ძველი წარმართული თეოკრატიული გესლისა და სამსალის ძლევის პროცესი იმპერიაში ოფიციალურ "იმპერიულ" ხელოვნებაში მიმდინარე გარდატეხებზე უფრო დამაჯერებლად არსად ასახულა. ყველაფერი ეს ბრწყინვალედ აღწერა შუა საუკუნეების ისტორიისა და ხელოვნების მცოდნემ ანდრეი გრაბარმა თავის წიგნში "იმპერატორი ბიზანტიურ ხელოვნებაში". მერვე საუკუნემდე იმპერატორების გამოსახულებებში უპირატესობა "იმპერატორის კულტის" ამსახველ ძველ ფორმებს ენიჭებოდა. ეს იყო თვითმპყრობელი და შეუზღუდავი ძალაუფლების მქონე დიქტატორი და იგი, თავისთავად, ისევე როგორც წარმართულ იკონოგრაფიაში, გამარჯვების სიმბოლოს წარმოადგენდა. განსხვავება მხოლოდ ის არის, რომ კონსტანტინე დიდის შემდეგ იკონოგრაფიაში წარმართული სიმბოლოები ქრისტიანულით შეიცვალა. იმპერია, როგორც უწინ სხვა სიმბოლოებით, ახლა უკვე ჯვრით იმარჯვებს, მაგრამ იმპერატორების თვითშეგნებაში გარდასახვის ეს პროცესი ჯერ კიდევ განხორციელებული არ იყო, მათ საკუთარ თავზე ჯვრის გამარჯვება ჯერ არ ჰქონდათ შეგრძნობილი. ამ "ტრიუმფალურმა" მოტივებმა ხატმებრძოლი იმპერატორების ოფიციალურ სიმბოლიკაში მოიკრიბა ძალა, მაგრამ "მართლმადიდებლობის ზეიმის" შემდეგ ჩვენ უკვე გარდატეხის, თითქმის ნახტომის მოწმეები ვხდებით. "იმპერატორების ამდროინდელი გამოსახულებების დიდი უმრავლესობა, - წერს ანდრეი გრაბარი, - "ქრისტეს წინაშე მდგარი იმპერატორის" ტიპს მიეკუთვნება და ასეთი გამოსახულება ხატმებრძოლობის პერიოდამდე ძალიან დიდ იშვითობას წარმოადგენდა. ტრიუმფალური ციკლის იმპერატორი უწინარესად ღვთისმოსავმა და არა გამარჯვებების მომპოვებელმა იმპერატორმა შეცვალა". ერთი სიტყვით, ეს უკვე აღარ იყო განუზომელი ძალაუფლების მქონე თეოკრატის გამოსახულება.

ამრიგად, "მართლმადიდებლობის ზეიმი" მხოლოდ იუსტინიანესეულ "სიმფონიაში" დაბრუნება კი არა, უკვე შინაგანი გარდასახვა და გარდაქმნაა. იმპერია იყო და დარჩა "წმინდად", მაგრამ თუ უწინ ამ სიწმინდის წყაროს, როგორც ღვთაებრივი "წესრიგის" მიწიერ გამოხატულებას, ქვეყნის უძველესი და აბსოლუტური სახელმწიფოებრივი გაგება წარმოადგენდა, ახლა უკვე სახელმწიფომ "ქრისტეს მსახურის" შინაარსი შეიძინა. ეს მსახურება ბოლო დრომდე შემორჩენილ "იმპერიული" დღესასწაულების მთელ ციკლშია აღწერილი და გამოხატული, ესენია: ჯვერთამაღლება, საფარველი ღვთისმშობლისა, დაუჯდომლის შაბათი, ძელისა ჭეშმარიტისა და სამსჭვალთა პოვნასთან დაკავშირებული დღესასწაული, სხვადასხვა დაუჯდომელი და ლოცვა.

ამავე დროს, არ უნდა ვიფიქროთ, რომ ეს მხოლოდ დოქტრინა ან ოფიციალური "იდეოლოგია" იყო. სინამდვილის ასეთმა ახლებური გაგებამ ღრმა კვალი დატოვა ადამიანების ფსიქიკაში, აისახა მათ ყოფაზე და ყველაფერ იმაზე, რასაც ეკლესიური ცხოვრება ჰქვია. თუმცა სწორედ ამ "მართლმადიდებლურ ყოფასთანაა" დაკავშირებული მრავალი უსამართლობა და მის საფარქვეშ იმდენი ცოდვა იმალებოდა, რომ ადამიანს დღევანდელი გადმოსახედიდან, ერთი შეხედვით, მთელი ეს ატმოსფერო მხოლოდ ფარისევლობად და ეკლესიური ცხოვრების დამრთგუნველი წეს-ჩვეულებების სისტემად შეიძლება მოეჩვენოს. მაგრამ ასეთ შემთხვევაში განმკითხველს უნდა დაავიწყდეს იმ სიკეთისა და ნათელის შესახებ, რომელიც ამ ეპოქამ ბიზანტიურ ცხოვრებაში მაშინ შემოიტანა, როდესაც სახელმწიფოებრივ თუ სოციალურ ურთიერთობაში სახარებისეული "ფეთქებადი" ბუნება ჯერ მხოლოდ მოქმედების დაწყებას აპირებდა. "ეფექტური" დანაშაულობების ფაქტები უფრო მეტადაა ასახული ამ პერიოდის ბიზანტიურ ქრონიკებში, ვიდრე მოწყალების, ქველმოქმედებისა და სათნოების მაგალითები. სწორედ ამიტომ ამ უკანასკნელმა სიკეთეებმა თავისი ადგილი ეპოქის მკვლევართა შემოქმედებაში თითქმის ვერ მოიპოვა. მიუხედავად ამისა, როდესაც საუბარია ბიზანტიის ისტორიის ამ მონაკვეთზე, არ შეიძლება ყურადღება არ მივაქციოთ ეპოქისათვის დამახასიათებელ თავისებურ ჰუმანიზმს, რომელიც თავის მხრივ დაკავშირებული იყო იმის შეგრძნებასთან, რომ ამ დროს ქვეყნად იესო ქრისტე მეფედ, მსაჯულად, მასწავლებლად და მაცხოვრად აღიქმებოდა...

მეორე მხრივ, არც ის იქნება მართებული, რომ "გამარჯვების" შედეგები გადაჭარბებულად წარმოვიდგინოთ. შეიძლება ეს გამარჯვება სწორედ იმის გამოა არასრული, რომ მის ფონზე აღმოცენებული, თავისებურად ძალიან დიდი და ლამაზი თეორიები, სინამდვილეში მისგან გამიჯნულ, უსახურ და დეფორმირებულ ვარიაციებად წარმოგვედგინა. როგორც არ უნდა იყოს, ერთი ნათელია: ამ ეპოქის შემდეგ ვერც ერთმა იმპერატორმა ვეღარ გაბედა რაიმე სახის მწვალებლობა ეკლესიისთვის თავს მოეხვია, ისე როგორც ეს იმპერატორ კონსტანციდან (351-363) თეოფილემდე (829-842) კეთდებოდა (ცხადია, რომაული "უნიის" გამოკლებით, რომლის განხილვასაც ჩვენ კვლავ დავუბრუნდებით), ამიერიდან ეკლესიის სიტყვამ უფრო მეტი ჟღერადობა შეიძინა. როგორც ეკლესიაში სახელმწიფომ, ისე ეკლესიამ სახელმწიფოში უმნიშვნელოვანესი ადგილი დაიკავა. ისეთი პატრიარქები და სახელმწიფო მოღვაწეები, როგორებიც იყვნენ წმინდა ფოტი კონსტანტინოპოლელი პატრიარქი, წმინდა ნიკოლოზ მისტიკოსი კონსტანტინოპოლელი პატრიარქი, კონსტანტინოპოლის პატრიარქი ლიხუდი (1059-1063), კონსტანტინოპოლის პატრიარქი იონა (1333-1347), მხოლოდ საეკლესიო სფეროთი არ შემოიფარგლებოდნენ და როგორც სახელმწიფოებრივი, ისე დინასტიური და სამხედრო საკითხების გადაწყვეტაში აქტიურ მონაწილეობას იღებდნენ. მაგრამ, მიუხედავად ეკლესიურ ცხოვრებაში არსებული წინ გადადგმული ნაბიჯებისა, სახელმწიფოში მოქმედი ხელისუფლების თვითნებობა მაინც არ ცხრებოდა და თანდათან უფრო ძლიერდებოდა. უარესიც, ეს ტენდეცია საეკლესიო იერარქიაშიც უკვე აშკარად იკვეთებოდა. იქმნება შთაბეჭდილება, თითქოს ეკლესიამ დოგმატური სწავლება ხელშეუხებლად და წმიდათა წმიდად გამოაცხადა, შესაბამისი ფიცით შემოზღუდა, ამ სწავლებას თავად იმპერიაც დაუქვემდებარა და დამშვიდებულმა, მეფის ძალაუფლების საზღვრების შეგრძნებაც კი დაკარგა. შეიქმნა შთაბეჭდილება, თითქოს სახელმწიფო სრულად "მართლმადიდებლურია" და შესაბამისად, ამ დოგმატური ჩარჩოებით შემოსაზღვრულ მეფეს ეკლესიაში, რაც მოესურვება და როგორც მოესურვება, იმის გაკეთება შეუძლია. ასეთი სახელმწიფოებრივი თვითნებობის მაგალითი ამ დროს იმდენად ბევრი იყო, რომ მათი უბრალო ჩამოთვლაც კი შორს წაგვიყვანდა; ეს ტრაგიკული სერია უშუალოდ "მართმადიდებლობის ზეიმის" შემდეგ, პატრიარქების ფოტისა და ეგნატესთან დაკავშირებული ცნობილი საქმეებით დაიწყო და შემდეგ მრავალი "კრიზისის" ერთგვარი სიმბოლო გახდა. ფოტიმ და ეგნატემ ორ-ორჯერ დაიკავეს საპატრიარქო ტახტი და ორივეჯერ იმპერატორის უბრალო განკარგულებით იყვნენ განდევნილი. ყოველი მათგანი თავისებური პასიური, მაგრამ გაბედული წინააღმდეგობით აპროტესტებდა დიქტატორის გადაწყვეტილებას და ამით ეკლესიურ სიმართლეს აფიქსირებდა. არც იერარქიის ყველა წევრი იყო უმოქმედოდ, ბევრი მთავრობას არ ეთანხმებოდა და დუმილს გადასახლებას ამჯობინებდა. მიუხედავად ამისა, ეს მნიშვნელოვანი ცვლილებები "მიიღო" და ახალ სინამდვილეს მაინც შეეგუა ეკლესია. ფაქტობრივად არავინ აიმაღლა ხმა და არ იბრძოლა ეკლესიის თავისუფლებისთვის. როდესაც ამ ეპოქის მასალებს ვეცნობით, ისეთი შთაბეჭდილება იქმნება, თითქოს ყველამ დაივიწყა, რომ ეკლესიას სახელმწიფოსგან განსხვავებული ბუნება აქვს და სულ რაღაც ასი წლის წინ ამ განსხვავების ცხოვრებაში დამკვიდრებისათვის დიდძალი სისხლი დაიღვარა. საუბარი იმ მდგომარეობას ეხება, რომელიც მეშვიდე საუკუნის ბოლოს კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა დაამკვიდრა. მაგრამ თავისი განვითარების პროცესში ბიზანტიის ეკლესია ისეთ მდგომარეობამდე მივიდა, რომ რაც უფრო მეტი დრო გადის, კონსტანტინოპოლის პატრიარქის კვალი ისტორიაში უფრო მკრთალი გახდა; დაბოლოს, ეს კვალი მხოლოდ ჩამოთვლილი სახელების სიას ეტყობოდა. აქ საუბარი საერთო სურათს შეეხება, რომელშიც, რა თქმა უნდა, გამონაკლისებიც არსებობდა. და მაინც, იმისათვის, რათა ასეთი დახასიათების მართებულობაში დავრწმუნდეთ, საჭიროა, მეათე საუკუნე, ანუ მაკედონური დინასტიის ეპოქა, მეთორმეტე საუკუნის კომნენოსების ეპოქას შევადაროთ. ხატმებრძოლობის ეპოქის გამორჩეული პატრიარქების - გერმანეს, ტარასის, ნიკიფორესა და მეთოდეს შემდეგ სამყაროს არანაკლები მნიშვნელობის პატრიარქები - ეგნატე, ფოტი, ნიკოლოზ მისტიკოსი, (რომელმაც იმპერატორი ლეონ მეექვსე ბრძენი მეოთხე ქორწინების შესახებ დავაში ბრწყინვალედ დაამარცხა) და პოლიევქტე მოევლინნენ. ჯერ კიდევ მეთერთმეტე საუკუნეში ჩვენ ეკლესიის ისეთ "თავადებს" ვხვდებით, როგორებიც მიხეილ კერულარი (რომლის დროსაც ბიზანტიამ რომთან საბოოლოდ გაწყვიტა ურთიერთობა) და კონსტანტინოპოლის პატრიარქი გიორგი ქსიფილინოსი იყვნენ. რა თქმა უნდა, ხსენებულ უმაღლესი დონის ვარსკვლავებს ამ საუკუნეების სხვა პატრიარქებს ვერ შევადარებთ, მაგრამ მრავალფეროვნებისათვის შეგვიძლია ისეთი მშვიდი პიროვნება, როგორიც ანტონ კავლეა და სკანდალური ფიგურა, 19 წლის ასაკში აღსაყდრებული ლევ მეექვსის ძმა, პატრიარქი სტეფანე დავასახელოთ. გამორჩეულ ყურადღებას იმსახურებს იმპერატორ რომან ლეკაპინის შვილი თეოფილაქტე, რომელიც 33 წლის მანძილზე თავისი უზნეო საქციელით ბიზანტიის ეკლესიას არცხვენდა. მაგრამ 1081 წელს ტახტზე ალექსანდრე კომნენოსი ავიდა და პატრიარქთა ფიგურებმა თითქოს საერთოდ დაიწყო გაუჩინარება. ბიზანტიურ ქრონიკებში მათ შესახებ ძალიან მწირ ინფორმაციას ვპოულობთ, ამ ცნობების საფუძველზე მხოლოდ მათი სახელების, ინტრონიზაციისა და გარდაცვალების წლების მოკვლევა შეიძლება. ამ მასალის საფუძველზე შეიძლება ერთგვარი ისეთი მრუდი დაიხაზოს, რომ ნათლად გამოჩნდეს, ბასილევსის ბრწყინვალების პარალელურად როგორ სუსტდება და უფერულდება პატრიარქების ფიგურები. და ეს არ უნდა მივაწეროთ რაიმე შემთხვევითობას. მოვლენათა თანმიმდევრებითობა გვიჩვენებს, რომ ამ ეტაპზე "სიმფონიის" სასწორი აშკარად იმპერატორის ძალაუფლების სასარგებლოდ გადაიხარა.

აქ მნიშვნელოვანია ისიც აღინიშნოს, რომ ეკლესიის ამ სავალალო სისუსტეს მხოლოდ სახელმწიფოს ძალადობრივი ზეწოლით, ანუ "კონსტანტინესეულ" კავშირთან მიმსგავსებით ვერ ავხსნით. უწინარესად ეს თავად ეკლესიის წარმომადგენელთა შინაგანი ორგანული სისუსტითა და ორჭოფულობით გამოწვეული მდგომარეობა იყო, რომელშიც თვითონ ისინი არა მხოლოდ მსხვერპლად, არამედ განვითარებულ მოვლენებში დამნაშავეებადაც იქცნენ. ბიზანტიის წიაღში მოწიფული "სიმფონიის" მაღალი იდეალები და წმინდა თეოკრატიის წყურვილი, ისტორიის ცოდვილი სხეულის ქრისტეს ნათლით გაბრწყინების დაუდგრომელი სურვილი, ანუ ყველაფერი ის, რითაც შეიძლება ეკლესიისა და იმპერიის კავშირის გამართლება, მოითხოვს ძალიან სათუთ მიდგომას, ეკლესიისა და ყოველი ამქვეყნიურის ძალიან ნათლად გამიჯვნას, რადგან ეკლესია მხოლოდ მაშინ აღასრულებს სამყაროს გარდამქმნელ მისიას, როდესაც თვითონ შეიგრძნობს, რომ მისი მეუფება და თავადაც "არა ამის სოფლისაგანი არს". ამავე დროს, ბიზანტიური ეკლესიის ტრაგედია იმაშიც მდგომარეობს, რომ იგი მხოლოდ ბიზანტიის ეკლესია გახდა და იმპერიას "ადმინისტრაციულზე" მეტად ფსიქოლოგიურად - მთელი თავისი შეგნებით შეერწყა. ეკლესიისათვის თვით იმპერია გადაიქცა აბსოლუტურ და უმაღლეს, უდავო, ხელშეუხებელ და შეუვალ ფასეულობად. ბიზანტიელ (მოგვიანებით რუს) იერარქებს უბრალოდ აღარ შეეძლოთ ამ წმინდა იმპერიული შეგრძნებიდან გამოსვლა, აღარ შეეძლოთ სინამდვილე სახარებისეული მაცოცხლებელი თავისუფლების თვალსაზრისით შეეფასებინათ. იერარქების მიერ ყველაფერი წმინდად იქნა მიჩნეული და შემდეგ ყველაფერი ამ სიწმინდით იქნა გამართლებული. ცოდვა და ბოროტება მხოლოდ "ადამიანურ სისუსტეებად" მიიჩნეოდა და ამით მართლდებოდა მათზე თვალის დახუჭვა. ამავე დროს, ჩნდებოდა სიმბოლოების საკრალური მძიმე ფარჩა, რომელიც მთელ ცხოვრებას წმინდა დამამშვიდებელ მღვდელმსახურებად გარდაქმნიდა, ამ საბურველის ქვეშ შემცოდე სინდისიც კი ოქროსფრით იფარებოდა. საერთოდ, თეორიულ მაქსიმალიზმს ტრაგიკულ, მაგრამ ზნეობრივ მინიმალიზმამდე მივყავართ. იმპერატორის მთელი ცოდვები სასიკვდილო სარეცელზე შავი მონაზვნური მანტიით იფარებოდა, სინდისის დაუოკებელი პროტესტი მონანიე რიტუალურ სიტყვებში მშვიდდებოდა, უწმინდურობანი ლიტურგიულ აღსარებებში და მიტანიებში იძირებოდა. ყველაფერს, მათ შორის სინანულსაც, თავისი "ჩინი" გააჩნდა და ამ უძრავად გარინდულ ოქრომკედით ნაქარგ ქრისტიანულ საფარველს იქით მოქმედ ცერემონიალში თავის ადგილს უბრალო წიგნის მიუმხრობელი სიმართალე ვეღარ იკავებდა... დაწერილია: "სადაცა არნ საუნჯე თქუენი, მუნცა იყოს გული თქუენი" (მათ. 6:21). ამრიგად, ბიზანტიის ეკლესიის ნამდვილი ტრაგედია არც მეფეების თვითნებობაშია და არც მათ ცოდვებში - უწინარეს ყოვლისა, ეკლესიის გული შეიპყრო და მისთვის ნამდვილ "განძად" იმპერია გადაიქცა. ეკლესია ძალადობას არ დაუმარცხებია, მარცხის მიზეზი "სისხლხორცეული" საცდური, ამქვეყნიური ოცნება და მიწიერების სიყვარული იყო, ეკლესიური ცნობიერება სწორედ ასეთმა სიყვარულმა მოაჯადოვა.