ისტორიული სამართლიანობა მოითხოვს, მართლმადიდებლობის ისტორიული გზის შესწავლის პროცესში - "რუსული მართლმადიდებლობის" - ისტორიის დასაწყისი ცალკე თავად იქნეს გამოყოფილი. ძალიან ხშირად რუსულ მართლმადიდებლობას უპირისპირებდნენ "სხვას" - ბერძნულს ან აღმოსავლურს. "მესიანიზმს" რუსეთში ხანდახან მართლმადიდებასთან ათანაბრებდნენ (ამ ნაციონალურ ნარცისიზმს აწ გარდაცვლილმა ს. ფრანკმა "რუსული თვითშეგნების ქრონიკული დაავადება უწოდა") და ამ დროს, როგორც რუსეთის ბიზანტიური პირველწყაროები, ისე მცნება "მთვლემარე აღმოსავლეთი" ყველას ავიწყდებოდა. მაგრამ სამართლიანი არ იქნება ამ უკიდურესობებისა და იდეოლოგიური დავების შედეგად დაგროვილი ნარჩენების გამო მეორე უკიდურესობაში რომ აღმოვჩნდეთ და უბრალოდ უარი ვთქვათ იმ გამორჩეულ ისტორიულ მნიშვნელობაზე, რაც რუსულმა მართლმადიდებლობამ ზოგადად მართლმადიდებლობის თვითძიებისა და "თვითდამკვიდრების" გზაზე შეასრულა. აქ, რა თქმა უნდა, ჩვენ შეგვიძლია, მოკლე მინიშნებებით შემოვიფარგლოთ, ჩამოვთვალოთ და გამორჩეულ ძირითად ნიშნულებს უბრალოდ რუსული მართლმადიდებლობის კვალი ვუწოდოთ.

მაგრამ ასეთი მცდელობა გადაულახავი პრობლემების წინაშე დაგვაყენებდა, რადგან რუსეთის ისტორიული განვითარების პროცესთან დაკავშირებული საკითხი თავიდანვე დავის საგანი იყო და ეს დავა დღემდე არ დასრულებულა. მოვლენები ისე განვითარდა, რომ რუსული გონის კვლევის მთავარი საგანი, უწინარეს ყოვლისა, ისტორიოსოფია გახდა. რუსული ისტორიული დიალექტიკის სამი ძირითადი - კიევის, მოსკოვის, პეტერბურგის, - ეტაპიდან, რომელსაც არ უნდა შევეხოთ, ყოველ მათგანში მინიმუმ ორ ურთიერთსაწინააღმდეგო, ურთიერთგამომრიცხველ მეცნიერული ანალიზის შედეგად მიკვლეულ დასკვნას წავაწყდებით. ამასთან, როგორც რუსული ეკლესიის ისტორიას მის მთავარ წყაროს - ბიზანტიის ისტორიას ვერ მოვწყვეტთ, ისე რუსეთის ისტორიას ვერ ჩამოვაშორებთ მის ერთ-ერთ მთავარ ფაქტორს მართლმადიდებლობას და მეორე მხრივ, რუსულ მართლმადიდებლობას მისი ბედის განმაპირობებელი რუსეთის ისტორიის გარეშე ვერ განვიხილავთ. ამიტომ, რუსული ქრისტიანობის გზის ყოველგვარი შეფასება ან უბრალო აღწერა, თავისთავად, რუსეთის ისტორიული წარსულის გათვალისწინებას გულისხმობს. აქვე უნდა ითქვას, რომ რუსეთის რელიგიური წარსულის სრული აღწერილობა არ დაწერილა და ამ მიმართულებით დღემდე ძალიან ბევრი რამ არც ცნობილია და არც შესწავლილი. ამრიგად, შეიძლება ითქვას, რომ მოცემული მდგომარეობით რუსეთის ეკლესიის ნამდვილი ისტორია ჯერ არ მოგვეპოვება. მიუხედავად ამისა, რუსულ ეკლესიასთან დაკავშირებული მტკივნეული საკითხები და მსოფლიო ისტორიაში არსებული რეალობა სადღეისოდ რუსულ თემას მეტად აქტუალურს ხდის, ხოლო მიმდინარე პროცესები მას მნიშვნელოვნად ართულებს. ბოლო დროს ამასთან დაკავშირებით ზოგიერთი ძირითადი საკითხი ემიგრაციაში მყოფი მკვლევრის მიერ დაისვა. სადღეისოდ ერთი რამ მაინც უდავოა: რუსეთში ბოლშევიზმის გაბატონებით არა მხოლოდ რუსული ეკლესიის ისტორიის ერთი დიდი პერიოდი, არამედ მართლმადიდებლობის საერთო ისტორიის მთელი ეპოქა დასრულდა. ამიტომ, "რუსული მონაკვეთის" შესწავლა უკვე ობიექტურად იძენს საყოველთაო მნიშვნელობას.

რუსეთში მართლმადიდებლური ეკლესიის ისტორიის დაწყება ოფიციალურად წმინდა ვლადიმირს უკავშირდება. მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ამ დრომდე რუსეთში ქრისტიანობა არ ყოფილა: ამ თვალსაზრისში გარკვევისათვის საკმარისია რუსულ ქრისტიანულ მეხსიერებაში შემორჩენილი მემატიანის სიტყვებიდან იმ "დილის ცისკარს ანუ წმინდა ოლგას მივაპყროთ ყურადღება, რომელიც მზეს ასწრებდა". გაქრისტიანებამდე რუსეთში ქრისტიანობა ისე იყო ფეხმოკიდებული, კავშირები ბიზანტიასთან და "ბიზანტინიზებულ" ბულგარეთთან იმდენად მყარი იყო (შეადარეთ "რუსეთის პირველი ნათლისღების ისტორია" მეცხრე საუკუნეში ფოტი პატრიარქის დროს. ამ თეორიას რუსულ მეცნიერებაში ბევრი ქომაგი ჰყავდა), რომ ვლადიმირის საქმეების შეფასება ამ ფაქტების გათვალისწინების გარეშე შეუძლებელია. თავისი არსით ეს არა მხოლოდ დასაწყისს, არამედ საკმაოდ ხანგრძლივი პროცესების დასასრულს წარმოადგენდა. შეიძლება ითქვას, რომ ის, რაც ვლადიმირმა გააკეთა სახელმწიფოებრივ-ნაციონალური თვითშეგნებაში, გარკვეული ტენდეციის გამარჯვება იყო. ერთი სიტყვით, როგორც არ უნდა ყოფილიყო ვლადიმირი წარმართობისკენ მიდრეკილი, რამდენადაც ძლიერი არ უნდა ყოფილიყო რელიგიის შერჩევის საქმეში მისი მერყეობა, სხვადასხვა მხარეში ელჩების რაც არ უნდა მრავალრიცხოვანი ჯგუფები დაეგზავნა, რის შესახებაც გვამცნობს ჟამთააღმწერელი, ბერძნულ ქრისტიანობაზე არჩევანის გაკეთება მაინც იმაზე მეტყველებს, რომ რუსეთის, ისევე როგორც ბულგარეთის, გაქრისტიანების საქმეში წამყვანი მნიშვნელობა სახელმწიფო თვალსაზრისს ენიჭებოდა. მეორე მხრივ, თვით გაქრისტიანების ფაქტი იმაზე მეტყველებს, რომ ამ დროისათვის რუსეთს ისტორიულ "სრულწლოვანებაში" ფეხი უკვე შედგმული ჰქონდა და ეს ფაქტი, მისგან უკვე ქრისტიანულ კულტურულ ტრადიციებთან ზიარებას მოითხოვდა.

ისევე როგორც ბულგარეთს, რუსეთსაც უნდა გაერკვია, ძველ რომს აირჩევდა თუ ახალს (ამჟამად უფრო მეტია ცნობილი ვლადიმირამდელი და ვლადიმირის შემდგომი რუსეთის რომთან ურთიერთობის შესახებ) და მან ამ პირობებში, ისევე, როგორც ბულგარეთმა, ბიზანტიური მართლმადიდებლობა აირჩია. შესაბამისად, უნდა გვახსოვდეს, რუსეთში ქრისტიანობა "ზემოდან" - სახელმწიფო ძალაუფლების გადაწყვეტილებით დაინერგა. დაბოლოს, ეს ბიზანტიური მართლმადიდებლობა, ისევე როგორც ბულგარეთში, რუსეთშიც კირილესა და მეთოდესეული სლავური გამომეტყველებით დამკვიდრდა, ხოლო ხსენებული სახელმწიფოებრიობა საბოლოო კვალად დააჩნდა რუსულ ეკლესიას. ჩვენ შეგვიძლია გვერდი ავუაროთ უკანასკნელ წლებში რუსულ ისტორიულ მეცნიერებაში წამოწეულ საკითხებს: მაგალითად, ბულგარული გავლენა უფრო დიდი იყო თუ ბერძნული ან თავისი არსებობის პირველ წლებში კონსტანტინოპოლის თუ ბულგარეთის "იურისდიქციაში" შედიოდა რუსული ეკლესია, როგორი იყო მეათე საუკუნის მიწურულსა და მეთერთმეტე საუკუნის დასაწყისში ბულგარეთის პირველი სამეფოს ტრაგიკული ბედის გავლენა რუსეთში ქრისტიანობის დამკვიდრების საწყის ეტაპზე და სხვა. მაგრამ, ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ამ კითხვებზე ვერანაირი პასუხი ვერ შეცვლის რუსული მართლმადიდებლობის ისტორიაში, ჯერ ერთი, ბიზანტიასთან რუსეთის ორგანულ კავშირს და მეორე - სლავურ "ინტერპრეტაციაში" ბიზანტინიზმის არსებობის ფაქტს. იაროსლავ ბრძენიდან მოყოლებული ეჭვს არ იწვევს, რომ კანონიკურად რუსული ეკლესია კონსტანტინოპოლზე იყო დამოკიდებული. ამის შესახებ ისიც მეტყველებს, რომ რუსული საეკლესიო-სახელმწიფოებრივი თვითშეგნება ძალიან ადრეული დროიდან (შესაძლებელია დასაწყისიდანვე) ცდილობდა ამ ზეწოლიდან თავის გამოხსნას. იყო რუსი მიტროპოლიტების დანიშვნის მცდელობები (იაროსლავის ზეობის ჟამს, 1051 წელს - ილარიონის, ხოლო იზიასლავის ზეობისას - ეფრემის), ამასვე მოწმობს კლიმენტი სმოლიატიჩის დანიშვნასთან დაკავშირებული 1147 წლის დავა.

დიდი ხნის მანძილზე რუსულ ცნობიერებაში მოსკოვის სამეფოსთან დაკავშირებული რუსული ეკლესიის "ნამდვილ" აღორძინებაში კიევის პერიოდი მხოლოდ მოსამზადებელ ეტაპად მიიჩნეოდა. მასში უარყოფილი იყო ყოველგვარი სულიერი და კულტურული მიღწევა - გამონაკლისს მხოლოდ ელემენტარული "საეკლესიო-ზნეობრივი კაზუისტიკა" და ბიზანტიური ანბანური ჭეშმარიტებების გამეორება წარმოადგენდა. მაგრამ უკანასკნელ დროს ეს ძველი შეფასებები აშკარად კარგავს თავის დამაჯერებლობას. კიევის დროინდელ ქრისტიანობაში სულ უფრო მეტად ვლინდება მთელი რუსული რელიგიურობის ყველაზე უფრო წმინდა და მრავალწახნაგოვანი პერიოდი. "კიევის რუსეთი, - წერს პროფესორი გ. ფედოტოვი, - ოქროს ბავშვობის მსგავსად - რუსი ხალხის ისტორიაში არასოდეს მიინავლება. მისი მწერლობის წმინდა წყაროზე ყველას შეუძლია მოიკლას სულიერი წყურვილი; იმდროინდელი მწერლების შემოქმედების დახმარებით, დღევანდელობით მოტანილი სიძნელეებიდანაც ადვილად შეიძლება მოინახოს გამოსავალი. რუსული რელიგიური ცნობიერებისათვის კიევის ქრისტიანობას ისეთივე მნიშვნელობა აქვს, როგორიც პუშკინს რუსული მხატვრული აზროვნებისათვის. რუსეთისათვის სწორედ აქ არის ხატი, ოქროს კვეთი და გზა სამეუფეო".

და მართლაც, რა საზღვრებითაც არ უნდა იქნეს შემოწერილი, შეუძლებელია იმ "წარმატების" უარყოფა, რომელიც რუსეთში ქრისტიანობის დამკვიდრებისთანავე იქნა მიღწეული. უწინარეს ყოვლისა, ეს წარმატებები ამ პერიოდის იმ წმინდანებში გამოვლინდა, რომლებმაც გვიჩვენეს, რამდენად ღრმად და წრფელად იქნა აღქმული და მიღებული როგორც ევანგელური იდეალები, ისე მდიდარი მართლმადიდებლური გამოცდილება. მოწამე თავადები ბორისი და გლები, წმინდა თეოდოსი პეჩორელი და მისი მოწაფეები, რომელთა ცხოვრებაც პეჩორის "პატერიკშია" აღწერილი, წარმართობის წინააღმდეგ და საკუთარი სამწყსოს ზნეობრივი აღორძინებისათვის მებრძოლი წმინდა ეპისკოპოსები ღირსი აბრაამ სმოლენსკელი და წმინდა კირილე ტუროველი; ეს მაგალითებიც საკმარისია, რათა დავრწმუნდეთ, რომ მართლაც სწრაფი და ნაყოფიერი იყო ახალი ქრისტიანული ცხოვრების დასაწყისი. ასევე - როგორც თავის წიგნში, კიევის ქრისტიანობის შესახებ, პროფესორმა გ. ფედოტოვმა გვიჩვენა, ისინი კარგად მოწმობენ ადრეული რუსული სიწმინდეების მრავალფეროვნებისა და მასში გარდაქმნილი ბიზანტიური კლასიკური ტრადიციების შესახებ. რა თქმა უნდა, ეს ყველაფერი მაინც აღმოსავლურქრისტიანული წმინდა მონაზვნური გზაა, რომელსაც, უწინარეს ყოვლისა, ზეციური სამშობლოსკენ მივყავართ. მათი უმთავრესი წყარო ნაწილობრივად ბულგარეთში თარგმნილი ბიზანტიური ლიტერატურაა, სადაც აღწერილია ("ჩეტი-მინეი") წმინდანთა ცხოვრება, და ნაწილობრივად უკვე კიევში ("პროლოგი" ან "პატერიკი", რომელთაგანაც ერთ-ერთი თავად სლავების მოციქულმა კონსტანტინე-კირილემ შეასრულა) თეოდორე სტუდიელის კანონისა და დიდი მოღვაწეების ცხოვრების შესაბამისად შესრულებული თარგმანი და სხვა. მაგრამ ამ მასალაში სიახლის ნიშნებიც ურევია - წმინდა ბორისისა და გლების შემთხვევაში ჩვენ ვხედავთ ნებაყოფლობით მარტვილობას, აქ არის თავისებური, მაგრამ ნათელი მიმართვა ქვეყნისადმი - ღირსი თეოდოსი დიდის ასკეზა, რომელშიც ყველაზე მეტად ქრისტეს "თვითდამდაბლებაა" დაფასებული, ანუ ის განწყობა და იქითკენ ლტოლვა, რასაც პროფესორმა ფედოტოვმა, შესაძლოა მომეტებული ხაზგასმით, რუსული "კენოტიზმი" (ბერძნ. კენოსის - დამცირება, ამოწურვა) უწოდა. პირველივე ასწლეულში კიევში ჩნდება სასულიერო ცენტრი, რომელმაც მნიშვნელოვანი ზეგავლენა მოახდინა არა მხოლოდ კიევურ, არამედ მთელი მომდევნო პერიოდის რუსული რელიგიური კულტურის ისტორიაზე. ეს იყო კიევ-პეჩერის მონასტერი, რომელიც 1051 წელს ღირსმა ანტონმა დააარსა, მაგრამ სრულფასოვნად ამოქმედებაშიც უდიდესი წვლილი რუსული მონაზვნური ცხოვრების ნამდვილმა დამამკვიდრებელმა ღირსმა თეოდოსიმ შეიტანა. სწორედ პეჩორის მონასტერი გახდა ქრისტიანული მაქსიმალიზმის, წმინდა ქრისტიანობისა და ახალგაზრდა ქრისტიანული საზოგადოების სინდისი და შეურევნელი "საწყაო". როდესაც წმინდა თეოდოსის ცხოვრებას ვეცნობით, ჩვენ ვხედავთ ქადაგებით, მხილებითა და შეხსენებებით მის მუდმივ მონაწილეობას სახელმწიფოებრივ ცხოვრებაში, სადაც განუწყვეტელი შინაომები თავადაზნაურების მიერ უკვე დამკვიდრებული იყო. ცნობილმა ლავრამ ეკლესიას 50-მდე ის ეპისკოპოსი მისცა, რომლებიც სულიერებას, სათნო გადმოცემას და წესდებას საყოველთაოდ ავრცელებდნენ. ამასთან, პეჩორა იყო საქველმოქმედო და "სოციალური" მოღვაწეობის დიდი ცენტრი. ამგვარად, მონასტერი დასაწყისიდანვე რუსეთში მთელი ცხოვრების "საზომად" გადაიქცა, ხოლო ღირსი მამები, რომლებმაც რუსული მიწა ზეციური რუსეთის არსებობის შესახებ ცოდნით და სიწმინდით აღავსეს, უწინარეს ყოვლისა, წმინდა რუსეთად უნდა მოვიხსენიოთ.