ლეგატებმა იმპერატორის შესაძლებლობები სწორად ვერ შეაფასეს: მიიჩნიეს, რომ დემონსტრირებული აქტი მათ მდგომარეობას გაამყარებდა და მიხეილ კერულარისთან ბრძოლაში იმპერატორისგან მეტ მხარდაჭერას მოიპოვებდნენ. ლეგატებმა ის შესაძლებლობები ვერ დაინახეს, რომელსაც პატრიარქი ფლობდა. დედაქალაქში სახალხო ბუნტი მომწიფდა, იმპერატორს ლეგატების მხარდაჭერისათვის აღარ ეცალა. ის საკუთარმა პრობლემებმა დაამძიმა და პრაქტიკულად დამარცხება აღიარა. ოფიციალურად გამოაცხადა, რომ ბერძენმა მთარგმნელებმა ლათინური სიგელის შინაარსი გააუკუღმართეს და დოკუმენტი სახალხოდ დაწვეს. 20 ივლისს კერულარის თავმჯდომარეობით მიმდინარე კრებამ, რომელსაც 2 არქიეპისკოპოსი, 12 მიტროპოლიტი და 7 ეპისკოპოსი ესწრებოდა, საზეიმოდ განკვეთა 16 ივლისის გამოხდომის მონაწილეები, ხოლო პატრიარქის მრგვლივმოსავლელი წერილის საშუალებით მომხდარის შესახებ აღმოსავლეთის ყველა იერარქმა შეიტყო. ასე დასრულდა აღმოსავლეთის ეკლესიაში განვითარებული ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი დრამა.

მაგრამ 1054 წლის განხეთქილება ეკლესიის განყოფის პროცესის ჯერ კიდევ დასაწყისი იყო. თავიდან ის კათედრებს შორის მრავალჯერ მომხდარ ერთ-ერთ დროებით გაუგებრობად აღიქმებოდა. მაშინ ჯერ კიდევ ერთიან ქრისტიანულ სივრცეში ეკლესიური კავშირები არც ყველგან და არც საბოლოოდ არ იყო გაწყვეტილი. პროცესმა რეალური სახე იმ დროს შეიძინა, როდესაც განხეთქილება რასობრივ-რელიგიურ დაპირისპირებაში გადაიზარდა და ეს უბედურება მომდევნო ეპოქაში, "ჯვაროსნული ლაშქრობების" ფონზე განხორციელდა. სწორედ ჯვაროსნული ლაშქრობები აღმოჩნდა ბიზანტიის დასავლური პრობლემა, რომელმაც მთელი ისტორიული სირთულეები გამოავლინა. XI საუკუნეში აზიური წნეხით შეძრწუნებულ იმპერატორებს ჯერ კიდევ ვერ გაერკვიათ, დასავლეთისგან სიკეთის ასეთ გულუბრყვილო მოლოდინს ისინი სადამდე შეიძლებოდა მიეყვანა. ურთიერთობის ორაზროვნება უკვე თავად ბიზანტიის დასავლეთისაგან დახმარების თხოვნის შინაარსში გამოსჭვიოდა. ხელგაწვდილ ბიზანტიას დასავლეთის წინაშე საკუთარი სისუსტის აღიარება და ყველა სახის შიდა პრობლემის სააშკარაოზე გამოტანა უხდებოდა. ბიზანტიაში ჯერ კიდევ არ უწევდნენ ანგარიშს, რომ დასავლეთს, რომელსაც ახლა ის თხოვნით მიმართავდა, დიდი ხანია დასრულებული ჰქონდა დაქუცმაცებული რეგიონების ანარქიული ძალებით მართვის პროცესი. ბიზანტიას გამორჩა მხედველობიდან, რომ მის გვერდით ახალგაზრდა, ენერგიით აღვსილი სახელმწიფო გაჩნდა, რომელსაც საკუთარი ძალების ყველა გზით გამოვლენის უდიდესი სურვილი ჰქონდა. ჯვაროსნული ლაშქრობა კი დასავლეთის წიაღში უმისამართოდ მოთარეშე უამრავი ენერგიის რეალიზაცია, შუა საუკუნეების ევროპული სახელმწიფოების საწყისი ექსპანსიისათვის მშვენიერი საშუალება აღმოჩნდა. და აი, "დასავლეთმა", რომელიც ბიზანტიას, "აღმოსავლეთთან" ბრძოლაში დროებით დამხმარე საშუალებად მიაჩნდა, მოულოდნელად დამოუკიდებელი და ძალიან მრისხანე სახე გამოავლინა.

ყველასათვის კარგადაა ცნობილი, რომ 1204 წელს მეოთხე ჯვაროსნული ლაშქრობა დასრულდა: კონსტანტინოპოლის აღებითა და ბარბაროსული ძარცვით, მართლმადიდებლური სიწმინდეებისადმი მკრეხელური, შეურაცხმყოფელი დამოკიდებულებით და აღმოსავლეთში "ლათინური იმპერიის" სამოცი წლისთავის ზეიმით! მაგრამ ეს მხოლოდ სიძულვილის ეფექტური "მწვერვალი" იყო, რომლის საფუძველიც ორი ქრისტიანული სამყაროს ხანგრძლივი შეხვედრების პროცესში მუდმივად ვლინდებოდა. ახლა უკვე ეკლესიის განყოფასთან დაკავშირებულ საკითხებზე იერარქები და ღვთისმეტყველები აღარ დაობდნენ. ამ სიტუაციაში ნიადაგი იმისთვის მზადდებოდა, რათა პრობლემა ეკლესიური ხალხის სისხლსა და ხორცში დამკვიდრებულიყო და საუკუნეების მანძილზე საეკლესიო მსჯელობის მთავარ საგნად ქცეულიყო. აღმოსავლეთისათვის "ლათინობა" და დასავლეთისათვის "ბერძნობა" ბოროტების, ერესის, მტრობისა და ლანძღვის სინონიმად იყო ქცეული. იერარქების ნაცვლად ერთმანეთს ხალხები უპირისპირდებოდნენ, მათ ფსიქიკაში განყოფას უკვე სტიქიური სიძულვილის სახე ჰქონდა. ადამიანში საკუთარი რწმენის ერთგულება თავისთავად წყენას, საკუთარი სიწმინდეების შეურაცხმყოფელ მოგონებებს აღძრავდა, ხოლო სხვის რწმენაში სიკეთე თუ ბოროტება ერთმანეთისგან აღარ განირჩეოდა, ის უბრალოდ სხვისი იყო. ყველაზე დასანანი კი ის არის, რომ მრავალი საუკუნის მანძილზე ჩვენ თითქმის არც ერთი ისეთი შემთხვევის აღნიშვნა არ შეგვიძლია, სადაც ქრისტიანული მთლიანობის დარღვევის და არანორმალური მდგომარეობის გამო სევდისა და ცოდვიანობის განცდის კვალი შეინიშნება. იმდროინდელ შეგრძნებებში მთავარი ის კი არ იყო, რომ ჭეშმარიტებას ერთობის გამო ვერ წირავდნენ (ერთიანობის მქადაგებელთა სიმრავლე ფსიქოლოგიურად საპირისპირო შედეგს იძლეოდა...), არამედ ის, რომ თვით განყოფა ის ნიადაგი ხდებოდა, რომელიც მოწინააღმდეგე ბანაკში უამრავი უარყოფითი ფაქტის აღმოჩენისა და განზოგადების საშუალებას და თვითკმაყოფილების მიზეზს იძლეოდა. ეკლესიის განყოფის ეს ეპოქა არა მხოლოდ აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ფაქტობრივი გაშორიშორების პერიოდია, არამედ ეკლესიებს შორის გაჩენილი ხევის გაღრმავების, გაფართოებისა და უფსკრულად ქცევის პროცესია.

სწორედ ასეთი სიბინძურითა და სიყალბით არის აღვსილი მაშინდელი "უნიალური" მცდელობები, რომლებიც პირველი ჯვაროსნული ლაშქრობებიდან, ანუ მეთერთმეტე საუკუნის მიწურულიდან იმპერიის არსებობის ბოლომდე წითელ ზოლად გასდევს ამ ურთიერთობებს. ასეთი მცდელობების მუდმივად განახლების მიზეზები თავისთავად ნათელია. დასავლეთისათვის ეს იყო პაპობის თეოკრატიული მისწრაფებები, რომელმაც მაქსიმალურ ძლიერებას გრიგოლ VII-ის დროს მიაღწია და მთელი მსოფლიოს საქრისტიანოს უდავო მორჩილების წყურვილში გამოიხატა. ცხადია, გარკვეული თვალსაზრისით, ეს ეკლესიური მთლიანობის აღდგენისათვის გამიზნული მცდელობაცაა, მაგრამ იგი ძალიან არის დაშორებული, უწინარეს ყოვლისა, რწმენის იმ ერთიანობას, რომლითაც ადრეული ეკლესია იყო განმსჭვალული. თუ მაშინ ერთიანობა პირველ რიგში ერთიან რწმენას, სიყვარულსა და ცხოვრებას გულისხმობდა, ამ დროისათვის დასავლეთის პრობლემა ერთ მთავარ მიზნამდე - რომის მორჩილებამდე და მისი აბსოლუტური პრიმატული მდგომარეობის გარეგნულად აღიარებამდე იყო დასული. ბიზანტიის ყოველ თხოვნას რომი მუდმივად ასეთ პასუხს ახვედრებდა: აღიარეთ პაპის ძალაუფლება და მთელი დასავლეთის სამყარო თქვენს მოკავშირედ გადაიქცევა... შესაბამისად, რადგან რომი მართლაც გადაიქცა მთელი დასავლეთის სამყაროს უდავო სულიერ ცენტრად, ხოლო ბიზანტია ისლამთან ჭიდილმა თითქმის მოაშთო, უმძიმესი გაჭირვებიდან თავის დასაღწევად ამ უკანასკნელს ერთადერთი, მხოლოდ რომისკენ მიმავალი გზა რჩებოდა. და აი, ეს სამარცხვინო მოლაპარაკებების, დავების, შეპირებების და სიცრუით ვაჭრობის დაუსრულებელი ჯაჭვი უსასრულოდ გრძელდებოდა. მთავარი კი ის არის, რომ არა და არ დადგა დრო ქრისტეს ეკლესიის აღზევებისა, არც ერთიანობის სურვილი და ნამდვილი სევდა შეიგრძნობოდა და არსაიდან არც რაიმე სასიკეთო მოჩანდა... იმ უამრავი მცდელობის აქ ჩამოთვლაც კი ყოველგვარ აზრს არის მოკლებული, რომლებიც სიტუაციის გამოსწორების მიზნით განხორციელდა. უბრალოდ ვიტყვით, რომ ბიზანტიისათვის ამას მხოლოდ პოლიტიკური შინაარსი ჰქონდა. ამ სიტუაციაში იმპერატორის მცდელობებისა და წნეხის მიუხედავად ეკლესია რომისათვის სასურველ, მსოფლიო საქრისტიანოს დამორჩილებით განსმჭვალულ კავშირზე ყოველთვის უარს აცხადებდა. ყველაზე მეტად ამ "უნიატურ თემაში" ის გამოიკვეთა, რომ იმპერატორს ბიზანტიაში საკითხების თავისებურად გადაწყვეტა არ შეეძლო: მიხეილ VIII პალეოლოგი, რომელმაც ეკლესიის წინააღმდეგობის მიუხედავად 1274 წელს თაღლითური გზით ლიონის უნიას მოაწერა ხელი, ეკლესიიდან განკვეთილი მოკვდა და ეკლესიური წესით არ დაიმარხა! ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ მეცამეტე საუკუნიდან ბიზანტიაში ჩნდება ე.წ. "ლათინოფრონების", ანუ უნიისა და დასავლური სწავლების მომხრეების ჯგუფი; უმაღლეს წრეებში კი ახალი "რომოფოლობის" მოდა შეინიშნება. საბედნიეროდ ბიზანტიურ "ლათინოფრონობას" XIX საუკუნის რუსული მართლმადიდებლობის მსგავსად შიდა ეკლესიური მოძრაობის სახე არ მიუღია. იქ ეს იყო უბრალოდ ზოგიერთი მართლმადიდებლის კათოლიკედ "მოქცევის" ფაქტი და ამიტომ აღმოსავლურ მართლმადიდებლობაში მნიშვნელოვნად არაფერი შეცვლილა და არც უნიის ბიზანტიურ უარყოფას მოუხდენია დასავლეთის თვითშეგნებაზე ტრაგიკული ზეგავლენა.

მაგრამ ბიზანტიისათვის სწორედ ეს "უნიონალური სერია" დამთავრდა სულიერი კატასტროფით: 1438-1439 წლებში მიმდინარე ფერარა-ფლორენციის კრება თითქმის ყველა ბერძენი იერარქის რომის მიმართ სრული კაპიტულაციით დასრულდა. იმისათვის, რომ გასაგები გახდეს იმ ტრაგედიის შინაარსი, რომელიც "უკურთხეველ" კრებაზე გათამაშდა, უნდა წარმოვიდგინოთ მთელი ის სატანჯველი, რაც მაშინ იმპერიის განადგურებით დაშინებულმა ბერძნებმა ლათინებისგან განიცადეს (ბერძნები ისეთ მდგომარეობაში იყვნენ, რომ სამშობლოში დასაბრუნებელი ფულიც კი არ გააჩნდათ!), ამავე დროს, ისინი საშინელ წნეხს განიცდიდნენ იმპერატორისა და ლათინოფრონებისგან, რომლებსაც გადაწყვეტილი ჰქონდათ, რადაც არ უნდა დასჯდომოდათ უნიისათვის მიეღწიათ. ეს ყველაფერი უნდა გვესმოდეს იმისათვის, რათა თუ არ გავამართლებთ, ადამიანურად მაინც გავიგოთ ის მდგომარეობა, რომელიც ფლორენციაში ბერძნების მიერ გამოვლენილი სულმოკლეობის მიზეზი გახდა. 1939 წელს კათოლიკეების მიერ გამართულ ფლორენციის უნიის იუბილემ ნათელყო, რომ მათთვის სრულიად გაუგებარია ნამდვილი მართლმადიდებლური ეკლესიური თვითშეგნების შინაარსი. შეიძლება ითქვას, რომ ის, რაც ფლორენციაში მოხდა, პაპმა ევგენი IV-მ უკეთ გაიგო. მან თავისი ეპისკოპოსების სასიხარულო ცნობას, რომ უნიას ხელი ყველა ბერძენმა მოაწერა, უპასუხა შეკითხვით: "მოაწერა თუ არა ხელი მარკოზ ეფესელმა?" წმინდა გადმოცემის მიხედვით, როდესაც უარყოფითი პასუხი მიიღო, თქვა: "ესე იგი ჩვენ არაფერისთვისაც არ მიგვიღწევია". მართლაც, ხელი ერთი ადამიანის გარდა ყველამ მოაწერა. მაგრამ ეს ერთადერთი, ვინც მართლმადიდებლური ეკლესიის რწმენა, გამოცდილება და წმინდა გადმოცემის შინაარსი გამოავლინა - წმინდა მარკოზ ეფესელი იყო. როდესაც ბერძნები ბიზანტიაში დაბრუნდნენ, მომხდარისადმი საკუთარი მართალი დამოკიდებულება მყისიერად გამოხატეს და უნია უარყვეს, ხოლო ფლორენციის კრებიდან 14 წლის შემდეგ, მაშინ, როდესაც იმპერია დაეცა, უნიის მნიშვნელობა საბოლოო უაზრობად გადაიქცა. იმპერია, რომლის გადასარჩენადაც ზოგიერთმა საკუთარი მართლმადიდებლური რწმენა გაწირა, უკვე აღარ არსებობდა.

ამრიგად, ეკლესიის განყოფას, ყველაფერ დანარჩენზე მეტად, ძალა და ნამდვილობა სწორედ ამ უნიალურმა მცდელობებმა შესძინა. ეკლესიის მთლიანობასთან დაკავშირებული სარწმუნოებრივი საკითხები ანგარებამ, სიყალბემ და არაეკლესიურმა მოტივებმა ჩაანაცვლა. ვფიქრობთ, ეკლესიამ მხოლოდ განუყოფლობა იცის; აღმოჩნდა, რომ მისთვის ყოველგვარი უნია მიუღებელია. უნია საბოლოო ჯამში განუყოფლობაში ურწმუნოებაა, იმ წმინდა მადლმოსილი ღვთაებრივი ცეცხლის უარყოფაა, რომელსაც ძალუძს ყოველგვარი ისტორიული რწმენა, წინააღმდეგობა, ჭრილობა და გაუგებრობა გააქარწყლოს და ერთიანობის ძალით გადალახოს. მართლმადიდებლობის ისტორიაში ბიზანტიური პერიოდი აღმოსავლეთისა და დასავლეთის განრიდებით დაიწყო. ეს პერიოდი სრული განყოფით დასრულდა - ამიერიდან მართლმადიდებლური აღმოსავლეთი რომაული დასავლეთისგან გაუვალი კედლით გაიმიჯნა. ჭეშმარიტად მართლმადიდებლური კი მხოლოდ "აღმოსავლეთი" დარჩა.