მეცხრამეტე საუკუნიდან მართლმადიდებლური აღმოსავლეთის ცაზე თავისუფლების ცისკარი გამობრწყინდა. 1804 და 1815 წლებში სერბების, 1821 წელს ბერძნების აჯანყებისა და 1877 წელს რუსეთ-თურქეთის ბრძოლის შედეგად დამოუკიდებელმა მართლმადიდებლურმა სახელმწიფოებმა აღორძინება დაიწყო. მაგრამ თუ ეროვნულ-განმათავისუფლებელმა ომებმა ამ ქვეყნების ეკლესია თურქეთის უღლისაგან გაათავისუფლა, ისინი ვერ განთავისუფლდნენ იმ მძიმე მემკვიდრეობისგან, რომელიც მათ მონობის წლებმა მოუტანა. შედეგები გადამეტებულ ნაციონალურ სიამაყეში, შუღლში, ყოველგვარი არამართლმადიდებლური თეორიების ხელაღებით უარყოფაში, სახელმწიფოსადმი ეკლესიის დაქვემდებარებაში და მასთან სრულ შერწყმაში გამოიხატა. როგორც ჩვენ დავინახეთ, აღმოსავლური "ნაციონალიზმი" ბიზანტიურ თეოკრატიულ ცნობიერებაში გაჩნდა და ამჯერად უკვე ახალ - დასავლურ - ნაციონალიზმს შეერია. ასეთი ტიპის ნაციონალისტურმა სულმა 1789 წლის საფრანგეთის რევოლუციის შემდეგ თითქმის მთელი ევროპა მოიცვა. თუ ბიზანტიურ ეპოქაში ბერძენი, ბულგარელი და სერბი მეფეების ოცნება მსოფლიო მართლმადიდებლური იმპერიის შექმნა იყო, ახლა დადგა დრო, როდესაც ცნობიერების მთავარ საზომად ხალხების თვითგამორკვევა, "ნაციონალური" კულტურა და საზღვრების მიმდებარე ტერიტორიების გამო დავები გადაიქცა. თავის დროზე სიმეონის ბულგარეთი და დუშანის სერბეთი კონსტანტინოპოლის დაპყრობაზე ოცნებობდა, მაგრამ ერთიცა და მეორეც ერთიანი ქრისტიანულ-ელინური კულტურით, მსოფლიო ეკლესიური გადმოცემით, წმინდა მამებითა და საეკლესიო კრებების მასალებით საზრდოობდა. ახლა უკვე მთელ სააზროვნო ჰორიზონტს - თუნდაც არასრული, ნაწილობრივი და არასრულფასოვანი, მაგრამ უკვე "ჩემი" ფარავდა. ეს ცნება ხდებოდა კერპი, რომლის გამოც შეიძლებოდა საერთო დიდებული წარსული დავიწყებას მისცემოდა. ამ კერპის საპირწონედ კი მხოლოდ "დასავლეთი" გამოდგა, რომელიც უკვე იმ დროისათვის გარკვეული მითური შარავანდედით იყო შემკობილი. ასეთ მდგომარეობაში ინტერესი საკუთარი კულტურისადმი მართლმადიდებლებს მხოლოდ მას შემდეგ დაუბრუნდათ, როდესაც ბოლოს და ბოლოს ბიზანტიური ხატწერის ბრწყინვალება, წმინდა მამების ქმნილებათა სიღრმე, აღმოსავლური გალობის სინატიფე თავად "დასავლეთმა" აღიარა. მანამდე მართლმადიდებლური აღმოსავლეთისათვის პოლიტიკურ, სულიერ და ღვთისმეტყველურ ავტორიტეტს მხოლოდ ევროპა წარმოადგენდა. "ტრადიციული მართლმადიდებლური" რჩებოდა მხოლოდ სოფლად, დაბალ სოციალურ ფენებში. ზედა ფენები საკუთარ რწმენას და მშობლიურ გადმოცემას ოქსფორდული და ტიუბინგენური კრიტერიუმებით ზომავდნენ.

ნიშანდობლივია, რომ 1821 წლის აჯანყების შემდეგ შეიქმნა საბერძნეთის სამეფო, თავად ბერძენი იერარქები გამოთქვამდნენ მზადყოფნას, ავტოკეფალიის სანაცვლოდ, თითქმის ოცი წლის მანძილზე კონსტანტინოპოლთან ყოველგვარი ურთიერთობა შეეწყვიტათ. ამასთან, თითქმის ვერავინ ხვდებოდა, რომ მიღებული კონსტიტუცია ლუთერანების კონსტიტუციიდან იყო გადმოწერილი და მასში სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის არავითარი ზღვარი არ არსებობდა. მთელი სამოცი წლის მანძილზე სწორედ ასეთი, ეკლესიის დამაქუცმაცებელი ნაციონალისტური ინტერესით და არა ეკლესიური მოტივებით საზრდოობდა ბულგარულ-ბერძნული სქიზმა, და კვლავაც ეს ასაზრდოებს იმ ძალას, რომელიც ჩვენს სინამდვილეში ასე "წარმატებულად" აშორებს სლავურ სახელმწიფოებს ერთმანეთისგან. ძალიან დასანანია, მაგრამ ამ ბოლო ათწლეულებში გასაოცარი სიმსუბუქით ეწირება, საუკუნეობრივი ერთიანობა და არა უბრალო "ფოლკლორული" ტრადიციები - დასავლურისადმი შესაბრალის მიმბაძველობას! ამ "მეშჩანურ" გატაცებას, რუსეთში გამეფებული სლავიანოფილობისაგან განსხვავებით, ძალიან ხშირად და უსამართლოდ ამხელდა კ. ლეონტიევი, მაგრამ მის რისხვაში, მაინც შესაძლებელია ამოვიკითხოთ (იმ დროისთვისაც კი იშვიათი) მსოფლიო მართლმადიდებლური აღმსარებლობის ექო, რომელსაც დაუნდობლად ანგრევდა ყოველგვარი ადგილობრივი ნაციონალიზმი. "მსოფლიო გახრწნისა და წახდენის პროცესიდან, რომელშიც ბალკანელი ხალხები იყვნენ ჩათრეული, გამოხსნის საშუალებას ის მხოლოდ ბიზანტინიზმის ტრადიციებისა და გადმოცემების ერთგულებაში ხედავდა", - წერდა ბერდიაევი. ძალიან ხშირად "ბიზანტინიზმს" ლეონტიევი ესთეტიკური - დასავლური რომანტიზმის - თვალსაზრისით აღიქვამდა, მაგრამ ობიექტურად ის მართალი იყო: დამოუკიდებელ, მართლმადიდებლურ სახელმწიფოებში მეცხრამეტე-მეოცე საუკუნეებში ეკლესიის ხმა თითქმის არ ისმოდა. ამ ქვეყნების სახელმწიფო და კულტურული მშენებლობა რაღაცნაირად მართლმადიდებლობის გვერდის ავლით მოხერხდა, ყოველ შემთხვევაში ის მაინც ნამდვილად შეიძლება ითქვას, რომ ეს პროცესი მართლმადიდებლობიდან არანაირ აღმაფრენასა და სტიმულს არ იღებდა და ეკლესია მთელი თავისი დემოკრატიულობით, თავისუფლებით, საჯაროობით სახელმწიფოს ტყვეობაში აღმოჩნდა. პარადოქსია, მაგრამ ამ მდგომარეობას ეკლესია არათუ არ შეეწინააღმდეგა, მან იგი ვერც კი შეიგრძნო... სრულიად მინელდა ბერობა, სასულიერო პირები სახელმწიფო ჩინოვნიკებად გადაგვარდნენ, ღვთისმეტყველება რაღაც გაუგებარი წიგნების მეშვეობით "საპარადო" ან "ადმინისტრაციის მომსახურების" საშუალებად იქცა და ბოლოს ეკლესიური თვითშეგნება სახელმწიფოებრივ აზროვნებას დაექვემდებარა. ეს იყო ლოგიკური შედეგი ეგრეთ წოდებული ნაციონალური აღორძინებისა, რომლის განხორციელებაშიც, თავის დროზე, ეკლესიამ საკმაოდ დიდი სულიერი წვლილი შეიტანა. თუ ბოლო ათწლეულებში ჩნდება და მრავლდება მართლმადიდებლური სულიერი გამოღვიძების მიმანიშნებელი დღესასწაულები, აქ ჩვენ უკვე საქმე გვაქვს ახალი კატასტროფების გაელვებასთან, ძველი მსოფლიოს მორიგ, ყველაზე უფრო დიდი მასშტაბის რყევებსა და ნგრევასთან, ამიტომ ეს სიახლე ამ წიგნის ჩარჩოებს სცილდება.