არანაკლებ ტრაგიკულ მდგომარეობაში აღმოჩნდა თურქულ უღელქვეშ მოქცეული საეკლესიო განმანათლებლობა. თუმცა სამართლიანი იქნება ვთქვათ, რომ განმანათლებლობა, ამ სიტყვის ფართოო გაგებით, მასებისთვის იმპერიის დაცემამდეც მიუწვდომელი იყო და იგი წმინდა "არისტოკრატიულ" ხასიათს ატარებდა. ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ, რომ მართლმადიდებელი ადამიანი ღვთის მსახურების პროცესში ლიტურგიული ტექსტებიდან საკმაოდ დიდ ცოდნას იღებდა. არც იმის თქმა შეიძლება, რომ თურქების ბატონობის პერიოდში ამ მიმართულებით მუშაობა საერთოდ შეჩერდა, მაგრამ ისიც აშკარაა, რომ პროცესი შეყოვნდა და ქრისტიანულმა განმანათლებლურმა საქმემ შინაარსი შეიცვალა: მისი მთავარი ამოცანა ელინიზმის შენარჩუნება გახდა და თანაც უკიდურესად ნაციონალისტური ფორმით. XIX საუკუნის შუა წლებში თურქეთის ტერიტორიაზე მოგზაური ერთი რუსი წერდა: "მეცნიერული თანმიმდევრულობის გარეშე ფრაგმენტული ელემენტებისაგან შეკოწიწებული, ელინიზმის სამსახურისთვის განკუთვნილი სასკოლო სისტემა მხოლოდ შეზღუდულ, უზნეობასთან მიახლოებულ ცალმხრივ ცოდნას იძლევა. შემდეგ ეს ცოდნა პედანტიზმში, უშინაარსო საუბრებში, მაღალფარდოვანი ტერმინოლოგიისა და ძველი ელინური ფრაზების გამოყენებაში ვლინდება, ბოლოს კი ჩვეულებრივი საჭირო ცოდნის უარყოფაში გადაიზრდება. ასეთ პირობებში მასწავლებლები მიიჩნევენ, რომ უფრო მნიშვნელოვანია მოსწავლეებს 2000-წლიანი ისტორიიდან საამაყო ამბები დაამახსოვრებინონ, ვიდრე ქვეყანაში რეალურად მიმდინარე პროცესები და მდგომარეობა გააცნონ, ხოლო თუ გავითვალისწინებთ, რომ ამას ბიზანტიური ქედმაღლობა ემატება, რომლის მიხედვითაც ადამიანად მხოლოდ ბერძენი მიიჩნევა, გასაგები გახდება, რატომ ითესება ქრისტიანებს შორის ყველაზე არაჰუმანური ტენდენციები".

ასე იყო თუ ისე, ბიზანტიაში განმანათლებლური პროცესი არ შეწყვეტილა: თურქეთის ბატონობის მთელი ისტორიული პერიოდის მანძილზე არსებობდა და მოქმედებდა საპატრიარქო აკადემია, ნათელი ხსოვნა შემორჩა პატმოსის სკოლის მიმართ, სადაც 25 წლის მანძილზე მისი დამფუძნებელი მღვდელმონაზონი მაკარი მოღვაწეობდა. მოკლე, მაგრამ ბრწყინვალე ისტორია დაგვიტოვა ევგენი ბულგარისის ათონის აკადემიამ, რომელიც ბოლოს ბერებს გადაუწვავთ, რადგან ჩაუთვლიათ, რომ საიქიოში სწავლა-განათლების არავითარი საჭიროება არ არსებობს...

მეორე მხრივ, მიუხედავად ცალკეული სასწავლო ცენტრების არსებობისა, დაპყრობილ ბიზანტიაში განათლების დონე მაინც დაბალი იყო. XVI საუკუნეში თესალონიკის მიტროპოლიტი წუხდა: "ძველბერძნული ენა ეპარქიაში არც ერთმა ბერმა არ იცის და შეიძლება ითქვას, რომ მათ არ ესმით საეკლესიო ლოცვების შინაარსი", ხოლო XIX საუკუნის დასაწყისში ბერძენი სწავლული იკონომოსი - კონსტანტინე წერდა: "თუ ადამიანს მელოდიური ხმა ჰქონდა, საღვთისმსახურო წიგნების არადამაკმაყოფილებელი კითხვის უნარი მას ხელს არ უშლიდა, მღვდლად ან დიაკვნად ყოფილიყო წარდგენილი". მხოლოდ XIX საუკუნის შუა წლებში იქნა გაცნობიერებული, რომ სასულიერო პირისათვის სპეციალური განათლება იყო საჭირო და 1844 წელს კუნძულ ხალკიზე პირველი საღვთისმეტყველო სკოლა გაიხსნა.

ზემოთ თქმულიდან ცხადი ხდება, რომ ძველმა საღვთისმეტყველო ტრადიციამ, რომელმაც, მრავალი "შეჭირვებისა" მიუხედავად, დამოუკიდებელი ბიზანტიის არსებობის ბოლომდე მიაღწია, თავისი სიმაღლე ვერ შეინარჩუნა. ამასთან დაკავშირებით, ერთ ისეთ თემას უნდა შევეხოთ, რომელიც მთელ თურქულ პერიოდს გამორჩეულ ზოლად გასდევს: ეს არის პოლემიკა, რომელიც არამართლმადიდებლებთან, უწინარეს ყოვლისა ლათინებთან და შემდეგ პროტესტანტებთან უწყვეტად მიმდინარეობდა. თურქების მიერ ბერძნების დაპყრობამ ლათინებს ახალი პერსპექტივა გაუჩინა და გაჩენილ შესაძლებლობას მათ აქტიური ქმედებით უპასუხეს. მთელი ამ საუკუნეების მანძილზე აღმოსავლეთში მუდმივად ძლიერდებოდა ისეთი ლათინური პროპაგანდა, რომელიც ძალიან ხშირად "სულებზე ნადირობის სახესაც კი იძენდა და სიტუაციას ეს კიდევ უფრო ძაბავდა და წამლავდა ქრისტიანულ სამყაროში ურთიერთობებს. ლათინებმა აღმოსავლეთისკენ სპეციალურ სკოლებში განსწავლული და გამობრძმედილი პროპაგანდისტების მთელი არმია დაძრეს (მათ შორის ყველაზე ცნობილი იყო წმინდა ათანასეს სახელობის რომაული კოლეგია, რომელიც 1577 წელს პაპ გრიგოლ III-ის მიერ იყო დაკანონებული). მუშაობა ისე ენერგიულად მიმდინარეობდა, რომ მთელი მართლმადიდებლური აღმოსავლეთი რომის საეპისკოპოსოს ქსელით დაიფარა.

უნდა ვაღიაროთ, რომ ლათინების ამ კარგად მომზადებულ შემოტევას ბერძენმა პოლემისტებმა რამდენადმე არსებითი პასუხი ვერ გასცეს. უმთავრესად ისინი ისეთ ძველ ბიზანტიურ არგუმენტებს იყენებდნენ, რომლებსაც აქტუალობა დიდი ხნის წინ ჰქონდა დაკარგული. "მართლმადიდებლები თითქმის არ სწავლობდნენ ლათინთა ეკლესიას, მათ ზნე-ჩვეულებებს, მისწრაფებებსა და იდეალებს. თავიანთი შეხედულებებით ბერძნები სინამდვილეს საგრძნობლად ჩამორჩებოდნენ და ლათინობას უბრალოდ ერთ-ერთი ეგვიპტური სასჯელის ტოლფასად მიიჩნევდნენ. ეკლესიური ცხოვრების ორგანიზებასთან დაკავშირებულ საკითხებში ლათინები საგრძნობლად დაწინაურებულები იყვნენ, ხოლო ბერძნები ამ ბრძოლის პროცესში ჯერჯერობით ერთი და იმავე ადგილის ტკეპნით იყვნენ დაკავებული", - წერს ა. ლებედევი და რამდენადაც ძნელი არ უნდა იყოს აღიარება, უნდა ითქვას, რომ ასეთ პირობებში მართლმადიდებლური თვითმყოფადობა ლათინების მიმართ ისეთმა ძველმა ზიზღმა გადაარჩინა, რომლის მიხედვითაც ბერძნები, მაგალითად, კათოლიკეების მართლმადიდებლობაში მისაღებად მათ გადანათვლასაც კი მოითხოვდნენ. ნიკოდიმოს მთაწმინდელის ერთ-ერთ წერილში ვკითხულობთ: "ის, რომ ჩვენ მრავალი საუკუნეა სიძულვილითა და ზიზღით ვუყურებთ ლათინებს, იმაში ვლინდება, რომ ისინი ისევე გვეჯავრებიან, როგორც ერეტიკოსები, არიანელები, საბელიანები და ა. შ.". აღსანიშნავია ისიც, რომ თავისდაუნებურად მართლმადიდებლობას თურქებიც იცავდნენ. თურქები ლათინებს "უცხოელ აგენტებად", "ევროპული იმპერიალიზმის წარმომადგენლებად" მიიჩნევდნენ, მათ არ უყვარდათ ისინი და ეშინოდათ მათი. როდესაც XVIII საუკუნის დასაწყისში მართლმადიდებლებმა სირიაში კათოლიკური პროპაგანდის გამო პორტას შესჩივლეს, ასეთი შინაარსის "ფირმანი" გამოიცა: "ზოგიერთი ფრანგი ბერის სახით უხეირო მიზნებითა და განზრახვებით ქვეყანას ეშმაკი შემოივლის ხოლმე და ბერძნულ რაიას თავს ახვევს თავის უგუნურ ფრანგულ სწავლებას; ასეთ ფრანგ ბერებს, იმ ადგილების გარდა, სადაც მათი კონსულები იმყოფებიან, არსად ყოფნის უფლება არ გააჩნიათ, მათ არ აქვთ უფლება, მოგზაურობდნენ და მისიონერულ მოღვაწეობას ეწეოდნენ". ეკლესიის გაყოფა ამ სახით გამოვლინდა და აისახა XVIII საუკუნის ქრისტიანულ ცხოვრებაში, ვფიქრობთ, ეს ტექსტი არავითარ კომენტარს არ საჭიროებს.

მაგრამ ყველაფერზე უფრო მნიშვნელოვანი ის არის, რომ ქრისტიანული დასავლეთის ცხოვრების კრიტიკულ მომენტში რეფორმაციებმა ტრადიციული დასავლეთის ფასეულებების გადახედვის ტენდენციები წინა პლანზე წამოსწია. დასავლეთში დავა მსოფლიო ეკლესიურობის საპირისპიროდ - ცალმხრივად მიმდინარეობდა. ამ გაუგებრობამ მართლმადიდებელი ეკლასიაც დაადუმა. აღმოსავლეთმა მხოლოდ ის მოახერხა, რომ თავი დაიცვა და გაემიჯნა მიმდინარე პროცესებს, მაგრამ თავისი უწყვეტი ტრადიციითა და გამოცდილებით დასავლეთის ჩიხიდან გამოყვანის საშიშროებაზე დადებითი გავლენა ვერ მოახდინა. პირველი რეფორმატორები, რომლებიც პაპიზმსა და შუა საუკუნეების კათოლიციზმს ებრძოდნენ, დარწმუნებული იყვნენ, რომ თავისი მოქმედებით დასავლეთის ეკლესიას მოციქულთა ტრადიციებს უბრუნებდნენ და ამიტომ მცდელობები ჰქონდათ, რომთან დავებში აღმოსავლეთის ეკლესია "არბიტრად" გამოეყენებინათ. მოლაპარაკებები 1572-95 წლებში პატრიარქ იერონიმე II-ის დროს გაძლიერდა. პატრიარქმა დაწვრილებით შეისწავლა რეფორმატორების მიერ გამოგზავნილი აუსბურგული აღმსარებლობა და მასში აშკარა ერეტიკული თავისებურებები გამოავლინა. "ჩვენთან ან უფრო სწორად ჭეშმარიტებასთან თქვენ საერთო ენას ვერასოდეს გამონახავთ, - წერდა პატრიარქი, - და გთხოვთ, მეტად ნუ შეწუხდებით, არც არაფერი მოგვწეროთ და არც არავინ გამოგვიგზავნოთ, რადგან თქვენ ეკლესიის წმინდა მამებს უარყოფთ და ღვთისმეტყველებს თქვენებურად განმარტავთ, სიტყვით მათ პატივს მიაგებთ, ხოლო სინამდვილეში უპირისპირდებით... გთხოვთ აგვარიდოთ ასეთ საზრუნავს და ამ საქმესთან ნუ დაგვაკავშირებთ. წადით თქვენი გზით და დოგმატებთან დაკავშირებით მომავალში ნუ მოგვწერთ და ნურც შეგვაწუხებთ".

ამრიგად, მართლმადიდებელმა ეკლესიამ დაგმო პროტესტანტიზმი და მოიგერია კათოლიკური შემოტევები, მაგრამ მან მართლმადიდებლობის წინაშე ვერ აღასრულა თავისი მთავარი მოვალეობა, ვერ გამოიყენა მისი ცხოვრებისუნარიანობა და შემოქმედებითი შესაძლებლობები. უფრო მეტიც, მართლმადიდებლურ ღვთისმეტყველებაზე სწორედ ამ დროიდან იწყება კათოლიკური და პროტესტანტული ზეგავლენა, რამაც ყველაფერი დასავლურის მიმართ მას თავისებური არასრულფასოვნების კომპლექსი გაუჩინა და მასში შთამომავლობით მიღებული ცოცხალი შემოქმედებითი პროცესი დიდი ხნით შეაჩერა. მართლმადიდებლურ სივრცეში ეს ზეგავლენა იმ ახალგაზრდებმა შემოიტანეს, რომლებსაც დასავლეთში - ინგლისში, შვეციაში, დანიაში აგზავნიდნენ სასწავლებლად. წარგზავნილებს საკუთარ რწმენაში მყარი საფუძველი არ გააჩნდათ, ისინი ადვილად მიჰყვებოდნენ სხვადასხვა სახის ახალ დასავლურ მოდას, ითავისებდნენ საღვთისმეტყველო და სულიერ ატმოსფეროს და შემდეგ სამშობლოში დაბრუნებულები მართლმადიდებელ მასწავლებლებად გვევლინებოდნენ. ამის ნათელი მაგალითი კონსტანტინოპოლის ცნობილი პატრიარქის კირილე ლუკარისის საქმეა, რომელმაც 1629 წელს ჟენევაში ნამდვილი პროტესტანტული შინაარსისა და სულისკვეთების "მართლმადიდებლური აღმსარებლობა" გამოსცა. საუბედუროდ, ეს არ არის ერთადერთი შემთხვევა. რაც უფრო მეტად ვაკვირდებით სიტუაციას, უფრო ნათელი ხდება, რომ თუ მართლმადიდებელმა ეკლესიამ მოახერხა და თავი დაიცვა კათოლიკეებისა და პროტესტანტებისგან, ეს ვერ შეძლეს მართლმადიდებელმა ღვთისმეტყველებმა. აქ, ერთი მხრივ, ვხედავთ ყველაფერი დასავლურის არასრულფასოვანი არგუმენტებით ერთმნიშვნელოვნად უარყოფას, ხოლო, მეორე მხრივ, უკიდურეს კათოლიკეებსა და უკიდურეს პროტესტანტებს შორის მოქცეულ ერთგვარ კომპრომისს. ეს უცნაურობა სწორედ იმასთან არის დაკავშირებული, რომ ამ დროისათვის შეწყვეტილ იქნა მართლმადიდებლური სწავლების სრულყოფის, უკვე არსებული მართლმადიდებლური მოწმობის შემოქმედებითი წვდომისა და ათვისების პროცესი.

"მოხდა ისე, - წერს მამა გიორგი ფლოროვსკი, - რომ ბიზანტიის დაცემის შემდეგ ღვთისმეტყველებაში კვლევით საქმიანობას მხოლოდ დასავლეთი ეწეოდა. საერთოდ, ღვთისმეტყველება საყოველთაო და წმინდა საქმეა, მაგრამ მასში წამოჭრილი პრობლემები მუდამ განხეთქილებების პროცესის თანმდევი იყო და ეს ქრისტიანული კულტურის ძირითადი პარადოქსია. დასავლეთი ყოველთვის ან მაშინ ღვთისმეტყველებდა, როდესაც აღმოსავლეთი დუმდა, ან იმას იმეორებდა, რაც უკვე მრავალჯერ იყო გადაღეჭილი. დღეს კი სხვა სურათი გვაქვს, მართლმადიდებელი თავის შემოქმედებით პროცესში მხარდაჭერას დასავლეთში ეძებს. თავის სწავლების პირველწყაროებს, წმინდა მამებს და საეკლესიო კრებების მასალებს სანიმუშო დასავლური გამოცემებიდან იღებს, იმ მეთოდებსა და ტექნიკას, რითაც ეს მასალები უნდა დაამუშაოს, დასავლურ სკოლაში სწავლობს. ცოდნამ ჩვენი ეკლესიის წარსულის შესახებ ჩვენამდე უმეტესწილად დასავლელი მკვლევრების მრავალსაუკუნოვანი შრომის შედეგად შექმნილი ნაშრომების სახით მოაღწია. ეს ეხება როგორც ფაქტების შეგროვებას, ისე მათ ანალიზსა და განმარტებას... დასავლური აზრი ამ წარსულში მუდამ ცხოვრობდა და მის მეხსიერებაში ისტორიული წარსული ყოველთვის ღვიოდა, რაც შემდეგ შემოქმედებით პროცესში მისტიკური ვალის ანაზღაურების სახით ვლინდებოდა. ეს კანონზომიერია და რადგან მხოლოდ შინაგანი ხსოვნა აცოცხლებს ტექსტებში დავანებულ მდუმარე მოწმობებს, ჩვენს სინამდვილეში ეკლესიის შინაგანი ხსოვნის ნაყოფი და მტკიცებულება მართლმადიდებელმა ღვთისმეტყველმაც უნდა გამოიღოს"...

ქრისტიანული რწმენის საყოველთაოობის მივიწყება, ნაციონალური შუღლი, არამართლმადიდებლური ცდუნებების შხამი, საღვთისმეტყველო და საგანმანათლებლო პროცესების შეჩერება - ყველაფერი ეს ერთად მართლმადიდებელი ეკლესიის ისტორიის თურქული მონაკვეთის უარყოფითი და ტრაგიკული რეალობა იყო. მეორე მხრივ, ასეთ გარემოებებში წარმოქმნილ ყველა მძიმე შედეგს მხოლოდ არასასურველ გარე ფაქტორებს ვერ დავაბრალებთ. როგორც ვხედავთ, აქ თავს უკვე ის შიდა მიზეზებიც იჩენს, რომელებსაც ერთი სიტყვით უმოქმედობა შეიძლება ვუწოდოთ. უნდა ითქვას, რომ ამ უილაჯობისგან მართლმადიდებლობა დღესაც არ არის გათავისუფლებული. მაგრამ კვლავ და კვლავ უნდა ვეცადოთ ცალმხრივი შეფასებებისგან თავისუფალი ვიყოთ, უნდა შევინარჩუნოთ უნარი გამოვლილ სიბნელეში ნაკლებად შესამჩნევი, მაგრამ შეიძლება უფრო მნიშვნელოვანი ისეთი რამ დავინახოთ, რაც კაცობრიობის ისტორიული საზომებით არ იზომება და რასაც ძნელად ხელშესახები, მაგრამ ყველასათვის მნიშვნელოვანი ისტორიული სულიერება ეწოდება. ძალიან ცოტაა ისეთი, ვინც შეძლო ამ უსიხარულო სურათის უკან უშრეტი ნათელი შეენიშნა. ყველაზე ნაკლებად ეს რუსებმა მოახერხეს. მათ მთელი აღმოსავლური მართლმადიდებლობის მიმართ ძალიან სწრაფად გამოიმუშავეს და ძალიან ნათლად გამოავლინეს დიდმპყრობელური ზიზღი, თუმცა იყვნენ ისეთებიც, ვინც ამ სიკეთის დანახვა შეძლო. არსებითი და ფასეულია იმ რუსების ცოცხალი სულიერება, რომლებიც აღმოსავლურ ეკლესიას რუსული ეკლესიის გარეგანი აღმშენებლობისა და აღმავლობის ეპოქაში შეხვდნენ. ეს ადამიანები შინაგანად რაღაც სხვა ეკლესიურ "თვითშეგრძნებაში" მოექცნენ და მათთვის რუსული მართლმადიდებლობის ოფიციალური სინოდალური ბრწყინვალება უკვე სრულიად არადამაკმაყოფილებელი აღმოჩნდა. აღმოსავლეთში უცოდინარობის, შოვინიზმის, ვერცხლისმოყვარეობისა და სხვა ცოდვების გვერდით მათ დაინახეს, როგორ გრძელდებოდა ჭეშმარიტი და ბუნებრივი მართლმადიდებლური "ეკლესიურობა", რომელსაც დღეს, როდესაც ჩამოსცილდა ყოველგვარი იმპერიულობის "უბადრუკი ფუფუნება", გაცილებით უფრო მეტად განათდა და გაბრწყინდა. აი, რას წერდა XIX საუკუნის შუა წლებში მართლმადიდებლობის ერთ-ერთი დახვეწილი დამკვირვებელი არქიმანდრიტი ანტონ კაპუსტინი, რომლისთვისაც კონსტანტინოპოლში, ათენსა და იერუსალიმში მაშინ განხორციელებული საელჩო მისია მსოფლიო ეკლესიურობის შეგრძნების გზად და საშუალებად გადაიქცა და ეს იმ დროს მოხდა, როდესაც ამის შესახებ აღარავინ ფიქრობდა. კაპუსტინი წერდა: "საკმარისია დაინახო ბერძენი ათენის ტევრებში, არაბი ლიბანის მიწურებში, კოფტი ლიბიის ქვიშებში ან აბისინელი... და დარწმუნდები, რომ აქ სულიერი გეოგრაფიის სხვა განედია, აქ სხვა ისეთი მცენარე ხარობს, რომელსაც არც ხელოვნური სასუქი, არც მორწყვა, არც ქოთანი და არც სათბური არ ესაჭიროება და ღმერთმა ქნას ჩვენი სასათბურე ღვთისმსახურება მას რამენაირად მიუახლოვდეს. ძნელია, როდესაც თავად ლაპარაკობ საკუთარ უნიათობაზე, მაგრამ რას იზამ? ვდგავარ სუეცის უბადრუკ ეკლესიაში მე, ვის მეხსიერებაშიც ამდენი ბრწყინვალე სამლოცველოა და ვიცი, რომ სულით ვერასდროს მივწვდებოდი იმ სიმაღლეებს, რომელიც ამ თითქმის დამწვარ ბოძზე მიმაგრებული მონარნარე და უსახური ჭერის ფიცრებშია დავანებული. ადგილობრივი მლოცველი სულისშემძვრელი მშობლიური გალობის ფონზე, სრულად აღვსილი ქრისტიანობით, ლოცულობს და ღვთის სიღატაკეს სულაც არ ნიშნავს მისი ტაძრის გარეგნული უბადრუკობა..."

მამა ანტონმა მიტროპოლიტ ფილარეტს ასეთი შინაარსის წერილი გაუგზავნა: "როდესაც ბერძნების რელიგიური ცხოვრების წვრილმანებს ვაკვირდები, ერთი მხრივ, მათ რეალურ ცხოვრებაში, ხოლო მეორე მხრივ, სვინაქსარსა და პროლოგში იმდენ მსგავსებას ვპოულობ, რომ ყველაფერი ეს ჩემს ეკლესიას რომ არ ვაუწყო და გავჩუმდე, მართლმადიდებელ მღვდლობაზეც და ბერობაზეც უარი უნდა ვთქვა". იქ, იმ გაღატაკებულ აღმოსავლეთში, სრულიად მოულოდნელად, მამა ანტონმა დაკარგული მართლმადიდებლური ერთიანობის სევდა შეიგრძნო და მისი შინაგანი მოწოდება უკვე ახალი ისტორიული პერიოდისთვის "ქრისტეს სხეული - ქვეყნებად და ხალხებად, ენებად და სახელმწიფოებად, სისტემებად და სკოლებად კი აღარ იყოფოდა, არამედ სულიწმინდის გამო, ყველა სიყვარულით, მშვიდობითა და სიხარულით ქრისტეში ერთიანდებოდა", რათა აღორძინებულიყო "მაცხოვრის სიცოცხლით აღვსილი, ძლიერი და გამთლიანებული სამეუფეო მართლმადიდებელი ეკლესია"...

და თუ კვლავაც დაცემების, ცოდვების, სისუსტეების ოფიციალურ ისტორიას დავაკვირდებით, სხვა ისეთ ისტორიასაც დავინახავთ, რომელშიც ჭეშმარიტი მართლმადიდებლური სული გამოსჭვივის. ამ საუკუნეებში დასრულდა "სათნოებათმოყვარეობა" - შენაჯერი და "კრებსი" აღმოსავლეთის გონის ჭვრეტითი გამოცდილებისა, რომელიც თავისი სიღრმით ახლაც აოცებს და იპყრობს არამართლმადიდებლების აზროვნებას. არასოდეს ჩაწყვეტილა ძაფი მათ შორის, ვინც ამ დასაბამიერი ტრადიციებით: განღმრთობის წყურვილითა და "ღვთის მსგავსი" ცხოვრების სურვილით ყველას ერთ მოდგმად აერთიანებს. არასოდეს კვდება მაღალი სულიერების დიდი კულტურა, რომლის დახვეწილობას ვერანაირი ევროპული სრულყოფილება ვერ შეედრება. ნიშანდობლივია, რომ მხოლოდ უკანასკნელ ხანებში, მაშინ, როდესაც არა მხოლოდ ოფიციალური დოკუმენტების, არამედ ბერძნული, სერბული, ბულგარული ხალხური გადმოცემების შეგროვება და შესწავლა დაიწყეს, გაირკვა, რამდენად ღრმად შეაღწია ხალხურ სულიერებაში რაღაც ყველაფერზე მნიშვნელოვანმა, მართლმადიდებლობაში ყველაზე მოუხელთებელმა, მაგრამ ისეთმა, რის გარეშეც მასში ყველაფერს აზრიც კი ეკარგება.