ეკლესიის ბოლო, უკვე არა გარეგან, არამედ შინაგან ფსიქოლოგიურ "გასახელმწიფოებას" ამ პერიოდისათვის დამახასიათებელი რელიგიური თვითშეგნების გარკვეული პოლარიზაცია მოჰყვა. ურთიერთგანკერძოება ორ უმთავრეს მიმართულებას - საღვთისმეტყველო და უშუალო რელიგიურ გამოცდილებას შეეხო.

უწინარეს ყოვლისა უნდა ითქვას, რომ მსოფლიო კრებების ეპოქა ხატმებრძოლური შფოთით დასრულდა და ეს პროცესი ეკლესიური აზროვნების დაძაბულ შემოქმედებით პერიოდში მიმდინარეობდა. აქვე საჭიროა ისიც შევნიშნოთ, რომ დროის უმთავრესი ნება - მართლმადიდებლობა შინაგანად რაღაც ზუსტ და საბოლოოდ გამოკვეთილ ფორმულირებებში მოქცეულიყო, სწორედ ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობაში მომხდარი იმ ცვლილებებიდან გამომდინარეობდა. ჩვენ ამ ცვლილებების შესახებაც ვისაუბრეთ, თუნდაც გავიხსენოთ რეზონანსი, რომელიც მეოთხე-მეხუთე საუკუნეების საღვთისმეტყველო დავებში სახელმწიფოს ჩარევას მოჰყვა. ამავე დროს, ისიც უნდა გვახსოვდეს, რომ სახელმწიფოს ინიციატივით არ დაწყებულა ეკლესიური ღვთისმეტყველების განვითარება, მაგრამ თემებს, რომლებიც ეკლესიის წიაღში ჩნდებოდა, სახელმწიფო თავის ინტერესებს არგებდა. საღვთისმეტყველო დავებში სახელმწიფოებრივი მოტივებისა და პრინციპის მოქმედება თავიდანვე შეიგრძნობოდა. ის, რაც სახელმწიფოსგან მომდინარეობდა, ქვეყანაში მშვიდობის მკვიდრობისათვის რელიგიის მმართველობასთან თანაზიარებასა და თანამოაზრეობას მოითხოვდა. პიროვნული რელიგიურობის მიუხედავად, კონსტანტინეს თვალსაზრისიც სწორედ ასეთი იყო. დროთა მსვლელობასთან ერთად, ეს მოტივები ძლიერდებოდა. როგორც ეკლესიას, ისე სახელმწიფოს დავებმა და მწვალებლურმა მოძრაობებმა დიდი რყევები მოუტანა. სახელმწიფო სულ უფრო მეტ საჭიროებას განიცდიდა, ყველა განსხვავებულად მოფიქრალი ფენა ერთ ნიშნულამდე მიეყვანა. მაგრამ ამ შემთხვევაში მას ჭეშმარიტების გამორჩეული სიყვარული კი არ ამოძრავებდა, არამედ მისთვის ეს მრავალეროვან ქვეყანაში ერთიანობის შენარჩუნების საშუალება იყო, რადგან ყოველგვარი სარწმუნეობრივი გაუგებრობა ახალი ეთნიკური, სეპარატისტული და რელიგიური აფეთქებისა და პოლიტიკური ხანძრის გაჩენის საშიშროებას ქმნიდა. სწორედ ასეთი "რასობრივი" სტიქიისაგან თავის არიდება იყო ის მიზეზი, რამაც სახელმწიფო მონოფიზიტებთან უამრავ რელიგიურ-რელატივისტური, ანუ შეფარდებითი თუ შედარებითი კომპრომისების ძიებაში ჩაითრია. ასეთ შემთხვევებში ქვეყნის მთელი მმართველი ძალები, ჭეშმარიტების ნაცვლად, სახელმწიფოებრივ ერთსულოვნებასა და მშვიდობას ეძებდნენ. სწორეთ ამ თვალსაზრისით არის ხატმებრძოლობაზე გამარჯვება ნამდვილი შემობრუნება. თუ უწინ იმპერატორები იმპერიაში გაბნეული სხვადასხვა ჯურის ჯგუფების ერთიანობისათვის მისაღები საერთო აღმსარებლობის მინიმუმის ძიებით იყვნენ დაკავებულნი, ახლა უკვე ასეთი აუცილებლობა აღარ არსებობდა. იმპერიის რელიგიური ერთიანობით, ერთი მხრივ, თავად იმპერიამ დაიხია უკან, ხოლო მეორე მხრივ, მის მიერვე, ყველა კონფესიური დაჯგუფების რელიგიური მნიშვნელობა მინიმუმამდე იქნა დაყვანილი. სახელმწიფო ძალაუფლებამ საბოლოოდ შეიძინა "ორთოქსული" სახე. უფრო მეტიც, სახელმწიფომ საბოლოოდ გააცნობიერა მისია, რომელიც მას უფალმა დააკისრა და ეს მისია "მართლმადიდებლობის" ხელშეუხებლობისა და სიწმინდის დაცვა გახდა. თუ უწინ იმპერატორები იჩენდნენ ინიციატივას და რელიგიურ ჯგუფებს შორის თანხმობის მიღწევის მიზნით ღვთისმეტყველებდნენ, ანუ სარწმუნოებრივი საკითხების დაზუსტებას ცდილობდნენ, ახლა საერთო თანხმობა უკვე მიღწეული იყო: ყველა, ვისაც პროტესტის გრძნობა ჰქონდა შემორჩენილი, უბრალოდ, იმპერიის ფარგლებს გარეთ მოიაზრებოდა ან სახელმწიფოს ზეგავლენის სივრცეს ფიზიკურად ტოვებდა. შესაბამისად, ეს ახალი მდგომარეობა იმპერიას ახალ პოლიტიკასაც კარნახობდა. სახელმწიფოს უკვე ჰქონდა მწარე გამოცდილება, რომ ყოველგვარ რელიგიურ გაუგებრობას სახელმწიფოში უეჭველად გარკვეული რყევები უნდა გამოეწვია. შესაბამისად, იმპერატორების მთავარი მიზანი ქვეყანაში ყოველგვარი შფოთის წარმოქმნის შესაძლებლობის თავიდან აცილება და ეგრეთ წოთებული სტატუს ქუო-ს შენარჩუნება იყო. ამრიგად, რელიგიური ვნებების პოლიტიკურ განხეთქილებაში გადაზრდის საშიშროება სულ ბოლოს ხატმებრძოლობაში გამოვლინდა.ამ დროისათვის დაგროვილი გამოცდილება კი გადამწყვეტი და საკმარისი აღმოჩნდა. რა თქმა უნდა, ეკლესია "გარე ეპისკოპოსთან" დოგმატურ ერთიანობასა და ერთსულოვნებას ყოველთვის მიელტვოდა და ამიტომ სახელმწიფოსაგან მან ეს კონსერვატორული შემოთავაზება სიხარულით მიიღო. მაგრამ სწორედ აქ იმალებოდა იმ წინამძღვრების საფუძვლები და კორძები, რომელთა გავლენაც ეკლესიის შემდგომ საღვთისმეტყველო ცხოვრებას განაპირობებდა.

ერთი სიტყვით, ბიზანტიის ისტორიაში დადგა მომენტი, როდესაც სახელმწიფომ და ეკლესიამ წარსულის გამოცდილება გაითვალისწინეს, როდესაც თავიანთი წარსული, ანუ ეს გუშინდელობა, სიძველედ აქცია, საკუთარ სიძველედ აკურთხა, თავადაც ფსიქოლოგიურად გაიზარდა და ისეთი მარადიული იდეალის სახე შეიძინა, რომელიც მომავალი შემოქმედებისაკენ კი აღარ უბიძგებს, არამედ საკუთარ წიაღში დაბრუნებისაკენ მოუწოდებს და საკუთარი დღევანდელობისადმი მორჩილებისაკენ მიუთითებს. ეკლესიისა და სახელმწიფოს დუმილის პროცესში თავისთავად გამოვლენილი თანხმობის შედეგად, გაჩნდა ერთგვარი ფსიქოლოგიური წერტილი და ურთიერთობის განვითარების პროცესის შეჯამება სწორედ ამ წერტილში მოხდა. ამის შემდეგ ნებისმიერ საღვთისმეტყველო თემასთან ყოველგვარი შეხება, წამოჭრილი ყველა ახალი საკითხი ამ წარსულთან უნდა შეჯერებულიყო. წმინდა გადმოცემის რწმუნება, წმინდა მამების სწავლების ციტირება ან თუნდაც გარეგნულად მითითება, ხანდახან საერთო კონტექსტიდან ამოგლეჯილი მასალის გამოყენებაც კი, ყველაფერს სანდოსა და საიმედოს ხდიდა; უკვე ეკლესიის ისეთი დიდი მამების შემოქმედებაში, როგორიც იოანე დამასკელია, აშკარად ჩანს დიდი ზრუნვა, რათა ყველაფერი წარსულსა და წმინდა მამების შემოქმედებაზე იყოს დაფუძნებული, აქ თავს ეგრეთ წოდებული consensus patrum-ი იჩენს. ერთი ისტორიკოსი წერს, წმინდა იოანე დამასკელის "მართლმადიდებელი სარწმუნოების ზედმიწევნითი გადმოცემა" დარჩა როგორც "ბერძნული ღვთისმეტყველების "შეჯამება", რომელსაც მომდევნო საუკუნეებმა ვერაფერი შემატა და რომელიც სულ მცირედით თუ შეიცვალაო. გვიანდელმა ბიზანტიამ ერთხელ და სამუდამოდ დუმილით აღიარა, რომ ეკლესიის კათოლიკური ჭეშმარიტება საბოლოოა, სრულია, "უძველესი დროის მამებისა" და შვიდი მსოფლიო კრების მიერაა ჩამოყალიბებული. სწორედ ამიტომ ახალი გაუგებრობებისა და ცრუ სწავლებების წიაღში გაჩენილ კითხვებსაც პასუხი ამ არსენალიდან უნდა გაეცეს. თანამედროვე ადამიანების მიერ დასმულ შეკითხვებსაც წმინდა მამების ქმნილებების შესაბამისად უნდა ვუპასუხოთ.

აი, ეს მოთხოვნები დევს ბიზანტიური ღვთისმეტყველების საფუძვლებში და მათ შეიძლება "ოფიციალური" ან ბიზანტიური "სკოლის" ღვთისმეტყველება ვუწოდოთ. შეგვიძლია ვთქვათ, თავისი დანიშნულებით ეს მოთხოვნები ამტკიცებს, რომ წარსულში ყველაფერი საბოლოოდ გადაწყდა და მოგვარდა და მართლმადიდებლობის გარანტიას მხოლოდ წარსულზე მითითება იძლევა. არანაირ პირობებში არ შეიძლება ამ "ოფიციალური" ღვთისმეტყველების მნიშვნელობის დაკნინება: ეს არის მაღალი ბიზანტიური საეკლესიო კულტურის მტკიცებულება, რომელშიც სულიერი და გონებრივი ინტერესები არასოდეს ქრება, სადაც მუდმივად განმანათლებლობაზე, სკოლებზე, წიგნებზე ზრუნვა შეიგრძნობა. ეს იყო ის, რამაც ბიზანტია შუა საუკუნეების მსოფლიოს კულტურულ ცენტრად გადააქცია და რის წყალობითაც ჩვენ ანტიკური და ძველქრისტიანული ტრადიციები გადმოგვეცა. ამ "ოფიციალური" ბიზანტიური ღვთისმეტყველების საწყისებს ისეთ კულტურულ აღორძინებამდე მივყავართ, როგორმაც თავისი დასაბამი მეათე საუკუნის მეორე ნახევარში დაიდო და რომლის ცენტრიც კონსტანტინოპოლის მანგავრის უნივერსიტეტი იყო. იმ სწავლულ ღვთისმეტყველთა წრიდან, რომელიც კეისარმა ბარდამ შეკრიბა, ისეთი ცნობილი პიროვნება გამოვიდა, როგორიც "ბიზანტიური ღვთისმეტყველების მამა" - პატრიარქი ფოტიოსი იყო. ფოტიოსი ხალას ღვთისმეტყველურ ნიჭს ფლობდა (არ შეიძლება არ გაგვახსენდეს მისი პოლემიკა დასავლეთის ეკლესიის სწავლულებთან სულიწმინდის შესახებ) და ეს დიდი ნიჭი "აკადემიზმთან" სრულად იყო შეხამებული, რაც შემდგომში დამახასიათებელი გახდა მისი მიმდევრებისათვის. ფოტიოსი ფლობდა უნივერსალურ და ლეგენდარულ ცოდნას ღვთისმეტყველებისა, რაზეც სწავლულების მთელი პლეადა აღიზარდა (მათ შორის იყო სლავების განმანათლებლის მეთოდეს ძმა წმინდა კონსტანტინე ფილოსოფოსი), მაგრამ მისი "ამფილოქე" ჭეშმარიტი საღვთისმეტყველო ნაშრომის ნიმუში იყო და ეს უკანასკნელი მთლიანად ციტატებითა და მტკიცებულებებით იყო გაჯერებული.

მეათე საუკუნეში, იმპერატორების ლეონ ბრძენისა და კონსტანტინე VII პორფიროგენეტის დროს, კონსტანტინოპოლის სასახლე დაძაბული გონებრივი შრომის ცენტრად იქცა. აქ ყველაფერზე უფრო მნიშვნელოვან ინტერესს "ანტიკვარული", არქეოლოგიური და საბიბლიოთეკო სფეროები წარმოადგენდა. ლეონ ბრძენის ზეობის პერიოდის მკვლევარი პროფესორი პოპოვი წერს: "მთელი ამ დროის მანძილზე ჩვენ ვერ ვხედავთ ვერც ერთ ცნობილ სახელს და ვერც ერთ ორიგინალურ თხზულებას". ვიმეორებთ, ტრადიციისა და კულტურული მემკვიდრეობის გადაცემის თვალსაზრისით ამ პერიოდის ნაშრომები დიდ ფასეულობას წარმოადგენს, რასაც ვერ ვიტყვით მათ შემოქმედებით მნიშვნელობაზე.

მაგრამ, ეკლესიური თვალსაზრისით, ყველაზე მნიშვნელოვანი მაინც ის ლიტურგიკური მონაპოვარია, რომელიც ამ საუკუნეებში შეიქმნა. აქ პირველ რიგში უნდა დავასახელოთ წმინდა იოანე დამასკელი და ღირსი თეოდორე სტუდიელი. წმინდა გადმოცემაში წმინდა იოანე დამასკელი "ოქტიოხის" ანუ რვახმიანი საეკლესიო საგალობლების ავტორად შევიდა. მის სახელს მრავალი მსახურება მიეწერება, მაგრამ საეჭვოა ყველა მის მიერ იყოს შედგენილი. ყოველ შემთხვევაში ჩვენი საკვირაო დოგმატიკებისა და კანონების, პასექის მსახურების, შობის, ნათლისღების, ფერისცვალების და სხვა დიდი დღესასწაულების ავტორად ის ნამდვილად უნდა მივიჩნიოთ. ეს თავისი შინაარსითა და ფორმით ბრწყინვალე ლიტურგიკური პოეზიაა და მას ბიზანტიურ ჰიმნოგრაფიაზე უდავოდ დიდი ზეგავლენა ჰქონდა. უპირველეს ყოვლისა, იოანე დამასკელისათვის დამახასიათებელია ღვთისმსახურების გარკვეულ სქემებში მოქცევისკენ სწრაფვა, და კიდევ, მისი შემოქმედება თითქმის მთლიანად გარდამოცემის იმ მოტივებს ეხმიანება, რომლებიც წმინდა მამათა სწავლებიდან მომდინარეობს. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ბიზანტიური ღვთისმსახურება განვლილი ეპოქის დოგმატური მიღწევების ლიტურგიკულ ფორმაში განხორციელებაა. ის თითქმის მთლიანად წმინდა სამებითა და ქრისტოლოგიური ფერებითაა შემოსილი. ასეთივე პათოსი ამოიკითხება ღირსი თეოდორე სტუდიელის სტუდიური ცენტრის ლიტურგიკულ მოღვაწეობაში. აქ ჩნდება "ტრიოდები" (დიდი მარხვისა და პასქალური მსახურების საგალობელთა წყობა); თანდათანობით აქვე იქმნება "ტიპიკონი", ღვთისმსახურების გარკვეული და სავალდებულო წესის შემცველი ლიტურგიკული წიგნი. ამ ეტაპის შემდეგ მომდევნო თაობის ბიზანტიელ ღვთისმსახურებს მოცემულ სქემაში მხოლოდ თავისუფალი ადგილების შევსება დასჭირდათ. მეორე მხრივ, ბიზანტიის ლიტურგიული მემკვიდროება იმდენად დიდია, რომ სწორი არ იქნებოდა მისგან მხოლოდ განძს მოველოდეთ. მასში მრავლადაა რიტორიკული გაწაფვის საშუალება, მიმბაძველობის ელემენტები. მთლიანობაში და საბოლოოდ ეს არის დიდი - ძლიერი ნაგებობა, რომელშიც ბევრი რამ ძალიან ღმა აზრით არის დატვირთული და მისი სინატიფე ადამიანზე წარუშლელ შთაბეჭდილებას ტოვებს. თავად "ტიპიკონში" (უფრო სწორად, "ტიპიკონებში", რადგან ისინი ძალიან ბევრი იყო), თუ ადამიანს შეუძლია მის სიღრმეებს ჩასწვდეს, ქრისტიანული ცხოვრების მთელ ფილოსოფიას ამოიკითხავს და შეიტყობს ძალიან ნატიფ და გააზრებულ ქრისტიანულ მსოფლმხედველობას. ამ თვალსაზრისით საკმარისია აღდგომის თვალისმომჭრელი დღესასწაულის და მრავალფეროვნებით აღვსილი შობის, დიდმარხვის, საღვთისმშობლო მსახურების "ოქტიოხოსისა" და "ტრიოდის" საღვთისმეტყველო სიღრმეებს ჩავწვდეთ. ეს ლიტურგიული ფასეულობები საუკუნეების მანძილზე მართლმადიდებლურ ცოდნასთან ზიარების, რელიგიური ცხოვრებისა და რალიგიური შთაგონების მთავარ წყაროდ გადაიქცა. მაშინ, როდესაც ბნელით მოცულ საუკუნეებში გაფერმკრთალდა ტრადიციები, დასუსტდა განმანათლებლური მუხტი, ეკლესიური ადამიანები მსოფლიო და ყოვლისმომცველ, ამოუწურავად ღრმა მართლმადიდებლური ოქროს ხანის საბადოებით სარგებლობდნენ, პირველწყაროდ კვლავ ლიტურგიურ სივრცეებს იყენებდნენ... "ბიზანტიისა და რუსეთის მორწმუნე მოქალაქის მთელი სულიერი კულტურა, საღვთისმეტყველო ცოდნა, რომელიც ამაყი ევროპული კულტურის შვილებს რაღაც ველურად და პირქუშად ეჩვენებოდათ, სინამდვილეში ტაძარში შეძენილი ლიტურგიული ღვთისმეტყველების ნაყოფი იყო. ეს იყო ცოცხალი ეკლესიური გამოცდილება. იქ, სადაც არ არსებობდა სემინარიები, აკადემიები და ტექნოლოგიური ფაკულტეტები, მრავლად იყვნენ ღვთისმოყვარე, ღრმადმორწმუნე ბერები და კეთილსინდისიერი ქრისტიანები, რომლებსაც რწმენის წმინდა წყალი ქრისტიანული ჰიმნებიდან, კანონებიდან, სხვადასხვა საკითხავიდან, პროლოგიდან, წმინდანთა ცხოვრებიდან ჰქონდათ მიღებული. ამ პირობებში საეკლესიო გუნდი და ამბიონი საპროფესორო კათედრის მაგივრობას ეწეოდა. საეკლესიო გალობის ფონზე აღსრულებული ჟამნაკონის: მწუხრის, სერობის, შუაღამის, დიდი და მცირე ცისკრის აღსრულება პიროვნებაში კეთილსინდისიერებას აყალიბებდა და მას ბურუსით მოცულ ფილოსოფიურ აზრად კი არ ტოვებდა, ურყევ მართლმადიდებლურ მსოფლმხედველობად აქცევდა და ცხოვრების წესად ამკვიდრებდა... მორწმუნეები თავს უყრიდნენ ამ საეკლესიო საგალობლებს და მათი სიღრმითა და სინატიფით შეპყრობილნი საკუთარი ცხოვრების წესის გარდაქმნაზე ზრუნავდნენ, პოროვნულ ყოველდღიურობას აშენებდნენ" (არქიმ. კიპრიანე კერნი). არავისთვისაა სადავო, რომ ბიზანტიური მართლმადიდებლობის მწვერვალი ლიტურგიული ხელოვნებაა - სწორედ მასში ჩანს განვლილი ეპოქის მიერ მიკვლეული, ეკლესიურ აზროვნებაში, წმინდა გადმოცემასა და პიროვნულ ცხოვრებაში დამკვიდრებული დოგმატური სიღრმეები. მაგრამ ამავე დროს უნდა ითქვას, რომ ის წარსულის გამოცდილებას ძირითადად ბრწყინვალე ფორმით გვაწვდის და საეკლესიო მსახურების "სისტემად" წარმოგვიდგენს. შესაბამისად, ყველაფერი, რაც ბიზანტიურმა პერიოდმა ამ სისტემაში სიახლის სახით შეიტანა, როგორც წესი, ყოველთვის შედარებით სუსტი, რიტორიკული და გარკვეული თვალსაზრისით მხოლოდ სამკაულის მნიშვნელობისაა; ასეთად შეგვიძლია მივიჩნიოთ გაზვიადებული ლიტურგიული სიმბოლოები, გართულებული წესები, შედარებით ადრეული ეპოქის კლასიკურ ფარგლებს უადგილოდ გაცილებული - გახანგრძლივებული ლოცვები და ჰიმნები. Mutalis mutandis, გვიანდელი ეპოქის ლიტურგიული ხელოვნება, ნადვილ უბრალო, სადა და გამჭვირვალე ბიზანტინიზმთან შედარებით, ერთგვარ "ბაროკოსაც" კი მოგვაგონებს.