ბერმონაზვნობის გამარჯვება ნიშნავდა ხატმებრძოლობის იმ მცდელობების კრახს , რომელთა განხორციელების შემთხვევაშიც იმპერია ბოლომდე მოახდენდა ეკლესიური ცხოვრების დამოუკიდებლობის ლიკვიდირებას და ეკლესიას მთლიანად საკუთარი თეოკრატიული სისტემის ნაწილად გადააქცევდა. ხშირია შემთხვევა, როდესაც ისტორიკოსისთვის ამ გამარჯვების არსი ბოლომდე გასაგები არ არის. მაგალითად, ადოლფ ფონ ჰარნაკი წერს: "მართლმადიდებლობისთვის ბრძოლაში ეკლესიამ გაიმარჯვა, მაგრამ დამარცხდა თავისუფლებისთვის ბრძოლაში". რა სახის თავისუფლებას გულისხმობს ჰარნაკი? ბერ-მონაზვნების მიზანი "ეკლესიის სახელმწიფოსგან გამოყოფა" არ ყოფილა, მით უფრო - მონაზვნობის მიზანი არ იყო სახელმწიფოს ეკლესიისა და სასულიერო პირების დაქვემდებარებაში გადაყვანა. ბერ-მონაზვნები მხოლოდ იმ თეოკრატიული პრინციპების აღსადგენად და დასაცავად იბრძოდნენ, რომლებიც კონსტანტინე დიდის მოქცევის დროიდან გამოვლინდა და რაც თავისთავად ეკლესიისა და იმპერიის ჰარმონიულ თანაცხოვრებას გულისხმობდა. შესაბამისად, ჰარნაკისა და ყველა იმ ისტორიკოსის საპირისპიროდ, რომლებიც ბიზანტიას დასავლური საწყაოთი ზომავენ, უნდა ითქვას, რომ ამ ბრძოლაში სწორედ ეკლესიამ და არა იმპერიამ გაიმარჯვა. ამასთან, რა თქმა უნდა, ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ დედამიწაზე საბოლოო გამარჯვება არაფერში არ ხდება და ამ გამარჯვებასაც, ისევე როგორც კონსტანტინეს ზეობის დროს წარმართებზე მოპოვებულ პირველ გამარჯვებას, თავისი ნაკლიც ჰქონდა და ეს ნაკლი ეკლესიას ძვირადაც დაუჯდა. გამარჯვების უარყოფით მხარეებს ჩვენ კიდევ განვიხილავთ, მაგრამ მანამ, სანამ ამ საკითხებს შევეხებოდეთ, უნდა შევეცადოთ ავხსნათ არსი და მნიშვნელობა ამ ახალი გვიანბიზანტიური თეოკრატიისა, რადგან მხოლოდ ამ საკითხის გახსნა მოგვცემს საშუალებას, ბოლომდე გავერკვეთ მართლმადიდებლური ბიზანტინიზმის წარმატებებისა და წარუმატებლობის მეტნაკლებობასა და თავისებურებებში.

წამოჭრილი საკითხის შინაარსი ყველაზე უკეთ ბიზანტიის იმპერატორ ბასილი I მაკედონელის მიერ მეცხრე საუკუნის მიწურულს გამოცემულ "Eპანაგოგა"-ში, ანუ ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობის ამსახველ "ძირითად კანონთა კრებულის" შესავალში ჩანს. ეს იყო კანონები, რომლებიც ბიზანტიის იმპერიის არსებობის ბოლო წლებამდე მოქმედებდა. მასალის შედარება იუსტინიანეს "სიმფონიასთან" აშკარად გვიჩვენებს, რომ განვლილი დროის მანძილზე სახელმწიფოებრივ თვითშეგნებაში აშკარად მნიშვნელოვანი ცვლილებები მოხდა. "ეპანაგოგა" მეფისა და პატრიარქის სიდიადის ამსახველი სიტყვების პარალელიზმიდან გამომდინარეობს. ამ დოკუმენტში ყოველი მათგანი მოხსენიებულია როგორც "სახელმწიფოსათვის უდიდესი და უმნიშვნელოვანესი ფიგურა" და მათი ფუნქციებიც აქვეა განსაზღვრული. "მეფის მოვალეობაა - სახალხო მონაპოვარის დაცვა და ქვეყნის კეთილსინდისიერად მართვა; სიბრძნით, სამართლიანი საშუალებებითა და მოქმედებით სახელმწიფოში ყველა შელახული სასიკეთო ძალის აღდგენა, ახალი სასარგებლო ძალების მოძიება. პატრიარქის მიზანია - უპირველეს ყოვლისა იზრუნოს იმ ადამიანებზე, რომლებიც უფალმა ჩააბარა, გაუფრთხილდეს მათ ღვთისმოსაობას და მათი ცხოვრება სიწმინდეებითა და წმინდა ღვთაებრივი ძალით დაიცვას; ...ის მოვალეა იზრუნოს, რათა შეძლებისდაგვარად ყველა ერეტიკოსი მოაქციოს და ყველა მოქცეული ერთიან მართლმადიდებელ ეკლესიაში დააბრუნოს... თავისი ბრწყინვალე, დიდებული და სასწაულებრივი მსახურებით მრავალი ურწმუნო და გზააბნეული ეკლესიურობისაკენ დააკვალიანოს... მეფე კეთილმსახურებით უნდა მოქმედებდეს, სწორედ ამიტომ ვუწოდებთ მას კეთილმსახურ მეფეს... პატრიარქმა უფლის მიერ მინდობილი ყოველი სულის გამოხსნაზე უნდა იზრუნოს; ის ამა ქვეყნისათვის ჯვარცმული ცხოვრებით, იესო ქრისტეში უნდა ცხოვრობდეს... მეფე თავისი მართლმადიდებლური ცხოვრებითა და პატიოსნებით გამორჩეული პიროვნება უნდა იყოს... ის კარგად უნდა ერკვეოდეს წმინდა სამების დოგმატებსა და იმ განსაზღვრებებში, რომელთა მიხედვითაც ნათელი ხდება, რომ ჩვენი გამოხსნა იესო ქრისტეს განკაცების შედეგად მოხდა... პატრიარქს, ამ დიდ მასწავლებელს, დიდებულთა და უაზნოთა მიმართ ერთნაირი დამოკიდებულება უნდა ჰქონდეს.., სამართლისა და დოგმატების დაცვის საკითხებში პატრიარქი მეფის წინაშე უკომპრომისო უნდა იყოს და საჭიროების შემთხვევაში არანაირ უხერხულობას არ უნდა განიცდიდეს... მხოლოდ პატრიარქს აქვს უძველესი კანონების, წმინდა მამების განსაზღვრებების, წმინდა კრებების მასალების განმარტების უფლება... ხოლო მეფე დღენიადაგ უნდა ზრუნავდეს, რათა ქვეყანაში მოქმედებდეს და მკვიდრობდეს წმინდა წერილში, წმინდა დოგმატებში, შვიდ წმინდა მსოფლიო კრებაში და ასევე რომის რჩეულ წესებში მოცემული კანონები"...

ვერნადსკი და სხვა მკვლევრები "ეპანაგოგაში" ეკლესიისა და იმპერიის ერთიან "ეკლესიურ-სახელმწიფოებრივ სხეულად" გადაქცევას, ანუ იმ პროცესის დაგვირგვინებას ხედავენ, რომელიც იუსტინიანემ დაიწყო. დოკუმენტი თითქოს იძლევა კიდეც ასეთ საფუძველს, მაგრამ თავად ტექსტი, როგორც წესი, მიმდინარე მოვლენების კონსტატირებას არ სცილდება. ამასთან აშკარაა, რომ რამდენადაც "ეპანაგოგა" ეკლესიისა და სახელმწიფოს შერწყმისაკენ მიიკვლევს გზას, იმდენად შორდება იუსტინიანეს "სიმფონიის" მანკიერ თავისებურებებს. ამავე დროს, ანალიზი გვიჩვენებს, რომ გარკვეული თვალსაზრისით, ეკლესიურ-სახელმწიფოებრივი შერწყმა მაინც განხორციელდა: იმპერიის ყველა სუბიექტი ეკლესიის წევრი გახდა, ეკლესია და იმპერია ერთი და იმავე "საზღვრებით" შემოიფარგლა. მაგრამ, მეორე მხრივ, საკითხავია: ნიშნავს კი ეს ყველაფერი იმას, რომ ეკლესია და იმპერია ერთ ისეთ მთლიან "ორგანიზმად" გადაიქცა, რომელიც მეფისა და პატრიარქის ერთობით იმართება? ამ კითხვაზე პასუხის გაცემის დროს არ უნდა დაგვავიწყდეს საკითხის ერთი მნიშვნელოვანი თავისებურება: "ეპანაგოგა" სახელმწიფოებრივი კანონია და მასში საუბარი არა ეკლესიის, არამედ სახელმწიფოს შესახებ მიმდინარეობს. მაგრამ, ამავე დროს, ბიზანტია ქრისტიანული სახელმწიფოა და ამიტომ არის ის ეკლესიასთან ორგანულად დაკავშირებული. მეფისა და პატრიარქის ერთობაც სწორედ ამ კავშირს ახორციელებს. ჩნდება კითხვა: მაშ, რაში მდგომარეობს ის თავისებურებები, რომლებიც ამ კავშირს სხვა მსგავსი კავშირებისგან გამოარჩევს? საქმე ის არის, რომ მოცემულ შემთხვევაში პატრიარქს, იმ თავისი კუთვნილი ადგილის გარდა, რომელსაც იგი კანონის შესაბამისად ფლობს, "ეპანაგოგას" ძალით სახელმწიფო სტრუქტურაში კიდევ მიენიჭა დამატებითი, გამორჩეული ფუნქცია და შესაბამისი უფლებები: სახელმწიფო სტრუქტურებში პატრიარქი მეფის ფუნქციების პარალელურად ღმერთისა და ეკლესიის სახელით მოქმედებს. თვალს ადევნებს, რამდენად მართლმადიდებლურად ცხოვრობს სახელმწიფო, რამდენად ერთგულია ქრისტესი და რამდენად გარანტირებულია იმპერიაში "ორთოდოქსია". ქვეყანაში საეკლესიო ცოდნის განმარტებისა და გავრცელების ნება მხოლოდ მას გააჩნია. ეს უფლებები მას სახელმწიფომ მიანიჭა და ამ პრიორიტეტს თავად მეფის წინაშე მართლმადიდებლობის დაცვა ჰქვია. მეფისაგან კი "ეპანაგოგა" მხოლოდ მართლმადიდებლობის, წმინდა სამებისა და იესო ქრისტესადმი ერთგულებას მოითხოვს. ამასთან, კიდევ ერთხელ უნდა აღინიშნოს, რომ ეკლესიისა და სახელმწიფოს კავშირის ბიზანტიური "ხედვა" რაიმე იურიდიული განსაზღვრება და სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის მოქმედების სფეროთა გამიჯვნა არ არის, ეს არის მართლმადიდებლობაზე აგებული რწმენა ან ეკლესიური დოქტრინა, რომელიც იმპერიამ თავის რწმენადაც მიიჩნია. ამ დოქტრინის "წყარო", მისი განმმარტებელი და შემნახველი ეკლესიაა, ანუ ამ თვალსაზრისით მთავარ საფანელს იმპერია არ წარმოადგენს. ამავე დროს, მართლმადიდებლობით კურთხეული იმპერია ეკლესიისათვის უკვე ახალ წმინდა მნიშვნელობას იძენს და ეს თავისებურება იმ მდგომარეობით გამოიხატება, რომელსაც იმპერატორი ეკლესიაში იკავებს. ასეთი მდგომარეობის "სიმბოლოა" მეფის კურთხევის საიდუმლოში განხორციელებული "ქარიზმა", განსაკუთრებული პროცესი, რომლის აღსრულებაც მეცხრე საუკუნეში დაიწყო და როგორც უკვე აღინიშნა (ამ დროს ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის სპეციალური ურთიერთობის განმტკიცება ხდება, რის შემდეგაც ეკლესია და სახელმწიფო ურთიერთშეთანხმების საფუძველზე ერთმანეთს ავსებენ, ეხმარებიან და ურთიერთთანადგომის პროცესში სინერგიულ ერთიანობას ქმნიან), ეს არის ბიზანტიური თეოკრატიის ლიტურგიული გამოხატულება. ამ მოვლენაში მეტად მნიშვნელოვანია იმპერატორის მიერ რწმენის აღსარება, რომლის დროსაც იგი ფიცს დებს, რომ ამ რწმენას სამუდამოდ და მთლიანობაში შეინარჩუნებს. ამ მოვლენის შემდეგ: სამეფო ძალაუფლება უკვე აღარ არის სამყაროში ღვთაებრივი ძალაუფლების ერთადერთი "გამოხატულება". ის ახლა უკვე თავად არის იმ ჭეშმარიტების მორჩილი და ჭეშმარიტებას ეკლესია იცავს. ამავე დროს მნიშვნელოვანია ისიც, რომ, როგორც ჩანს, სწორედ მეცხრე საუკუნიდან შემოდის მირონცხების წესი და ამ დროიდან მეფის კურთხევის ძირითად კონსტიტუციურ მომენტად სწორედ ეს წესი გვევლინება. იმპერიის მართვის პროცესში სწორედ ეს ეკლესიური სანიჭარი უქმნის იმპერატორს ახალ "ქარიზმას", და ამით უკვე ეკლესია კი აღარ არის სახელმწიფოებრივი ინსტიტუტი, არამედ, თუნდაც "სიმბოლურად", მაგრამ მაინც, უკვე იმპერია ხდება ეკლესიური. იმპერატორი ქედს იხრიდა და პატრიარქის სიტყვებს "სახელითა მამისაითა, და ძისაითა და სულისა წმიდისაითა" მრევლი პასუხობდა: "წმინდა არს, წმინდა არს, წმინდა არს. დიდება მაღალთა შინა ღმერთსა, ქვეყანასა ზედა მშვიდობა და კაცთა შორის სათნოება" - ადგამდა გვირგვინს იმპერატორს. ხშირად იტყვიან ხოლმე, რომ ბიზანტიის იმპერატორს ეკლესიური ღვთისმსახურების პროცესში გამორჩეული ადგილი, ანდა გამორჩეული სასულიერო მდგომარეობაც კი ეკავა. სხვათა შორის, რაც უფრო ნაკლებად ესმით ამ საკითხის შინაარსი, უფრო მეტს ლაპარაკობენ მოვლენის ამ თავისებურების შესახებ. ბიზანტინოლოგმა დ. ბელიაევმა ბრწყინვალედ დაახასიათა ღვთისმსახურებაში იმპერატორის მონაწილეობა და აღნიშნა, რომ ეს სინამდვილეში მხოლოდ უმნიშვნელო ელემენტი იყო მსახურებისა და მას არანაირი საკრალური მნიშვნელობა არ გააჩნდა. იმპერატორი, სანთლით ხელში (დღევანდელი მოზარდი სტიქაროსნის მსგავსად) წინ მიუძღოდა დიდი გამოსვლის პროცესიას, და კიდევ, როგორც ტრულის კრების 69-ე კანონში წერია: "ერისკაცებს საკურთხეველში შესვლის უფლება არ ეძლევათ. გამონაკლისი "ძველი ჩვეულებისამებრ და წინაპრების განწესებისამებრ" მხოლოდ იმპერატორის პიროვნებისთვის არის დაშვებული" "რაჟამს-იგი ენებოს ძღვენისა შეწირვაი შემოქმედისა თვსისა ღმრთისაი". ეს გამონაკლისი დაწესებულია, მაგრამ ისიც ნათლად ჩანს, რომ მეფე საერო პირად არის მიჩნეული.

ამრიგად, ბიზანტიური თეოკრატია არ შეიძლება აგვერიოს არც "ცეზაროპაპიზმში" (როდესაც ეკლესია სახელმწიფოს მორჩილებაშია) და არც "პაპიცეზარიზმში" (როდესაც ეკლესიას ემორჩილება სახელმწიფო, რისთვისაც შუა საუკუნეებში რომის პაპები იბრძოდნენ) - თუმცაღა ეს ორი ტენდეცია, როგორც ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობის მახინჯი გამოვლინება, მუდმივად იჩენდა და კვლავაც იჩენს თავს. თუ იმპერია ეკლესიისგან იღებს რწმენას და მის მიერ ცხონდება, არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ თავის მხრივ ეკლესიაც ინარჩუნებს თავის საკრალურ დამოუკიდებლობას, მაგრამ ის ამავე დროს სახელმწიფოს ნაწილია, სახელმწიფოს მფარველობის ქვეშაა და მიწიერად თვითმოწყობის საქმეში დახმარებას სახელმწიფოსაგან ელის. ამ თვალსაზრისით გასაგებია, რომ ამიერიდან ეკლესია და იმპერია ("განუყოფლად" და "შეურევნელად") ერთ მთლიანობას წარმოადგენენ. მაგრამ ეს მხოლოდ გაგებათა შეცვლისა ან ხატთაყვანისცემის გამარჯვების გამო კი არ მოხდა, არამედ მთავარი მიზეზი მომწიფებული ეკლესიური "მაქსიმალიზმი" იყო, რადგან აქ ეკლესია საკუთარ შინაარსს უკვე ქვეყნისათვის წარმოდგენილ "იესო ქრისტეს ნამდვილ ხატად" აღიქვამდა, და არამც და არამც არ ფიქრობდა ხალხის მიწიერი ცხოვრების მართვასა და მიწიერი ძალაუფლების მოპოვებაზე...