არ შეიძლება ნამდვილი სახელმწიფოებრიობის აღორძინებულ კვირტებში არ დავინახოთ კიდევ ერთი დასტური ქრისტიანობის წარმატებისა. რუსი ხალხისათვის ამ იდეის ხორცშესხმის დაუვიწყარ სიმბოლოდ სამუდამოდ დარჩა რუსეთის განმანათლებელი - ვლადიმერ წმინდა. ჟამთააღმწერელი აშკარად განასხვავებს მის დამოკიდებულებას საკუთარი ძალაუფლების მიმართ, ქრისტიანობის მიღებამდე და ქრისტიანობის მიღების შემდეგ, როდესაც ის მოსიყვარულე დიდებული, სუსტთა და ღარიბთა მფარველი, საავადმყოფოებისა და თავშესაფრების მშენებელი, სამართლიანი, განათლებული და სახელმწიფოს კეთილდღეობისათვის მზრუნველი გახდა. ქრისტიანი დიდებულის სხვაგვარ სახეს ვხედავთ ვლადიმირ მონომახსა და მის "სწავლებანში". მიუხედავად იმისა, რომ ეს არის ბიზანტიურ სტილში შესრულებული "წიგნიერი" ნაწარმოები, "სწავლებანი" მაინც გამსჭვალულია მონომახის პიროვნული რწმენით და ამიტომ მასში მხოლოდ მწიგნობრული გამოცდილება არაა ასახული. "ვლადიმირის რელიგიური ეთიკა, - წერს ფედოტოვი, - ძველი და ახალი აღთქმის ზღვარზეა განთავსებული და მიუხედავად ამისა, მას ყოველთვის თან სდევს ახალი აღთქმის თითო-ოროლა სხივი და მხოლოდ ცალკეულ, ამაღლებულ წუთებში იძლევა ქრისტეს - მოკრძალებული უფლის პირისპირ ჭვრეტის შესაძლებლობას"... რუსული სახელმწიფოებრიობის გარიჟრაჟზე სინდისის ასეთ შთაგონებას, თავმდაბლობას, მოწყალებისა და სამართლიანობის შეგრძნებას თავისებური ყურადღება ესაჭიროება.

ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობაში ჩვენ აქამდეც არნახულ ჰარმონიას ვხედავთ. კიევურ დასაწყისში, ბიზანტიურ სიმფონიაში არსებულ სახელმწიფოებრივზე მეტად, ეკლესიის ზეგავლენის ნიშნები თითქმის თვალნათლივია. უკვე ვლადიმირ წმინდას "საეკლესიო წესდება" ბიზანტიურთან შედარებით საეკლესიო სასამართლოს ზეგავლენის სფეროს საგრძნობლად აფართოებს - მაგალითად, იმისათვის, რომ ეკლესიამ წარმატებულად მოახდინოს ზეგავლენა და შეაჩეროს საზოგადოების გადაგვარების პროცესი, მის განკარგვაში, საოჯახო საქმეებია. უფრო მნიშვნელოვანია, რომ დიდებულები ეკლესიისგან მუდმივად რჩევებს, მითითებებს ღებულობდნენ და ეკლესიას კეთილსინდისიერების კრიტერიუმად მიიჩნევდნენ.

"დრამატული და თითქმის ტრაგიკულიც კი იყო ქრისტიანულ ეკლესიასა და ქრისტიანულ სახელმწიფოს შორის ურთიერთობა, - განაგრძობს ფედოტოვი, - მიუხედავად ძალიან ხანმოკლე და მგრძნობიარე პერიოდისა, კიევური გამოცდილება, ამ თვალსაზრისით, ერთ-ერთ საუკეთესო ქრისტიანულ მიღწევად შეიძლება ჩაითვალოს". მართლმადიდებლური რუსეთის ისტორია ქრისტიანული მაქსიმალიზმით, "ფასეულობათა ნამდვილი გადაფასებით" დაიწყო და ეს პროცესი სახარებისეული ჭეშმარიტებების გათვალისწინებით მიმდინარეობდა.

ასევე უდავოა ამ პერიოდის კიევის რუსეთის კულტურის არსებობა, რომელთან შედარებითაც მოსკოვური საუკუნეები დაცემის ეპოქის შთაბეჭდილებას ტოვებს. ინიციატივა აქაც ზემოდან - დიდებულებიდან და იერარქებიდან მოდიოდა. მიუხედავად გაუნათლებლობისა, ვლადიმირი აშენებს სკოლებს, მისი შვილები უკვე სავსებით განათლებულ ადამიანებად გვევლინებიან. ამ თვალსაზრისით გამოირჩევა იაროსლავ ბრძენი, რომლის ზეობის დროსაც კიევი მსოფლიო მნიშვნელობის ერთ-ერთ ცენტრად გადაიქცა. ამ დროს ტაძრებთან მთარგმნელთა მთელი არტელი მუშაობდა, მონარქი სკოლებიდან სპეციალურად არჩევდა ბავშვებს, გადმოცემის მიხედვით, თავადაც დღედაღამ კითხულობდა. მისი შვილი, სვიატოსლავ ჩერნიგოველი უზარმაზარ ბიბლიოთეკას ფლობდა, ხოლო მისი ძის ვლადიმირ მონომახის ნაწერები ბიზანტიურ ლიტერატურაში ავტორის უდავო და ღრმად განსწავლულობაზე მეტყველებს. კიევში აშკარაა ძლიერი კულტურული კერის შექმნისა და როგორც ქრისტიანულ, ისე ელინურ მოსახლეობაზე ზეგავლენის შეგნებულად გაძლიერების ტენდეცია. ეს კულტურა, რა თქმა უნდა, ძირითადად ნასასხებ და თარგმნილ მასალაზეა აგებული, მაგრამ, ჯერ ერთი, ორიგინალური შემოქმედებითი პროცესი იმ დროისათვის ბიზანტიაშიც სულს ღაფავს, და მეორე, ეს "სამოსწავლეო პერიოდი" ნებისმიერი კულტურის ისტორიაში აუცილებელი საფეხური იყო. მნიშვნელოვანი ის არის, რომ რუსები კარგი მოწაფეები აღმოჩნდნენ. რუსული სიძველეების ცნობილი განმქიქებელი კიეველი მიტროპოლიტი ილარიონ გოლუბინსკი თავად ბრძანებდა, რომ "ბერძნული ორატორული ხელოვნების ცუდი დროის რიტორულ საქმიანობას კი არა, აქაური აღორძინება საუკეთესო ბერძნული ეპოქის ნამდვილ ორატორულ ხელოვნებას მოგვაგონებდა". ასე მაგალითად, კირილე ტუროვსკის ქადაგებები დღემდე ინარჩუნებს თავის არა მხოლოდ ისტორიულ, არამედ ლიტერატურულ მნიშვნელობასაც. ადრეული წყაროები არა მხოლოდ ფაქტებით, არამედ მსოფლმხედველობით, "იდეოლოგიითაც" იყო გაჯერებული. მათი ავტორები "შეგრძნებებით მგრძნობიარე, მაგრამ არამც და არამც არ იყვნენ გულუბრყვილო ადამიანები. რუსული ქრონიკების გაცნობის პროცესში ჩვენ ყოველთვის გარკვეულ რელიგიურ-ისტორიულ ტენდეციას ან იდეას შევხვდებით" (ფლოროვსკი). დაბოლოს, ეპოქას, რომელშიც შეიძლებოდა შექმნილიყო "ამბავი იგორის ლაშქრობისა", შეუძლებელია გოლუბინსკის კვალდაკვალ პრაქტიკულად გაუნათლებელი ან უბრალოდ წერა-კითხვის მცოდნეთა პერიოდი უწოდო... ჩვენთვის მნიშვნელოვანი ის არის, რომ იმ დროს რუსეთში ერთგვარმა მართლმადიდებლურმა ბიზანტინიზმის "კვინტესენციამ" გადმოინაცვლა, რუსული თვითშეგნება ჩაერთო ამ ტრადიციაში, და ის გახდა რუსული კულტურის დამფუძნებელი. ტრადიციების ათვისება არა მხოლოდ "პასიურად", არამედ შემოქმედებითადაც მიმდინარეობდა. სწორედ ამ პროცესთან არის დაკავშირებული რუსული ნაციონალური თვითშეგნების ის პირველი აღმაფრენა, რაც ილარიონის "სიტყვით" და ნესტორის ქრონიკებით აღინიშნა. შემთხვევით არ არის, რომ ახალმოქცეული ხალხი ღვთის მიმართ ლოცვას დროს, რომელსაც ილარიონი თავისი "ჩვენი კაგანის ვლადიმირის ქებით" ასრულებს, საეკლესიო პრაქტიკაშიც იყენებდა. ილარიონის სიტყვა გამოხატავს ახალმოქცეული რუსეთის ეკლესიურ-ნაციონალურ აღმსარებლობას. პროფესორ დ. ჩიჟევსკის ("ძველი რუსული ლიტერატურის ისტორია") სიტყვებით რომ ვთქვათ, ეს აღმსარებლობა, ისევე, როგორც მთელი ადრეკიევური მწერლობა, "დიდმპყრობელური სულითა" და "ქრისტიანული ოპტიმიზმით" არის განმსჭვალული. დიდმპყრობელობა იმაში მდგომარეობს, რომ კიეველი "იდეოლოგები" აღტაცებულნი არიან რუსეთის ერთიანობის შეგრძნებით, რაც თვალნათლივ სახელმწიფოს საზღვრების საამაყო გაფართოებაშია გამოხატული. მაგრამ ამ აღტაცებას იმ ნათლობის გამოცდილების ღრმა ფესვები აძლიერებს, რომელიც რუსეთმა "მადლით და ჭეშმარიტებით" მიიღო. სახარება რუსეთმა მეთერთმეტე ჟამს მიიღო, ეს მოვლენა მათი კაგანის ვლადიმირის სახით განხორციელდა და ისინი, როგორც თავად მიიჩნევენ, სხვა ქრისტიან ხალხთან შედარებით არაფრით არიან დამცირებულნი. ამგვარ ქრისტიანულ სასოებაში და ღვთივკურთხეულობის შეგრძნებაში იბადება ახალი რუსული თვითშემეცნება და საუკეთესო წუთებში ეს შეფასება საკუთარ თავში ერის განმსჯელი იქნება.

რა თქმა უნდა, კიევის ქრისტიანობის არც ეს "წარმატება" და არც თავად "ქრისტიანიზაციის" შედეგად მიღწეული სიღრმეები არ უნდა გავაზვიადოთ. ეს ყველაფერი ქვეყანაში მაინც ელიტის - ახალაღმოცენებული საეკლესიო და სახელმწიფო ინტელიგენციის მცირე ნაწილის ხვედრად მკვიდრდებოდა. სავალალოა, მაგრამ ზოგიერთ ძეგლში, მაგალითად "კირიკის შეკითხვებში", აქაც ქრისტიანობის არსის უკიდურესად პრიმიტიული გაგება ვლინდება. აქვე უნდა გავითვალისწინოთ, რომ რუსეთი "მზა" მართლმადიდებლობას იმ ეპოქაში ღებულობს, როდესაც ბიზანტია სულ უფრო მეტად თავდაცვითაა დაკავებული, ცდილობს ყველაფერი წარსულთან, დასრულებულ ნიმუშთან დააკავშიროს და შიშობს ძველ "გადმოცემებში" რაიმე არ დაარღვიოს. წეს-ჩვეულებებისადმი ერთგულებით, ვიწროლიტურგიული ჰიპერტროფიული ხასიათით რუსული ფსიქოლოგია ყოველთვის გამოირჩეოდა. უფრო მნიშვნელოვანია ხაზი იმ ტენდეციას გაესვას, რომ ქრისტიანული საფარის ქვეშ შენარჩუნებული იყო რუსული ტრადიციული წარმართობა. ეს ჯერ კიდევ არასაკმარისად შესწავლილი ორრწმენიანობა რუსული რელიგიური ფსიქოლოგიის "გასაღებს" წარმოადგენს. სლავურმა წარმართობამ ვერ გაუწია ფანატიკური წინააღმდეგობა ქრისტიანობას. ეს არ იყო ორგანიზებული ძალა, მას არ ჰქონდა დამწერლობა, მას არ გააჩნდა კარგად შემუშავებული და სრულყოფილი კულტი, მაგრამ, რაც არ უნდა პარადოქსული იყოს, ამ ყველაფერმა ის სიცოცხლისუნარიან და საშიშ ძალადაც გადააქცია. ტრადიციული რუსული წარმართობა "მოქნილი", ბუნებრივი, "ცხოვრებისეულობასთან" დაკავშირებული ძალა აღმოჩნდა, ხოლო ქრისტიანობა ხანგრძლივი დროის მანძილზე უცხო რელიგიად აღიქმებოდა. უფრო სწორედ ორმაგად უცხო რელიგიად: ბერძენთა და დიდებულთა რელიგიად, რომელიც ვარიაგების რაზმებს ეყრდნობოდა და ეს ყველაფერი იმ დროს, რუსული სახელმწიფოს ბირთვს წარმოადგენდა. ქრისტიანობის მიღებისათვის რუს ხალხს შესაბამისი განათლების მიღება ესაჭიროებოდა, ხალხი თავისი ბუნებით წიგნის მოყვარული იყო. რაც გარეგნული იყო: ღვთისმსახურება, წეს-ჩვეულებები - ხალხი ადვილად ღებულობდა, უფრო მეტიც, ეს ყველაფერი ხიბლავდა და იპყრობდა ხალხს. მაგრამ ჩნდებოდა საშიშროება, ამ გარეგნულის მიღმა შეუმჩნეველი დარჩენილიყო მთავარი, ის "ლოგოსი", რომლის გარეშეც თავად ქრისტიანული - წარმართული, ანუ თვითმიზნად ქცეული წესი ხდება... ხოლო სული ძველი "ბუნებრივი" რელიგიური გრძნობებითა და განცდებით იკვებება. "წარმართობა არ მომკვდარა და ერთბაშად არ დაუძლურებულა, - წერს მამა გ. ფროლოვსკი, - საზოგადოებრივი თვითშეგნების ბუნდოვან სიღრმეებში, როგორც ერთგვარ ისტორიულ იატაკქვეშეთში, ჩვეულებრივი ფარული პიროვნული ცხოვრება გრძელდებოდა, მაგრამ ახლა უკვე ორაზროვანი და ორრწმენობრივი... ნასესხები ბიზანტიურ-ქრისტიანული კულტურა უცბად არ გახდა "ზოგადსახალხო" და დიდი ხნის მანძილზე წიგნიერი და კულტურული უმცირესობის მონაპოვარს წარმოადგენდა... თუმცა არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ქრისტიანული კულტურის ამ ხილული ისტორიით სულაც არ ამოიწურება რუსული სულიერი ბედის მთლიანობა... და ძველი რუსეთის განვითარების პროცესის ავადმყოფურობა იქ უნდა ვეძებოთ, რომ "ბნელით მოცული" წარმოსახვები ადამიანის ბუნებაში ძალიან დიდხანს, ძალიან მტკიცედ მკვიდრობდა და "გონივრული" გამოცდისათვის, ანალიზისა და გამოდევნისათვის მოუხელთებელი ხდებოდა". მოგვიანებით, "გრძნობები", "წარმოდგენები", "გულითადობა" გადაიქცა "რუსული ქრისტიანობის" იმ მახასიათებლად, რაც შემდეგ მას ბერძნული განსჯითობისა და "ცივი" ბუნებისაგან გამოარჩევს. მაგრამ გაცილებით უფრო სწორი იქნება, რუსულ ისტორიულ გზაზე მიმდინარე საბედისწერო ნგრევებისა და კრიზისების ერთ-ერთ ღრმა მიზეზად ქრისტიანულმა ლოგოსმა ჯიუტი "რუსული სულის" წინააღმდეგობა დაინახოს.