1453 წლის 29 მაისს ორდღიანი შეტევის შემდეგ მუჰამედ მეორემ კონსტანტინოპოლი აიღო. უკანასკნელი იმპერატორი - კონსტანტინე XI ბრძოლაში დაიღუპა. წმინდა ქალაქი ოსმალეთის (ოტომანის) იმპერიის დედაქალაქად გამოცხადდა. 1459 წელს საბოლოოდ დაეცა სერბეთი, მანამდე - ბულგარეთი, 1459-60 წლებში - ევროპული საბერძნეთი, 1463 წელს - ბოსნია და ბოლოს, 1517 წელს - ეგვიპტე. თუ არ ჩავთვლით რუსეთს, მთელი მართლმადიდებელი აღმოსავლეთი "აგარიანთა ტყვეობაში" აღმოჩნდა. მართმადიდებლობაში ოთხ ასეულ წელზე ხანგრძლივი ჩამობნელების ეპოქა დაიწყო, და იგი აღმოსავლურ ეკლესიურ თვითშეგნებაში ღრმა კვალად აღიბეჭდა!

უწინარეს ყოვლისა უნდა ითქვას, რომ თურქული "უღელი" ქრისტიანობის დევნით არ გამოირჩეოდა; თურქების გამარჯვებასთან დაკავშირებული სამდღიანი ძარცვისა და ყოველგვარი ძალადობის შემდეგ, როდესაც ქალაქში მუჰამედი შემოვიდა, მან ე. წ. "კანონი, მოწყალება და წესრიგი" გამოაქვეყნა. მუჰამედი არ იყო ბარბაროსი - მას ნანახი ჰქონდა კონსტანტინოპოლი, ფლობდა ბერძნულ ენას და დაპყრობის პროცესში ბიზანტიისკენ თავისებური "ბერძნოფილობა" მიაქანებდა; ისტორიკოსი გვაუწყებს, რომ მუჰამედის ამალას "მისთვის პატივცემული სწავლული ქრისტიანები შეადგენდნენ, რადგან იმ დროისათვის აგარიანები, ფაქტობრივად, უწიგნურები იყვნენ". იგივე წყარო გვამცნობს, რომ "მთელ მის სამეფოს ქრისტიანები მართავდნენ". ავტორი, რა თქმა უნდა, აჭარბებს, მაგრამ ეს არცთუ უსაფუძვლოდ ხდება: უდავოა, ბერძნული კულტურით მუჰამედს თავისი იმპერიის დამშვენება და განმტკიცება უნდოდა. მეორე მხრივ, ყურანის სწავლების მიხედვით ქრისტიანები "უშჯულოები" არიან; ყურანი იესო ქრისტეს მიმართ დიდ პატივისცემას გამოხატავს და მას წინასწარმეტყველად აღიარებს. ამიტომ გამარჯვების შემდეგ მუჰამედის ერთ-ერთი უმთავრესი გამოწვევა ბერძნებისათვის პატრიარქის დანიშვნა (აირჩიეს ფლორენციის კრების მონაწილე, გენადი სქოლარი, რომელიც მარკოზ ეფესელმა "ლათინოფრონობიდან" უნიის დაუძინებელ მტრად მოაქცია), ეკლესიური ყოფის მოწესრიგება და ცხოვრების ნორმალურ კალაპოტში ჩაყენება იყო. შემდეგ სულთანმა თავისი უმაღლესი სიგელით - "ფირმანით" იმპერიაში ქრისტიანობას ლეგალური სტატუსი ერთხელ და სამუდამოდ დაუმკვიდრა. ამ ფირმანის შესაბამისად, ყოველი ქრისტიანი მოვალე იყო, სახელმწიფო სალაროში ე.წ. "ხარაჯა" გადაეხადა და დამპყრობლის მიმართ მისი მოვალეობები, ფორმალურად, ამით განისაზღვრებოდა. სამაგიეროდ, საეკლესიო მართვის საქმეში პატრიარქი სრულიად თავისუფალი უნდა ყოფილიყო. მისი განკარგულებების რამენაირი რევიზია ან კორექტირება ყველას ეკრძალებოდა. პიროვნულად პატრიარქი, ეპისკოპოსები და სამღვდელოება ხელშეუხებელნი აღმოჩნდნენ; სასულიერო პირები გადასახადებსაც კი არ იხდიდნენ. ამავე დროს, კონსტანტინოპოლის ეკლესიების ნახევარი მეჩეთებად გადაკეთდა, ხოლო მეორე ნახევარი ქრისტიანების სარგებლობაში იქნა დატოვებული. ეკლესია შიდა მართვის საკითხებში სრულიად დამოუკიდებელი იყო, მას კანონი იცავდა და პორტა, ანუ ადგილობრივი მთავრობა ეკლესიურ ცხოვრებაში არ ერეოდა. დღესასწაულების ჩატარებისა და საკულტო მსახურების თავისუფლება აღიარებული იყო; ქორწინების, დაკრძალვისა და სხვა საეკლესიო საიდუმლოებები ღიად, ყოველგვარი შეზღუდვების გარეშე ხორციელდებოდა. ყველა ქალაქსა და სოფელში ყოველგვარი წინააღმდეგობის გარეშე აღინიშნებოდა აღდგომის დღესასწაული. როგორც პროფესორი ლებედევი აღნიშნავს - ეკლესიას - ეკლესიად, ხოლო ქრისტიანს ქრისტიანად შეეძლო დარჩენა.

მაგრამ არანაკლებ მნიშვნელოვანია მეორე ნიშანი, რომელიც თურქული ბატონობის პერიოდში ქრისტიანული "სტატუსის" თანმდევი იყო. თურქებისათვის მაჰმადიანობა (რომლებიც არაბებისაგან განსხვავებით რელიგიური ფანატიკოსები არ იყვნენ) ისეთივე სახალხო რელიგია იყო, როგორიც ბერძნებისათვის ქრისტიანობა. საერთოდ, ისლამი, იუდაიზმის მსგავსად, ქვეყანას საერო-სეკულარულ და რელიგიურ საზოგადოებად არ ყოფს. მაჰმადიანურ საზოგადოებაში ან სახელმწიფოში სასამართლოს, კანონისა და ყველა დანარჩენის განმსაზღვრელი ისლამია და ამიტომ იგი არა-მაჰმადიანებზეც ჩვეულებრივად მოქმედებს. შესაბამისად, ოსმალურ იმპერიაში ქრისტიანები რელიგიურთან ერთად ნაციონალურ უმცირესობაშიც აღმოჩნდნენ და "უფლებებიც" ამ მდგომარეობის შესაბამისად მიიღეს. ამასთან, ეს ორი სტატუსი მათ შერეული სახით მიენიჭათ. პატრიარქი "მელიტ-ფაშა", ანუ ხალხის წინამძღოლი გახდა და ახალი ტიპის ეთნარქს საკლესიო იერარქიის და მთელი ქრისტიანი მოსახლეობის მართვის უფლება მიენიჭა. ეკლესიის წინამძღოლები მოსახლეობას ბერძნული კანონებით ხელმძღვანელობდნენ, სასამართლოს გადაწყვეტილებებს პორტა აღიარებდა, განაჩენს თურქეთის მთავრობა აღასრულებდა. ქრისტიანებს ჰქონდათ სკოლები, საკუთარი "პროგრამები" და ცენზურა. თეორიულად ეკლესია იყო სახელმწიფო სახელმწიფოში და ჩვენ დავინახავთ, დამონებული მართლმადიდებლობისთვის ამას რამდენად გადამწყვეტი მნიშვნელობა ჰქონდა.

თურქეთის იმპერიაში ეკლესიის გარშემო არსებული გარემოებები დაპყრობილი ქვეყნისათვის შეიძლება სასიკეთოდ მოგვეჩვენოს, მაგრამ ეს მხოლოდ ფორმალური მხარეა. სინამდვილეში, ძალიან ხშირად ეკლესია უკიდურესად მძიმე მდგომარეობაში იმყოფებოდა. ფაქტობრივად მიმდინარეობდა არაპირდაპირი დევნა ეკლესიისა, რომელიც ნამდვილად "ბნელით" მოცული საუკუნეების შინაარსიდან მომდინარეობდა. ყველაფერი იმით აიხსნება, რომ "უფლებები", რომლებიც ჩვენ ჩამოვთვალეთ, სინამდვილეში უფლებები კი არა, სულთნის წყალობის შედეგი იყო. თურქული ცნობიერება რომაულზე უფრო თეოკრატიულ ხასიათს ატარებდა, მასში ძალაუფლების აბსოლუტიზმი უძველესი, კარგად გააზრებული იურიდიული ტრადიციებიდან მომდინარეობდა. ყველა უფლება თურქეთის სულთნის ნებით განისაზღვრებოდა. არავის შეეძლო მის ნებაზე სამართლებრივი ზეგავლენა მოეხდინა. ისლამური რელიგიური ტერმინოლოგიის მიხედვით, ქრისტიანი იყო "რაია" - პირუტყვი, დაჯაბნილი, ურწმუნო, მას არავითარი უფლება არ გააჩნდა და არც მოქალაქეობით შეიძლებოდა ყოფილიყო დაცული. ყველა სულთანი მუჰამედ II-ის კულტურული დონის რომ ყოფილიყო, მის "ფირმანს" კიდევ შეიძლება რაიმე მნიშვნელობა ჰქონოდა. მაგრამ, სავალალოდ, ჯერ თვითონ მუჰამედმა დაარღვია ფირმანი და პატრიარქ გენადის მის მიერვე ბოძებული თორმეტი მოციქულის ტაძარი წაართვა, ხოლო შემდეგ, ძალიან მალე, ოტომანის იმპერია თლიანად გადავიდა სახელმწიფო "დემორალიზაციის" ფაზაში. სახელმწიფოში გაბატონდა თვითნებობა, უპრინციპობა და მოსყიდვა. სულთნები - თავიანთ ფაშებს, ხოლო ეს უკანასკნელნი ქრისტიანებს ძარცვავდნენ. ჩივილს არავითარი აზრი არ ჰქონდა. მდგომარეობა საგრძნობლად გართულდა მე-17-18 საუკუნეებში. ეს იყო ეკლესიისათვის ყველაზე მძიმე ისტორიული პერიოდი. როგორც პროფესორი კორტაშოვი წერს, ამ დროს თურქეთი ნებისმიერ ევროპულ სახელმწიფოს საერთოდ შეეძლო აღეგავა პირისაგან მიწისა, მაგრამ რუსეთის მიერ დაშინებული ევროპა თურქეთს ემხრობოდა და ქრისტიანების ჯოჯოხეთურ ტანჯვაზე თვალს ხუჭავდა. ცალკეულ ადგილებში ქრისტიანების სრული განადგურება მიმდინარეობდა. გამოსარჩლებას მხოლოდ რუსეთი ცდილობდა, მაგრამ უმეტესწილად ამით მდგომარეობა გაცილებით მძიმდებოდა. პატრიარქის უფლებები მალე ნულამდე დაეცა. ერთადერთი "უფლება", რომელიც მას შერჩა, იყო ქრისტიანებზე პასუხისმგებლობა: მხოლოდ XVIII საუკუნეში 73 წლის მანძილზე 48 პატრიარქი შეიცვალა! ზოგიერთი მათგანი ხუთჯერ აღზევდა და დაემხო, ბევრმა სასტიკი ტანჯვა-წამება გადაიტანა. იანიჩარების (პრივილეგირებული ქვეითი ჯარი) აჯანყებები პერმანენტულ ხასიათს ატარებდა და ისინი ყოველთვის სასტიკი საყოველთაო სისხლისღვრით მთავრდებოდა. იბილწებოდა ტაძრები, ნადგურდებოდა წმინდა ნაწილები, ხდებოდა წმინდა ძღვნის პროფანირება. ხშირი იყო ქრისტიანების რბევა. მეცხრამეტე საუკუნეში თურქეთი უბრალოდ გახრწნის პროცესში მყოფი ტერიტორია იყო. ის "ავადმყოფს წააგავდა, რომელსაც რუსეთის საწინააღმდეგოდ ევროპა ყველანაირად ეხმარებოდა!" გარეგნულად ეს საუკუნე რიგი ისეთი "რეფორმებით" გამოირჩეოდა, რომელთა საშუალებითაც სულთნებს თურქეთის "ევროპეიზება" და ქრისტიანების სავალალო მდგომარეობის შემსუბუქება სურდათ. პროცესების პარალელურად ძალას იკრებდა ქრისტიანების ნაციონალური თვითშეგნება, სულ უფრო ნათელ კონტურებში იკვეთებოდა თავისუფლებასთან დაკავშირებული ოცნება. 1821 წლის ბერძნული აჯანყების გამო სასტიკად დაისაჯნენ ბერძნები მთელ თურქეთსა და კონსტანტინოპოლში. ამ წელს აწამეს პატრიარქი გრიგოლ V. ის ვერც მეამბოხე ერთმორწმუნეთა მიმართ გაცემულმა განკვეთის სიგელმა იხსნა: თავისი სულმოკლეობა პატრიარქმა უსასტიკესი წამების პროცესში ქრისტეს ერთგულებით გამოისყიდა. როდესაც პატრიარქს სარწმუნოების უარყოფა შესთავაზეს, მან უპასუხა: "ტყუილად ცდილობთ, ქრისტიანი პატრიარქი ქრისტიანად კვდება". ეს მოხდა აღდგომა დღეს, ეს იყო 1821 წლის საშინელი დღე. დილიდან პატრიარქმა სააღდგომო ლიტურგია ჩაატარა და ამ ბრწყინვალე დღესასწაულის დროს ყველას ყოველგვარი მიწიერი სევდისა და მწუხარების დავიწყებისკენ მოუწოდა. პატრიარქმა სააღდგომო კვერცხები დაარიგა, ამის შემდეგ ის შეიპყრეს და იმავე დღეს საპატრიარქოს ჭიშკარზე ჩამოახრჩვეს. ქრისტიანებს თურქეთის მთავრობის მიერ ევროპელების დასაწყნარებლად გამოცემული არანაირი კანონი არ შველიდა. ასე მაგალითად, სევასტოპოლის ომისა (სადაც თურქების მოკავშირე ინგლისი და საფრანგეთი იყო) და 1856 წლის პარიზის ზავის შემდეგ სულთანმა აბდულ-მეჯიდმა "საკუთარი ქვეშევრდომების კეთილდღეობაზე ზრუნვის გამო" "გათი-გამაიუნი" (თავისი ხელით შედგენილი დეკრეტი) გამოსცა, რომლის მიხედვითაც ქრისტიანები სამოქალაქო უფლებებით მუსულმანებს გაუტოლა. ამან ევროპაში აღფრთოვანება გამოიწვია! სინამდვილეში, როგორც პროფესორი ა. ლაპუხინი წერდა, "სულთნის ქრისტიან ქვეშევრდომებს, მათ მიმართ განხორციელებული შევიწროებისა და დამცირების შემდეგ არ შეეძლოთ გარედან რაიმე დახმარების მოლოდინი ჰქონოდათ, შესაბამისად, ისინი მხოლოდ საკუთარი ძალების იმედზე იყვნენ... და რამდენადაც თურქეთი კვლავაც სახელმწიფოებრივად პრიმიტიულ და საზოგადოებრივად ქაოსურ მდგომარეობაში რჩებოდა, 1856 წლის ევროპული დიპლომატიის მიერ თურქეთის კერპად დასახვა სინამდვილეს არასოდეს ისე არ დაპირისპირებია და მთელი მომდევნო მოვლენების შედეგად ისე სამარცხვინოდ არასოდეს ყოფილა უარყოფილი, როგორც აბდულ-მეჯიდის მეფობის ბოლოს. გათი-გამაიუმის გამოქვეყნების შემდეგ ბერძნები არა მხოლოდ საშინელ სოციალურ-პოლიტიკურ მდგომარეობაში აღმოჩნდნენ, არამედ ის ელემენტარული პრივილეგიები და უფლებებიც დაკარგეს, რომელიც მანამდე გააჩნდათ".

სწორედ ამიტომ მთელი მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევარი ქრისტიანული აჯანყებების და თურქული ანგარიშსწორებების ფონზე წარიმართა. დადგა ჯერ კიდევ არნახული მასშტაბების სისხლისღვრისა და ღია ბრძოლების ეპოქა. და ეს ყველაფერი ევროპული კეთილმოსურნე ლიბერალიზმის ფონზე და ევროპელების თვალწინ მიმდინარეობდა! 1861 წელს აჯანყდნენ ბოსნია და ჰერცოგოვინა, სერბეთი, ვლახეთი, მოლდავეთი და ბულგარეთი; აჯანყებები გრძელდებოდა 1866 წელს კუნძულ კრეტაზე, ხოლო 1875 წელს - კვლავ ბოსნიასა და ჰერცოგოვინაში. დაიწყო პროცესი, რომლითაც მართლმადიდებლობის ისტორიის ახალი თავი მზადდებოდა.