ურბნისისა და რუისის ეპარქია ორი უძველესი სამღვდელმთავრო კათედრის - რუისისა და ურბნისის - სამწყსო ტერიტორიას აერთიანებს. ისინი ცალ-ცალკე მოიხსენიება ვახტანგ გორგასლის შემდგომი პერიოდიდან. ეპარქია მოიცავს ქალაქებს: ხაშურსა და ქარელს და მათ მიმდებარე ტერიტორიებს. ეპარქიას აღმოსავლეთიდან ესაზღვრება სამთავისისა და გორის, დასავლეთიდან - არგვეთისა და უბისის, ჩრდილოეთიდან - ნიქოზისა და ცხინვალის, ჭიათურისა და საჩხერის, სამხრეთიდან - ბორჯომისა და ბაკურიანის ეპარქიები. ეპარქიის ტერიტორიაზე ქრისტიანული ცხოვრების დასაწყისი უკავშირდება ქართველთა განმანათლებელს, წმინდა ნინოს. აქ ეპარქიები V ს-ის ბოლოს დაფუძნდა. რუისის საკათედრო ტაძრის აშენება წმინდა მეფე ვახტანგ გორგასალს მიეწერება. ურბნისის ტაძარიც V-VI სს-ის მიჯნაზე აუგიათ, რომელიც 13 ასურელ მამათაგანს - თადეოზ სტეფანწმინდელს განუახლებია. ამ მხარეში მოღვაწეობდა კიდევ ორი ასურელი მამა - მიქაელ ულუმბოელი და პიროს ბრეთელი. ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობით: "ხოლო კვალად გორის დასავლით არის მთა რუისისა, ტინის-ხიდით, თედო-წმიდით სასირეთამდე და მტკვრამდე, მცირე ადგილს ტყიანი, სახნავი და მოსავლიანი ნაყოფიერად, უწყლო, და ადგილ-ადგილას დის წყარონი მცირენი. მტკვრის პირად ღრატოიან-კლდიანი და ამ მთის დასავლეთით, მტკვრის კიდესა ზედა, არს ურბნისი. აღაშენა ქალაქი უფლოს, ძემან ქართლოსისამან, და იყო ქალაქი ურუსადმდე, ხოლო აწ არს ეკლესია დიდი, უგუნბათო, ზის ეპისკოპოზი, მწყემსი დიდის ლიახვისა და რომელი ირწყვის ლიახვითა მით, შემუსვრილი აღაშენა და განაახლა მეფემან ვახტანგ და შეამკო ხატი მისი წმიდისა სტეფანე პირველმოწამისა, მოზღუდა ქვიტკირითა. ურბნისის დასავლით, დუდეს, დის წყარო ფრიად დიდი კიდესა მტკვრისასა, რომლით ბრუნვენ დიდნი წისქვილნი ზამთარცა, ვინაითგან ვერ განჰყინავს.

სამხრით ურბნისისა არს, რუისის მთის ძირს, დაბა დიდი რუისი და ეკლესია ღვთაებისა, გუნბათიანი, დიდი, დიდშენი. ზის ეპისკოპოზი, მწყემსი ამ რუისა ზეითის ქართლის, ლიხ-ტაშის-კარამდე. და აწ ესევ მწყსის ხეობასა და სადგერს, ვინათგან მაწყვერელი არღარა არს. შემუსრა ლანგ თემურ; აღაშენა ეკლესია ესე მეფემან ალექსანდრემ. შემდგომად კვალად განაახლა და შეამკო დედოფალმა მარიამ და ამ რუისის მთის სამხრეთით მინდორი ნიქოზამდე და ლიახვით დვანის-წყლამდე ირწყვის ორის ლიახვის რუთი, თამარ მეფის ქმნულითა, და ნაყოფიერებენ დაბნები ყოვლითავე მრავალნი. ხოლო სალთვისის რუ განაახლა მეფემან ვახტანგ, არამედ აწ უქმი იყო, ხოლო რუისი არს უწყალო, თვინიერ წყაროსა ერთისა, რომელ არს ეკლესიისა თანა, არამედ სცხორებენ მით რუთი. და ირწყვის მინდორი ურბნისამდე ამითვე". აქ მოიწვია წმინდა მეფე დავით აღმაშენებელმა რუის-ურბნისის სახელით ცნობილი დიდი საეკლესიო კრება. "შეიკრიბა ღვთის მოყვარე ეპისკოპოსთა, პატიოსან მღვდელთა, ღირს დიაკვანთა, ქრისტესმოყვარე მონაზონთა, დაყუდებულთა და მეუდაბნოეთა კრება ქართლის მიდამოებში, ორ ახლოს მდებარე საეპისკოპოსოში - რუისსა და ურბნისში: ქართველთა უბიწო სარწმუნოებას რაიმე ბიწი არ შეჰხებია, ეს ღმერთმა ნუ ქნას! - არ გეცრუებით შენ, ჩვენი სიწმინდით მშობელო წმიდაო კათოლიკე ეკლესიაო! არცა გაგცემთ შენ, ჩვენო სიამაყევ - მართლმადიდებლობავ, რომელისთვისაც არაოდეს გვიღალატნია, რაც მისი შეცნობის ღირსნი გავხდით და რისი მოწმეც ჭეშმარიტებაა". ეპარქიის ტერიტორიაზე ოდითგანვე მრავალი კულტურულ-საგანმანათლებლო კერა არსებობდა. ორივე საკათედრო ტაძარსა და ეპარქიის ტერიტორიაზე არსებულ ეკლესია-მონასტრებში უმდიდრესი წიგნთსაცავები იყო. ქრისტესთვის თავდადებულ მოღვაწეთაგან განსაკუთრებით გამორჩეულია ურბნელი ეპისკოპოსი ნეოფიტე...

ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის მიუხედავად, მხოლოდ 1995 წელს გახდა შესაძლებელი ორი უძველესი სამღვდელმთავრო კათედრის აღდგენა. 1996 წლის ოქტომბრიდან ურბნისისა და რუისის ეპარქიის მმართველი მღვდელმთავარია მიტროპოლიტი იობი (აქიაშვილი).