთუბნის მონასტერი აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე მდებარეობს.
თეთრი სენაკები
დავითგარეჯის მრავალმთის ჩრდილო-დასავლეთით, თეთრი სერის ფერდობში გამოკვეთილია მონასტერი - თეთრი სენაკები. სამონასტრო კომპლექსი შედგება მთავარი ეკლესიის, გამოკვეთილი ეკლესიების, სენაკებისა და სამონასტრო ცხოვრებისთვის აუცილებელი სხვა სამეურნეო სათავსოებისგან.თეთრი სენაკების მახლობლად აღმოჩენილია კრამიტის გროვა, რომელიც III-IV სს-ით თარიღდება. სავარაუდოდ, ადამიანს ამ მიდამოში მამა დავითის მოსვლამდე დიდი ხნით ადრე უცხოვრია. კრამიტი შემაღლებულ ადგილზე აღმოჩნდა, სავარაუდოდ, იგი საკულტო ნაგებობის ან სათვალთვალო კოშკის ნაწილია.
თავად გამოქვაბულები ერთმანეთისგან 50-100 მ-ის სიშორეზეა განლაგებული. დღესდღებით 10 გამოქვაბულია მიკვლეული. მათი უმრავლესობა მიწითაა ამოვსებული. კედლის მხატვრობა მხოლოდ ერთმა ეკლესიამ შემოინახა. ნახევრად ჩამოშლილ ფრესკებზე წმინდანთა, საერო პირისა და ღვთისმშობლის გამოსახულებები გაირჩევა. შემორჩენილია ნუსხური წარწერები და უაღრესად საინტერესო დეკორატიული მოტივები.
თეთრი სენაკების ერთ-ერთ გამოქვაბულში დიდი რაოდენობით კერამიკული ნივთების ნამსხვრევებია აღმოჩენილი. თავად ძეგლი და კერამიკაც IX-XIII სს-ით თარიღდება.
შავი სენაკები
თეთრი სენაკების მახლობლად მდებარეობს შავ სენაკებად წოდებული კომპლექსი. მზის სხივებით განათებულ ქედზე, ორ იარუსად განლაგებული ქვაბების ფასადები მთის ფერდობის სიბრტყეზე იმდენად ღრმად არის განთავსებული, რომ ქედის ჩრდილქვეშ ექცევა. სწორედ ამიტომ უწოდეს მას შავი სენაკები. ძეგლი 6 გამოქვაბულისგან შედგება. განსაკუთრებით საინტერესოა სამლოცველო, რომლის შელესილ კედლებზე მრავალრიცხოვანი გრაფიტია აღმოჩენილი. ისინი ასახავენ ჯეირანსა და ირემზე ნადირობის სცენებს, ასევე უდაბნოს ბინადარ სხვა ცხოველებს.შავი სენაკები თეთრ სენაკებთან უნდა ყოფილიყო დაკავშირებული. ამ კომპლექსში ეკლესია არ აღმოჩნდა. სავარაუდოდ, ბერები თეთრი სენაკების ეკლესიით სარგებლობდნენ. ძეგლი IX-XIII საუკუნით თარიღდება.
ბერების სერი VI-VIII სს-ის გამოქვაბული კომპლექსია და ივრის ნაპირას მდებარეობს. ბერთა სერის სავანეში დაცულია გუმბათიანი, ბაზილიკის ტიპისა და დარბაზული ეკლესიები. ბერთა განცალკევებული სენაკები განლაგებულია ერთ ან მრავალსართულიან კომპლექსებად. კლდეში გამოკვეთილი ქვაბულების მორთულობაში ვხვდებით ჯვრების გამოსახულებებსა და ჩუქურთმებს. ასევე შემორჩენილია ქართული წარწერები და ფრესკული მხატვრობის ფრაგმენტები.
ქოლაგირი
ქოლაგირი, გარეჯის მრავალმთის, ივრის ჭალაში მდებარე პატარა მონასტერია. კომპლექსის დიდი ნაწილი ჩამოშლილია. მონასტერი მთავარი ტაძრისა და სამი სათავსოსგან შედგებოდა. ტაძრის მხატვრობაში რელიგიური დღესასწაულების სცენებია ასახული. ღვთისმშობლის მიძინების კომპოზიციის ზედა ნაწილში იკითხება ასომთავრული წარწერა. ეკლესიის ჩრდილოეთ ნაწილში ისტორიულ პირთა გამოსახულებებია. მონასტრის სატრაპეზოც შემკულია კედლის მხატვრობით, რომელიც, სავარაუდოდ, XIII საუკუნის უნდა იყოს. ქტიტორთა პორტრეტები და ეპიგრაფიკული მასალა ძეგლს განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს. კლდე, რომელშიც ქოლაგირის სამონასტრო კომპლექსია გამოკვეთილი, ნელ-ნელა იშლება, რაც მონასტერს განადგურების საფრთხეს უქმნის.საბერეები
საბერეები, გარეჯის მრავალმთის, ივრის ჭალაში მდებარე XI ს-ის სამონასტრო კომპლექსია. გაშლილ ველზე განლაგებული, ნახევრად კლდეში გამოკვეთილი სვეტებიანი ეკლესია საოცარ შთაბეჭდილებას ახდენს შორი მანძილიდანაც. არსებული ფრესკული მხატვრობის ფრაგმენტები რესტავრირებულია XX ს-ში.ჩიჩხიტურის მონასტერი
ჩიჩხიტურის შესახებ წერილობით წყაროებსა და სამეცნიერო ლიტერატურაში უაღრესად მწირი ცნობებია დაცული. გარეჯის მთის აღწერისას ვახუშტი ბატონიშვილი აქ მოქმედ ოთხ მონასტერთან დაკავშირებით ამბობს, რომ დავითგარეჯასა (ანუ დავითის ლავრასა) და ნათლისმცემელში ზის არქიმანდრიტი, ხოლო ჩიჩხიტურსა და ბერთუბანში - წინამძღვარი
ჩიჩხიტურის კოშკი
მონასტერში შემორჩენილია სრულიად უნიკალური ფრესკული მოხატულობა. ამჟამად მონასტრის ტერიტორია, ბერთუბნისა და უდაბნოს მონასტერთან ერთად, სადავოა აზერბაიჯანსა და საქართველოს შორის.
მრავალწყაროს მონასტერი
მრავალწყაროს მონასტერი დავითგარეჯის სამონასტრო კომპლექსის ტერიტორიაზე აღმოაჩინეს 1995 წლის აგვისტოში, მეცნიერების ფონდ "უდაბნოს" სამეცნიერო ექსპედიციის დროს.წერილობით წყაროებში მონასტერი არ მოიხსენიება. სახელი შერჩეულია ექსპედიციის მიერ, იმის გამო, რომ მცირეწყლიან მდინარესა და წყაროებთან ახლოსაა გამოკვეთილი. სავარაუდოდ, მრავალწყაროს მონასტერი IX საუკუნეში დაუარსებიათ, XIII საუკუნეში კი მას არსებობა შეუწყვეტია.
მონასტერში აღმოჩენილია გუმბათის საკმაოდ ეგზოტიკური ფორმა. შემორჩენილია IX საუკუნის ფრესკები და 65-ზე მეტი ნაკაწრი წარწერა, რომელთა შორის უძველესი, 851 წლით თარიღდება.
