გამოცხადების შემდეგ, ისევე როგორც ნიკეის, ქალკედონის დოგმატსაც დიდი დრო დასჭირდა , სანამ ჭეშმარიტად ეკლესიური აზროვნების ნაწილი გახდებოდა. და თუ ნიკეის დოგმატი ბოლოს და ბოლოს მთელი ეკლესიის საკუთრება გახდა, ქალკედონს ისტორიული მიმდინარეობის პროცესში მუდმივად თან სდევდა ცალკეული ეკლესიების გამოყოფა. უნდა ითქვას, რომ ეს ტენდეცია დღესაც გრძელდება.

ჩვენ უკვე ვისაუბრეთ მონოფიზიტობის ფსიქოლოგიური და რელიგიური ფესვების შესახებ. თუკი შესაძლებელია ითქვას, რომ სამებისა და ქრისტეს ორბუნებიანობის დოგმატი ქრისტიანების დიდი უმრავლესობისთვის დღესაც კი აბსტრაქტულ ფორმულად რჩება, საკვირველი არ უნდა იყოს, რომ ქალკედონური განსაზღვრების პერიოდში შესაძლო იყო ბევრს მიღებული დოგმატი ცოცხალ რელიგიურ გამოცდილებაზე უარის თქმად მოსჩვენებოდა. თუკუ იმასაც დავამატებთ, რომ ქალკედონური განსაზღვრება "ნამდვილ" ანტიოქიურ ენაზე იყო შედგენილი, ამავე დროს კრებამ გაამართლა და შესაძლებლად მიიჩნია ევტიქის მთავარ მტერთან და ნესტორის ყოფილ მეგობართან - თეოდორიტე კვირელთან ურთიერთობა, ამავე კრებამ საზეიმოდ განიკითხა ალექსანდრიელი არქიეპისკოპოსი დიოსკორე, ნათელი გახდება, რომ არ შეიძლებოდა ისტორიულად ამ კრების მიმართ უარყოფითი რეაქცია არ გაჩენილიყო. კრების შედეგებით აღფრთოვანებული მხოლოდ ერთი მუჭა ანტიოქიელები და რომაელი ლეგატები იყვნენ, შედეგები ასევე მისაღები იყო კონსტანტინოპოლელი "ზომიერებისთვის". ამის საპირისპიროდ, მაგალითად, ეგვიპტეში მიაჩნდათ, რომ ის, რაც კრებამ მისაღებად მიიჩნია, ფაქტობრივად დიდი კირილეს იდეების ღალატი იყო. მოგვიანებით ეგვიპტელების აზრი სირიელმა ბერებმაც გაიზიარეს. კრების წინააღმდეგ გამოვიდა ბერების მოძრაობა ლოზუნგით: "ქალკედონი ნესტორის რეაბილიტაციაა!". ამ მოძრაობამ იმდენად დიდი მასშტაბები შეიძინა, რომ გარკვეულ საშიშროების მატარებელ მოვლენადაც კი გადაიქცა.

მაგრამ ამ რეაქციით გამოწვეული ესოდენ დიდი "რეზონანსი" და ტრაგიკული შედეგები მხოლოდ საღვთისმეტყველო და რელიგიურ-ფსიქოლოგიური მიზეზებით არ აიხსნება. ამ პერიოდის მონოფიზიტურ კრიზისში მხოლოდ უკიდურესი ალექსანდრიული ცდუნებების დანახვა საკმარისი არ არის. ეს კრიზისი იმის გამო იყო ასე ღრმა და მას მართლმადიდებლობის ისტორიაში იმის გამო ჰქონდა ასეთი დიდი მნიშვნელობა, რომ აქ სრულად გამოვლინდა ის მანკიერი მხარეები, რომლებიც თავიდანვე, კონსტანტინეს დროს რომის იმპერიისა და ქრისტიანული ეკლესიის კავშირში იყო ჩადებული. თუ, ერთი მხრივ, სულიერი და საღვთისმეტყველო თვალსაზრისით ქალკედონი ნამდვილი "სასწაული" და ღვთისმეტყველური აღმაფრენის უშრეტი წყარო იყო, მეორე მხრივ, სწორედ ის გახდა ეკლესიისა და სახელმწიფოს შორის ძველის გარდატეხისა და ახალი ურთიერთობების დამკვიდრების დასაბამი.

აქ ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ დოგმატური დავების პარალელურად ეკლესიური თვითმოწყობის ევოლუციური პროცესი, რაც იმპერიაში ეკლესიის ახალი მდგომარეობის გამო გარდაუვალი უნდა ყოფილიყო, უკვე მეოთხე საუკუნეში დაიწყო. ეს არ იყო "კრიტიკული" პროცესი. მასში ის ბუნებრივი განვითარება გრძელდებოდა, რომელმაც ჯერ კიდევ კონსტანტინეს მოქცევამდე დიდი ხნით ადრე დაიდო სათავე: ნელ-ნელა "სათავო", მსხვილი საეკლესიო ცენტრების გარშემო საეკლესიო მხარეები ჩამოყალიბდა. ნიკეის კრებამ თავისი მეექვსე კანონით სწორედ ასეთი მდგომარეობის სანქციონირება მოახდინა. მან ფაქტობრივად დასავლეთში რომის, ეგვიპტეში ალექსანდრიის, სირიაში ანტიოქიის პრიმატი აღიარა. მაგრამ ვინაიდან ყველა ეს "პრიმატი" ტერიტორიის ორგანული წარმონაქმნი იყო, ყოველი მათგანი იმ ადგილობრივ თავისებურებებს ასახავდა, რითაც ადგილობრივი ტერიტორიები ხასიათდებოდნენ და იქ მცხოვრები ქრისტიანები გამოირჩეოდნენ. ასე მაგალითად, დასავლეთში რომი ერთადერთი სამოციქულო კათედრა იყო და ამიტომ მას გამორჩეული მდგომარეობა ეკავა. მაგრამ, ამავე დროს, რომის კანონიკური პრიმატი განსხვავდებოდა ახლო და იტალიის საზღვრებს გარეთ მდებარე ეკლესიებისგან, მისი მორალური ავტორიტეტი ვრცელდებოდა: აფრიკაში, ესპანეთსა და გალიაში. აფრიკულ ეკლესიას თავიდანვე თავისებური სტრუქტურა და კანონიკური პრაქტიკა ჰქონდა: აქ უმაღლეს ავტორიტეტს ეპისკოპოსების რეგულარული კრება წარმოადგენდა და ეს კრება ორ წელიწადში ერთხელ იკრიბებოდა. ასევე სხვადასხვა ისტორიული გამოცდილების არსებობის გამო განსხვავებული იყო აღმოსავლური ეკლესიების მართვის კანონიკური ფორმები: ეგვიპტეში ვხედავთ თითქმის სრულ ცენტრალიზაციას - მთელი ძალაუფლება ხელთ უპყრია ალექსანდრიის ეპისკოპოსს ან "პაპს", რომელთანაც ეპისკოპოსებს ისეთივე მიმართება აქვთ, როგორც დღეს არქიეპისკოპოსის მიმართ. სირიაში, პირიქით, ადგილობრივი ეპისკოპოსები საკუთარ საეპისკოპოსოებში გაცილებით უფრო დამოუკიდებლები იყვნენ, იქ "თანხმობის ცენტრად" თავიდანვე თავისი მნიშვნელობით იმპერიის მეორე ქალაქის - ანტიოქიის ეკლესია იყო მიჩნეული. სიდიდით ამ სამ კათედრაზე უფრო მოკრძალებული იყო მცირე აზიის "ცენტრის" ეფესოს ეკლესია. სხვა მხარეებსა და რეგიონებში ასეთი ცენტრები არ იყო და იქ ეკლესიები "მეტროპოლიებზე" ანუ პროვინციის დედაქალაქებზე იყვნენ ორიენტირებულნი. ნიშანდობლივია, რომ ერთ დროს ყველა ქრისტიანისთვის უპირობო დედაქალაქი - იერუსალიმის ეკლესია მესამე საუკუნის დასასრულისთვის პალესტინის კესარიის მეტროპოლიის მხოლოდ ერთ მცირე ეპისკოპატს წარმოადგენს და მხოლოდ კონსტანტინე დიდის საგანგებო მეცადინეობისა და მომლოცველების მოზღვავების შემდეგ გაიზარდა მისი ქრისტიანული ფუნქცია და მნიშვნელობა...

ყველაფერი ეს გვიჩვენებს, რომ თუ დასაწყისში ეკლესიური მოწყობის განუყოფელ ბირთვს ადგილობრივი ეკლესია ანუ თემი წარმოადგენდა და ამ რელიგიურ საზოგადოებას სათავეში ერთი ეპისკოპოსი, პრესვიტერები და დიაკონები ედგნენ (რადგან ასეთი "ბირთვის", როგორც "ღვთის ახალი ხალხის ხილული სახის", არსებობა თვით ეკლესიის ბუნებით არის განპირობებული), ამ ეკლესიებს შორის კანონიკური ურთიერთობის ფორმები სხვადასხვაგვარი იყო და იგი განისაზღვრებოდა ქრისტიანობის განვითარების ადგილობრივი თავისებურებებით. ერთი რამ უდავოა: თვით ეს კავშირი და ინტენსიური ურთიერთობა ისევე გარდაუვლად და უეჭველად შეიგრძნობოდა, როგორც თავად ამ საზოგადოების არსებობა. არც ერთი ეკლესია არ იყო "თვითკმარი", თუნდაც იმიტომ, რომ ნებისმიერი ეპისკოპოსი სხვა საეპისკოპოსოდან იყო ხელდასხმული და ეს იყო მსოფლიო ეკლესიის ღვთის წმინდა მადლში ერთიანობის რეალური გამოხატულება. მაგრამ ამ ურთიერთკავშირის რეალური ფორმები ერთმანეთისგან მაინც განსხვავდებოდა: თუ ქვეყნის ცალკეულ ნაწილებში კანონიკურ ინსტანციას "მეტროპოლია" წარმოადგენდა, მისი ეპისკოპოსი მიტროპოლიტად იწოდებოდა და პროვინციის საეკლესიო საკრებულოები მის სამოღვაწეო - მთავარი ეკლესიის გარშემო იყვნენ შემოკრებილნი, სხვა მეტროპოლიებში ცენტრებს უფრო ძველი და დიდი წარსულის მქონე სამოციქულო ეკლესიები წარმოადგენდნენ და ასეთი ეკლესიები მთელ "საეკლესიო მხარეს" მოუძღვებოდნენ. სხვა სურათს ვხედავთ ეგვიპტეში. იქ პრაქტიკულად მეტროპოლიები არ არსებობს და ყველა ეპისკოპოსი პრიმატად ალექსანდრიის არქიეპისკოპოსს მიიჩნევს. საერთო საქმეები მიტროპოლიტთა კრებებზე წყდებოდა. კრება ადგილობრივ ეპისკოპოსებზე შემოტანილ საჩივრებსაც განიხილავდა, იქვე წესრიგდებოდა ეპისკოპოსთა შორის ურთიერთობები და თუ საჭირო იყო, საეპისკოპოსოებს შორის საზღვრების შეცვლის საკითხებიც იქვე გვარდებოდა. ახალი ეპისკოპოსის ხელდასხმაში მეტროპოლიის ყველა ეპისკოპოსი მონაწილეოდა, პროცესს მიტროპოლიტი ხელმძღვანელობდა. "სააპელაციო" ინსტანციას ის წარმოადგენდა. საეკლესიო მოწყობის, დისციპლინარულსა და სხვა სახის დადგენილებებს "კანონები" (წესები) ეწოდა. მეოთხე საუკუნიდან ჩნდება კანონთა კრებულებიც. სწორედ ამ პერიოდში გამოჩნდა და ფართოდ გავრცელდა მოციქულთა 85 კანონი, რომელიც ამ დრომდე მართლმადიდებლური კანონმდებლობის ტრადიციის საფუძველს წარმოადგენდა. შემდეგ 85 კანონს თანმიმდევრულად დაემატა მსოფლიოს და საერთო ეკლესიური თვალსაზრისით ფასეული ადგილობრივი კრებების კანონები. მაგალითად, 341 წელს ანტიოქიის კრებაზე მიღებული კანონი. საკანონმდებლო კრებულებმა საბოლოო სახე მოგვიანებით მიიღეს, მაგრამ კანონების შექმნის უკვე ადრეული ეტაპის შესწავლაც კი საშუალებას გვაძლევს წარმოდგენა ვიქონიოთ, როგორ ვითარდებოდა საეკლესიო სტრუქტურა. როგორც ერთი კანონისტი ბრძანებს: "ეკლესიური ცხოვრების ფორმების მრავალფეროვნების მიუხედავად, მასში გარკვეულ მარადიულ ბირთვს ვხედავთ. ეს არის ეკლესიის დოგმატური სწავლება. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ეს არის თავად ეკლესია. ეკლესიურ ყოფიერებას ყველა სახის ფორმა არ შეუძლია მიიღოს, მის წიაღში მხოლოდ ის მკვიდრდება, რაც თავისი არსით ეკლესიურია და რასაც მოცემულ ისტორიულ მონაკვეთში ეკლესიური არსის გამოხატვა შეუძლია" (დეკ. ნ. აფანასიევი).

ნიკეის კრების წესებმა მსოფლიო ქრისტიანული ერთობის ის "ეკლესიური" ფორმები დააფიქსირა და დააკანონა, რომლებიც მესამე საუკუნის დასასრულს უკვე ჩამოყალიბებული იყო, მაგრამ ამ კანონების საბოლოო ფორმები ჯერ კიდევ იხვეწებოდა. მეოთხე საუკუნეში სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის ურთიერთობის ფორმებმა კიდევ უფრო სრულყოფილი სახე მიიღო. იმპერია "დიოცეზებად" (ლათ. დიოეცესის) - ადმინისტრაციულ ერთეულებად დაიყო. და აი, 381 წლის მსოფლიო კრების მეორე კანონი ამ მოვლენას ეკლესიის დიოცეზებად დაყოფით გამოეხმაურა: ეგვიპტის ეკლესიური ტერიტორიები (ცენტრი ალექსანდრიის ეკლესია), აღმოსავლეთის ეკლესიები (ცენტრი ანტიოქია), პონტოს ეკლესიები (კაპადოკიის კესარია), აზიის ეკლესიები (ცენტრი ეფესო) და თრაკიის ეკლესიები (ცენტრი ირაკლია). აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ მეორე მსოფლიო კრების ინტერესები ძირითადად იმპერიის აღმოსავლეთით იყო მიმართული - ამიტომ, შეიძლება ითქვას, რომ კანონიკურად აღმოსავლეთისა და დასავლეთის დაშორიშორება სწორედ ამ მომენტიდან იღებს სათავეს. ამრიგად, ძველს ორგანულად ჩაენაცვლა ახალი და ამ სიახლეში ქალაქმა უფრო მეტი სახელმწიფოებრივი შინაარსი შეიძინა. "დიოცეზები", თავის მხრივ, "პროვინციებად" და "მეტროპოლიებად", ეს უკანასკნელები კი "ეპარქიებად" იყოფოდნენ: ისიც უნდა აღვნიშნოთ, რომ ყველა ეს სიტყვა რომაული ადმინისტრაციული ტერმინოლოგიიდან არის აღებული. მოგვიანებით საეკლესიო წესებით ოფიციალურად იქნა სანქცირებული პრინციპი: "დე, საქმიანი ეკლესიური დაყოფის საფუძველი სამოქალაქო და სამამულო დაყოფა იყოს".

შეთანხმების ამ ბუნებრივ პროცესთან ერთად, რომლის სათავეებსაც ჯერ კიდევ კონსტანტინეს მოქცევამდე ვხედავთ, იკვეთება ახალი - ეკლესიის გარკვეული "იმპერიული" ცენტრის შექმნის პერსპექტივა, რომელიც თავისი აღმოცენებისა და განვითარების პროცესში მთლიანად არის დაკავშირებული ეკლესიისა და იმპერიის ახლებურ ურთიერთობებთან. ამ სიახლის ბოლომდე გაურკვეველი, მაგრამ შემადგენელი ნაწილია იმპერატორის საკმაოდ "წონიანი" გავლენა საეკლესიო საქმეებზე. ჩვენ უკვე ვნახეთ, რომ კონსტანტინეს მოქცევასთან ერთად მის გარშემო თითქმის მაშინვე გარკვეული საეკლესიო ჯგუფი გაჩნდა, რომელიც ცდილობდა, სახელმწიფოს ძალაუფლების გამოყენებით საეკლესიო საქმეებზე ერთგვარი ზეგავლენა მოეხდინა და ამით თავისდაუნებურად ქრისტიანობის მთავარ პრინციპს - "ეკლესიურობას" დაპირისპირებოდა. მეორე მხრივ, ამ გზით ქრისტიანი იმპერატორიც თავის გარშემო, უნებლიეთ, ეკლესიის მეორე ცენტრს ქმნიდა, მაგრამ ყოვლად მიუღებელია რომის კათოლიკური ეკლესიის ისტორიკოსების მოსაზრება იმის შესახებ, რომ ეს იყო "ცეზაროპაპიზმი". საჭიროა ეკლესიისა და სახელმწიფოს ბიზანტიური ურთიერთობის ჩანაფიქრის სიღრმე და თავისებურება მკვლევარმა იმთავითვე შეიგრძნოს. ეს კავშირი ძალაუფლების რაიმე იურიდიული დაკანონება ან "კონკორდატი" არ ყოფილა, ეს იყო ჭეშმარიტება, ეკლესიური რწმენა, რომელსაც ჯერ იმპერატორი, ხოლო შემდეგ იმპერია თავის აღმატებულ ჭეშმარიტებად მიიჩნევენ... და თუ ეს ასეა, თავად ეკლესიისთვის სულაც არ არის სულერთი, ექნება თუ არა იმპერიას რელიგიური თვითშეგნება. დავუკვირდეთ: იმპერატორი-ერეტიკოსი, იმპერატორი-განდგომილი - ეს ხომ არ ნიშნავს ქრისტიანული სინამდვილისა და ჩანაფიქრის მარცხს, ეს ხომ არ არის ახლახან მოპოვებულ წარმატებაზე სიცრუის გამარჯვება, კიდევ ერთხელ ქვეყნიერების ქრისტესგან განშორება? როდესაც ასეთი კითხვები გვიჩნდება, არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ თანამედროვე "ლაიბურ" (მმართველის კარად მყოფი) სახელმწიფოში წარუმატებლობების, ქრისტიანული გამოცდილების რღვევებისა და თავად ქრისტედან "კოსმოსური პათოსის" გამოდევნის ნიადაგზე აღორძინდა რელიგიური აზროვნება, რომლის დროსაც რელიგია ყოველი ადამიანის "კერძო საქმე" გახდა, უფრო სწორად, რელიგიამ ადამიანის იმქვეყნიური ბედ-იღბლის ძიების სფეროში გადაინაცვლა. ამიტომ ბიზანტიურობის წარმატებებისა და წარუმატებლობის, ცოდვებისა და მიღწევების კვლევა მხოლოდ იმ შემთხვევაშია შესაძლებელი, თუ თავად ქრისტიანობის იმდროინდელ მდგომარეობას: მაშინდელ პათოსს გავითვალისწინებთ, რასაც ასაზრდოებდა რწმენა, რომ "ქრისტემ დაამარცხა მთავარი იგი ამის სოფლისაი". ამ გამარჯვებაში კონსტანტინეს მოქცევას უდიდესი როლი ენიჭებოდა: აქ სახელმწიფო ქედს იხრიდა იესო ქრისტეს წინაშე და ეს ის სახელმწიფო იყო, რომელიც ბოლო დრომდე ეკლესიასთან ბრძოლის მთავარ სატანურ ძალას წარმოადგენდა. თუ მიმდინარე მოვლენებს ამ თვალსაზრისით განვიხილავთ, ის დადებითი მნიშვნელობა, რასაც ქრისტიანები მოციქულ პავლედან ბოლო დრომდე სახელმწიფოს არასოდეს უკარგავდნენ, კვლავ თავის კუთვნილ ადგილს დაიკავებს. სწორედ ამიტომ როგორც მართლმადიდებლებისთვის, ისე იმდროინდელი ერეტიკოსებისთვის ერთნაირად უცხო იყო ეგრეთ წოდებული "ნეიტრალური" სახელმწიფო, ზუსტად ისე, როგორც უცხოა მოგვიანებით დასავლეთში გაჩენილი "კლერიკალიზმის", ანუ სახელმწიფოს ეკლესიისადმი დამორჩილების იდეა. აღმოსავლური თვალსაზრისით, ეკლესია მთელ ქვეყანას მოიცავს, მისი შინაგანი არსია, მისთვის მადლის გამცემია და მისი ზნეობრიობის საზომია, მაგრამ ეკლესია არც მასში მოქმედი ძალაუფლებაა და არც ძალაუფლების წყაროა. ეს უკანასკნელი ფუნქცია მეფეებსა და სახელმწიფოს მეთაურებს ეკუთვნით; მათ ეკლესიური ჭეშმარიტებების საფუძველზე უნდა შეაფასონ საკუთარი ქმედება, მაგრამ ძალაუფლების წყაროდ ეკლესია არ უნდა მიიჩნიონ... მხოლოდ ამ თვალსაზრისით შეიძლება გავიგოთ, რატომ მიაჩნდათ მართლმადიდებლებს და მაშინდელ ერეტიკოსებსაც, რომ საჭირო იყო იმპერატორის სიახლოვეს ყოფნა. ორივე მხარეს მდგომ ქრისტიანს თავისი სიმართლის გულწრფელად სწამდა და მოწოდებული იყო მიკვლეული ჭეშმარიტება იმპერიის ნორმად ექცია. ამ ფონზე აღმოსავლეთის მთავარი პრობლემა იმაში მდგომარეობდა, რომ სინამდვილეში ეს მიზანი მიუღწეველი რჩებოდა და ცხოვრებაში ეს სურვილი ხშირად ბოროტების სახესაც კი იღებდა. თავად სახელმწიფო ჯერ კიდევ თავის წარმართულ "კატეგორიებში" იყო ჩაფლული, თვითმიზნად თვითმყოფობასა და თვითფასეულობას მიიჩნევდა, ხოლო რელიგია თავისი მიზნების მიღწევის საშუალებად ესაჭიროებოდა. და თუ დოგმატური დავები და ეკლესიის ბედი მისთვის გარკვეულ თავსატეხს წარმოადგენდა, მას სულ სხვა თვალსაზრისი ჰქონდა: საქმე ის არის, რომ ყოველი ეკლესიური განხეთქილება უმალ აისახებოდა სახელმწიფოს სიმშვიდეზე და შფოთისა და გაუგებრობების მიზეზი ხდებოდა...