"ეპოქის სული" ისე ზუსტად არაფერში ასახულა, როგორც ბიზანტიურ ღვთისმსახურებაში, რომლის არსებობა და მოწესრიგებული ხატოვანი ფორმების "სისტემად" ჩამოყალიბება სწორედ მეშვიდე საუკუნეში მოხდა და შემდეგ სამუდამოდ დარჩა აღმოსავლური მართლმადიდებლობის უმაღლეს მწვერვალად. მის განვითარებასა და ჩამოყალიბებაზე უამრავმა ფაქტორმა იმოქმედა, ამიტომ გასაკვირი არ არის, რომ მართლმადიდებელი ეკლესიის ღვთისმსახურებაში დღემდე შეინიშნება სხვადასხვა ეპოქის პლასტები. ყოველ ამ ცალკეულ ელემენტს "ღვთისმსახურების" თავისებური კვანძი გააჩნია. უწინარეს ყოვლისა, ეს არის ძველაღთქმისეული სინაგოგალური, პირველქრისტიანული მსახურების ნიადაგზე შექმნილი საფუძველი, რომელიც ახალი აღთქმის საიდუმლოებებითა და შინაარსით აღივსო და დაგვირგვინდა. ბიზანტიურ წესში ასევე მნიშვნელოვანი ადგილი დაიკავა სადღეღამისო ლოცვებმა. მასში სამონაზვნო მსახურების თავისებურებები აისახა. აგრეთვე, აშკარად მოჩანს წმინდანთა თაყვანისცემის ტრადიციის ჩასახვისა და სწრაფი განვითარების პროცესი და საეკლესიო დღესასწაულებში ნათლად არის გამოკვეთილი დოგმატური დავების კვალი. დაბოლოს, ამ პერიოდის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი თავისებურებაა სახელმწიფოში ეკლესიის ახალი მდგომარეობის დამკვიდრება, რაც გამოვლინდა საზოგადოებრივი ცხოვრების სხვადასხვა მხარეის ეკლესიასთან მჭიდროდ დაკავშირებაში. ამ პროცესის თავისებურებებს ჩვენ მოგვიანებით დავუბრუნდებით, რადგან, მიუხედავად იმისა, რომ ბიზანტიური ლიტურგიის შემოქმედებით განვითარებას "ტონი" ძირითადად მეშვიდე საუკუნემ მისცა, ღვთისმსახურების საბოლოო სისტემა მაინც უფრო გვიანდელ ბიზანტიაში შეიქმნა და მიუხედავად ჩამოყალიბების ხანგრძლივი პროცესისა, მთელი ამ რთული შემოქმედებითი საქმის ძირითად მაცოცხლებელ ძალას ყოველთვის წმინდა წერილი წარმოადგენდა. იმდროინდელმა ეკლესიამ მიიღო და თავის წიაღში საბოლოოდ დაამკვიდრა ბიბლიური ენა. ეს არა მხოლოდ იმის გამო მოხდა, რომ იგი რელიგიურობით, რელიგიური შინაარსის გამომხატველი ხატოვანი სახეებითა და შესაბამისად მაღალი, მრავალფეროვანი გრძნობებით არის გაჯერებული, არამედ იმიტომ, რომ ეკლესიური რწმენა და წმინდა გამოცდილება წმინდა წერილისგან, როგორც პირველწყაროსგან, უბრალოდ განუყოფელია. დაწერილია: "თავდაპირველად გადმოგეცით ის, რაც თვითონვე მივიღე, რომ ქრისტე, წერილის მიხედვით, ჩვენი ცოდვებისათვის მოკვდა, დაკრძალულ იქნა და, წერილისვე მიხედვით, მესამე დღეს აღდგა" (1 კორ. 15:3-4). აქ სიტყვები "წერილის მიხედვით" გაცილებით უფრო მეტს ნიშნავს, ვიდრე მხოლოდ წინასწარმეტყველების აღსრულება, ეს, უწინარეს ყოვლისა, შინაგანი კავშირია იესო ქრისტეს მიერ კაცთათვის გაღებულ ღვაწლსა და იმას შორის, რასაც წმინდა წერილი მოგვითხრობს. ამ კავშირის დანახვის გარეშე, ერთი მხრივ, წმინდა წერილის გაგებაა შეუძლებელი, ხოლო, მეორე მხრივ, მაცხოვრის ღვაწლი რჩება აუხსნელი. აი, სწორედ ამ კავშირის შინაარსის სულ უფრო ნათლად ახსნას და მის არსში ჩაღრმავებას ემსახურება ქრისტიანული ღვთისმსახურება, საეკლესიო პოეზია და თავად საიდუმლო.

შევეცადოთ განვიხილოთ ამ პროცესის ერთ-ერთი რთული, მაგრამ ეკლესიისათვის მნიშვნელოვანი მაგალითი და დავაკვირდეთ მის შინაარსს. ეს არის ეკლესიის ლიტურგიულ ცხოვრებაში ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის თაყვანისცემის მნიშვნელობის თანმიმდევრული განვითარება. ამ მაგალითის მოყვანა კიდევ იმის გამოა აუცილებელი, რომ "ეკლესიის ისტორიის" სპეციალისტების უმრავლესობას ღვთისმშობლის თაყვანისცემა წარმოუდგენია როგორც მაგალითი, რომელშიც ნათლად აისახა ქრისტიანობაში მიმდინარე მეტამორფოზის პროცესი. ასეთი პოზიცია მათ აფიქრებინებს, რომ ღვთისმშობლის თაყვანისცემის სახით ქრისტიანობაში უძველესი, თითქმის პირველყოფილი რელიგიური კულტის ბუნებრივი დედობრივი და ქალური საწყისებია შემოჭრილი. მათი მთავარი არგუმენტები იქიდან მომდინარეობს, რომ ეკლესიის ისტორიის პირველ საუკუნეებში ვერ ვხედავთ მარიამის კულტის ცალკე გამოყოფას. ის სადღაც მეხუთე საუკუნეში, ანუ მაშინ გამოიკვეთა, როდესაც ეკლესიასთან მხოლოდ ცალკეულ ადამიანთა ჯგუფები კი არ არიან დაკავშირებულნი, არამედ ეკლესია უკვე მთელი საზოგადოების კუთვნილება ხდება. ისტორიის "ფორმალური" სკოლის წარმომადგენლები ადრეული მარიოლოგიური დღესასწაულის შესახებ თუ პოულობენ რაიმე ისტორიულ საფუძვლებს, სათანადო პასუხებს ვერ სცემენ კითხვებს, რომლებიც ამ საფუძვლების გაჩენის დროს და სადღესასწაულო ტექსტების ავტორებს შეეხება. ისინი ვერ ხსნიან, მაშინ როდესაც ამ დღესასწაულებს არანაირი ბიბლიური საფუძველი არ გააჩნდა, ღვთისმშობელთან დაკავშირებულმა დღესასწაულებმა რატომ დაიწყო განვითარება. მიუხედავად ამისა, ერთმნიშვნელოვნად უნდა ითქვას, რომ სწორედ "ბიბლიაა ის ძირი", რომელზეც ამ ბრწყინვალე ტრადიციებმა დაიწყო აღორძინება. მათ ნამდვილ საფუძველს, ერთი მხრივ, ძველ აღთქმაში ახალი აღთქმის თვალით ჭვრეტა წარმოადგენს და მეორე მხრივ, ეს არის ახალი აღთქმის საშუალებით ძველი აღთქმის სულ უფრო ღრმა შინაარსის გახსნა. მაგალითად: ღვთისმშობლის ტაძრად მიყვანების დღესასწაულზე, რომელიც დაახლოებით მეშვიდე საუკუნის ბოლოს გაჩნდა (ამ დღისთვის შემორჩა საგალობელი, რომელიც ანდრია კრიტელმა დაწერა), მიუხედავად იმისა, რომ ამ მოვლენას პირდაპირი, "ფორმალური" ბიბლიური საფუძველი არ გააჩნია და მის შესახებ ვერც სახარებაში ვერაფერს ამოვიკითხავთ, საკმარისია სადღესასწაულო მსახურების ტექსტებს გავეცნოთ (იგულისხმება ამ მასალების პირვანდელი ვარიანტები, რადგან შემდგომში ისინი მნიშვნელოვნად შეიცვალა) და ჩვენ ჭეშმარიტად მისტიკური ჭვრეტის მოწმენი გავხდებით. ეს ტექსტები, უწყვეტელი ლოცვა და გალობა წმინდა წერილის სულ უფრო მნიშვნელოვან სიღრმეებში ჩაგვახედებს. დავიწყოთ იმით, რომ იერუსალიმის ტაძარს ძველ და ახალ აღთქმაში მეტად მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია. ამ ტაძარს, იუდაიზმის ამ ერთადერთ რელიგიურ ცენტრს, იესო ქრისტე საკუთარ პიროვნებას უპირისპირებს: "დაანგრიეთ ეს ტაძარი და სამ დღეში აღვადგენ მას... მაგრამ ის გულისხმობდა თავისი სხეულის ტაძარს" (იოან. 2:19, 21), - ვკითხულობთ წმინდა წერილში. უკვე ამ სიტყვებიდან აშკარაა, რომ ქრისტიანებს ძველ ტაძარში არ შეეძლოთ, ახალი, ყოვლისმომცველი რელიგიური ცენტრის პირველსახე არ დაენახათ. მით უმეტეს, რომ ტაძრის ყოველგვარი დადებითი თავისებურების "აღსრულება" თვით მაცხოვარში ხდება - მაცხოვარი უკვე ახალი ტაძარია, ეს ტაძარი ქვით ნაშენები არ არის, ის ადამიანია, იესო ქრისტეს სხეული და მისი სულია. ჩვენ უკვე გვქონდა საუბარი იმის შესახებ, თუ რა მნიშვნელობა აქვს ამ ორი: იერუსალიმისა და "ხელთუქმნელი" ეკლესიური ტაძრის ურთიერთდაპირისპირებას, რა ადგილი უკავია მომავალი ქრისტიანული ტაძრების შინაარსის განსაზღვრაში მაცხოვრის სხეულს. ქრისტიანულად აზროვნება და ჭვრეტა აქ არ სრულდება. იმ ეპოქაში, როდესაც ეკლესია მთელი თავისი სულიერი ძალების დაძაბვის შედეგად "იზრდებოდა" და იმის გაგებას იწყებდა თუ რას ნიშნავს განკაცებული ღმერთი, ჭეშმარიტების მაძიებელს არ შეეძლო ყურადღება არ მიექცია, ვისგან შეისხნა ხორცი და განკაცდა ჩვენი უფალი. თუ უფალმა თავის ტაძრად ადამიანი აირჩია, როგორც ზებუნებრივი, ისე პირდაპირი მნიშვნელობით უნდა ითქვას, რომ ღვთის ეს ტაძარი ყოვლადწმინდა ღვთისმშობელი მარიამია: რადგან წმინდაა მისგან შობილი... და მარიამის სრული სიწმინდე ხსნის მოლოდინით აღვსილი ძველი აღთქმაა, რომელიც ღვთისა და კაცის ერთიანობით დაგვირგვინდა. ამ თვალსაზრისით მთელი ძველი აღთქმის, მისი ტაძრის ჭეშმარიტი ნაყოფი და თავად ტაძარი ყოვლადწმინდა მარიამია; მარიამია უშუალოდ მისგან განკაცებულ ღმერთთან ჭეშმარიტი კავშირი, რომელსაც ძველი აღთქმის მისტიკა და ისტორია ასე გულდაგულ ეძებდა... და თუ ეს ასეა, ჩვენ უკვე "ვხედავთ" ურთიერთმიმართებას ამ ცოცხალ ტაძარსა და იმ ტაძარს შორის, რომლიც ძველ აღთქმაში ერთადერთი "ცენტრი" და წყარო იყო გადარჩენისა და ღმერთთან შეერთებისა. მაცხოვარი თავისი განკაცებით სწორედ ამ სანუკვარი მიზნის "აღსასრულებლად" უნდა მოსულიყო, და ღვთისმშობელიც ამ გრანდიოზული მოვლენის სამზადისსა და წინაპირობას წარმოადგენდა: "ანგელოზთა რა იხილეს შესვლა ყოვლადწმიდისა, უკვირდათ, ვითარ ქალწული შევალს წმიდასა შინა წმიდათასა". ეს ხილვა ტაძრის საბოლოო მნიშვნელობას გვიჩვენებს და ძველი, როგორც განვლილი, უკვე აქ იქნა დაძლეული და გადალახული. მაგრამ ზოგიერთებს მიაჩნიათ, რომ ეს "მითით" შემოსილი "იდეების" ზეიმია. ეს ასეა და ამავე დროს ასე არც არის. ამ ამბავს საფუძვლად ისეთი უდავო ისტორიული ფაქტი უდევს, რომელსაც ვერსად გავექცევით: როგორც ყოველი ებრაელი გოგონა, იერუსალიმის ტაძარში მარიამიც ნამდვილად იქნა მიყვანილი. ეს ფაქტი არსად არ არის დაფიქსირებული, მაგრამ ის უდავოა: ასე თუ ისე, მარიამი შევიდა ტაძარში, ის ნამდვილად იყო ტაძარში. როგორც წესი, ლიტურგიული მოვლენები, რომლებსაც საფუძველი სახარებაში უდევს, თვით ამ მონათხრობით ფორმდება, ანუ მონათხრობიდან მომდინარეობს. აქ, ღვთისმშობლისადმი მიძღვნილი ღვთისმსახურების პროცესში, ისტორიული ფაქტი პოეტური და სიმბოლური წვრილმანებით შეივსო და წინა პლანზე ის აზრები გამოვიდა, რომელიც ეკლესიამ მნიშვნელოვნად მიიჩნია. ამ ღვთისმსახურებას საფუძველად ძველ აღთქმაში წარმოდგენილი ყოველი სიტყვის ქრისტიანული ღვთისმეტყველური შინაარსი დაედო... იგივე შეიძლება ითქვა ღვთისმშობლის სახელთან დაკავშირებული სხვა დღესასწაულების შესახებ, რომელთა რიგიც ნელ-ნელა, იოანე ნათლისმცემლის სადღესასწაულო ციკლის პარალელურად, ღვთისმშობლის თაყვანისცემის ერთ მთლიან ციკლად ამოიზარდა. აქვე უნდა ითქვას, რომ ეს რაიმე "მეტამორფოზა" არ არის, ეს არის ეკლესიის საწყისი გამოცდილების თანმიმდევრული გამოვლინება: საკმარისია გავეცნოთ საღვთისმშობლო მსახურების პირველ ტექსტებს და დავრწმუნდებით, რომ ადრეულ პერიოდში ღვთისმშობლის თაყვანისცემა ეკლესიურ ქრისტოცენტრისტულობას კი არ ასუსტებდა და ამ თაყვანებას ქრისტიანობაში რაიმე წარმართული მოტივები კი არ შემოჰქონდა (როგორც ამის დამტკიცებას ზოგიერთი ქრისტიანი მკვლევარიც კი ცდილობს!), არამედ, პირიქით, ღვთისმშობლის ხატი ეკლესიაში მაცხოვრის სახეს ამკვიდრებდა და აძლიერებდა. აქ მაცხოვრის სახეში აშკარად მოჩანს სრული ღმერთიც და სრული ადამიანიც. ღვთისმშობლის თაყვანისცემის ტრადიციის დამკვიდრებამ ყველა სახის საეკლესიო ღვთისმსახურების წესს ძალიან სწრაფად შესძინა ახალი, უფრო თბილი და გასაგები ელფერი. ამიტომ შესაძლებელია ითქვას, რომ სწორედ ეს იყო მაშინდელი საზოგადოების სწრაფი "ქრისტიანიზაციის" პროცესის ერთ-ერთი ღრმა და უმთავრესი ასპექტი. იმ დროს, როდესაც ქრისტიანობას ჯერ კიდევ ფესვი არ აქვს მომაგრებული, ჯერ კიდევ ადამიანთა ზნეობა არ გაუმჯობესებულა და, პირიქით, მაშინ, როდესაც ქვეყნიერება "ვარვარიზაციის" გზას ადგას, ქრისტიანულ სამყაროს ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ხატი მოევლინა, რომლმაც ჯვარცმული უფლის წინაშე შვილად მიიღო მთელი ღვთის მორწმუნე კაცობრიობა. დაწერილია: "ხოლო იესომ, როცა დაინახა დედა და იქვე მდგომი მოწაფე, რომელიც უყვარდა, უთხრა დედას: დედაო, აჰა, შენი ძე! მერე კი მოწაფეს უთხრა: აჰა, დედაშენი" (იოან. 19:26-27). ღვთისმშობელი - ხატია სრული სიწმინდისა, თავმდაბლობისა, სიყვარულისა და თავგანწირვისა... ღვთისმშობლის ეკლესიური შეგრძნება და განცდა წმინდა ქრისტიანული და უფრო ზუსტად ქრისტიანულად ადამიანურია. ტერმინ "ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის" დოგმატური შინაარსი იმდენად ღრმა, გააზრებული და პიროვნულად შეგრძნებადია, რომ ერთმნიშვნელოვნად შეიძლება ითქვას: ამ შინაარსში დანახულმა ღვთისმშობლის მაგალითმა კაცობრიობას პირველად უჩვენა პიროვნული გზის მნიშვნელობა და ამ ახლებურმა თვითშეგრძნებამ ადამიანის სულამდე მიაღწია, ამ შეგრძნებაში მორწმუნე ზეციურ ბრწყინვალებას ეზიარება. ღვთისმშობლის თაყვანისცემამ პირველი მნიშვნელოვანი "ნაყოფი" იესო ქრისტეს, როგორც სრული ღმერთისა და სრული ადამიანის, ეკლესიურ ჭვრეტაში გამოიღო და ეს არის სულიერი აზროვნების ის სინატიფე და დახვეწილობა, რაც ქრისტიანობამ კაცობრიობის ცნობიერებაში შემოიტანა. სამყარო, რომელმაც ასეთი ძალით შეიგრძნო ღვთისმშობლის დედობრივი სიყვარული, რომელმაც შეძლო ასე აღექვა და ასეთი სინატიფით შეემოსა მისი მფარველი კალთა, მიუხედავად ყველა ცოდვისა და არასრულყოფილებისა, უკვე ღრმად ქრისტიანული სამყაროა.

ამ დროისათვის დამახასიათებელია საღვთისმეტყველო გამოცდილების თანდათან ლიტურგიულ პოეზიასა და ღვთისმსახურების ფორმებში გადატანა. თუ ღვთისმსახურების მთავარ შინაარსად და გარეგნულ "შემოწერილობად" ფსალმუნების, ძველი აღთქმის საგალობლებისა და საკითხავების სახით კვლავაც ბიბლია რჩება, ამ შემოწერილობაში სულ უფრო მეტ ადგილს იკავებს საეკლესიო კონდაკები, ტროპარები, საგალობლები და კანონები. უწინარეს ყოვლისა უნდა ვახსენოთ კონსტანტინოპოლელი დიაკონი რომანოზ ტკბილადმგალობელი, რომელიც სავარაუდოდ მეექვსე საუკუნის შუა წლებში გარდაიცვალა. მის სახელთანაა დაკავშირებული ლიტურგიული პოეზიის "კონდაკური" ფორმა, რომელიც მოგვიანებით ახალი ფორმით - "კანონით" იქნა ჩანაცვლებული. ის, რამაც წმინდა რომანოზის შემოქმედებიდან ჩვენამდე მოაღწია (შობის კონდაკი: "ქალწული დღეს არსებად უზესთაესსა შობს ჩუენთვის და ქუეყანა ქუაბსა შეუხებელისა შესწირვენ", პასექისა: "დაღაცათუ ნებსით თვისით საფლავად შთახედ" და სხვა), დიდ ტალანტზე მეტყველებს და მის შემოქმედებაში უკვე აშკარად შეიგრძნობა ის, რასაც შეიძლება ბიზანტიური ლიტურგიული მწერლობის საოცრება ეწოდოს: ეს არის ღრმა ღვთისმეტყველური შინაარსის მატარებელი, პლასტიკურ ლიტერატურულ ფორმად ჩამოყალიბებული თხზულებები და ჭეშმარიტად მაღალი პოეზიის ნიმუშები. გვიანდელ ბიზანტიურ ნაწარმოებებთან შედარებით, სადაც ასე ჭარბად არის წყალწყალა რიტორიკა, ჩვენი საეკლესიო წიგნების ადრეული "პლასტები" ჩვენს წინაშე ნამდვილ საგანძურს წარმოადგეს. ეს უკვე დიდი ქრისტიანული პოეზიაა, რომელიც მოწმობს, რომ ამ დროისათვის ქრისტიანული კულტურის სახით ჩვენ უკვე სრულყოფილ და დახვეწილ ფენომენთან გვაქვს საქმე. ამავე დროის კულტურის გასაოცარ ძეგლად გვევლინება "აკათისტო", ანუ "დაუჯდომელი საგალობელი", რომელიც შეიქმნა 626 წელს, კონსტანტინოპოლის მტრის ალყისაგან სასწაულებრივად განთავისუფლების შემდეგ და ამიტომ დიდი ხნის მანძილზე, მის ავტორად მონოთელიტი პატრიარქი სერგი მიიჩნეოდა. ლიტურგიულ შემოქმედებაში სხვა ნოტა შემოაქვს ასკეტიკურ გამოცდილებას: ასეთი ტიპის ნაწარმოებთა შორის პირველ ადგილზე დგას წმინდა ანდრია კრიტელის (გარდაიცვალა მერვე საუკუნის პირველ ნახევარში) "დიდი კანონი", რომელიც დღემდე დიდი მარხვის პირველ დღეებში იკითხება. თუ რომანოზ ტკბილადმგალობლიდან მომდინარე მიმართულება ძირითადად დოგმატიკის (უმეტესწილად წმინდა სამებისა და მაცხოვრის ორი ბუნების შინაარსის გახსნას) ეკლესიური პოეტური ფორმის საშუალებით სწავლებას ემსახურება, დიდი კანონი მთლიანად აღსარების მოწოდებაა. მონოზვნობა დასაწყისშივე აღსარების გზა იყო, მაგრამ ამ კანონში ეს თემა შთაბეჭდილების გაძლიერების მიზნით პიროვნულ თვითმხილებასა და თვითგვემას ჰიპერბოლური ელფერით აძლიერებს. ასეთი მიდგომა მორწმუნეს საშუალებას აძლევს თვალნათლივ დაინახოს ეკლესიური საზოგადოების ძირითადი ნაკლოვანებები და ის, რომ ადამიანები ბოროტებას და ქრისტიანობის დაკნინებას არ ეგუებიან. სწორედ ამ აღსარებით სევდაში, როგორც ერთგვარ ლაიტმოტივში, სახარების სიტყვით, მარხვით და ლოცვით გატარებული უძილო ღამეებით ვხედავთ, რომ ეკლესიურ ცნობიერებაში ღრმად შემოიჭრა და დამკვიდრდა სათნოების ღვაწლით მოსილი ახალი ადამიანი. ახლა, ამ ახალი განწყობის, ღმერთის ყოვლისმომცველი ბუნების ფსალმუნთა ხატებათა ფონზე, ადამიანის "პირველქმნილმა სახემ" სულ სხვაგვარი ელფერი შეიძინა. ახლა უკვე აღსარება მხოლოდ მცნების დარღვევის გამო არ წარმოითქმის, აქ უკვე ღვთის შიში და თაყვანისცემის სურვილი მოქმედებს. დადგა დრო, როდესაც ადამიანმა საკუთარი პიროვნება "გამოუთქმელი სრულყოფილების ხატად" იხილა და სწორედ ეს უქმნის მას პირობას დაინახოს და შეიგრძნოს საკუთარი ცოდვიანობის სრული სიმძიმე. ეს მართლაც ღმერთკაცის ფონზე ცოდვით დამძიმებული პიროვნების განღმრთობის შესაძლებლობის სიშორის გამო გამოწვეული სევდაა. ბიზანტიის ეკლესიურ საზოგადოებაში მართლაც დიდი ბოროტება და ცოდვა ტრიალებს, მაგრამ ერთი რამ ცხადია - თვითკმაყოფილება ნამდვილად არ არის. ადრებიზანტიური პერიოდის მიწურულს თითქმის მთელი ეკლესია შავი მონაზვნური სამოსით შეიმოსა და აღსარება თავისი ნებით თვითგანკითხვის გზად აქცია. რაც უფრო ცხადი ხდება ეკლესიის გამარჯვება, რაც უფრო საზეიმო და მდიდრულია ქრისტიანული ბიზანტიის გარეგნული ფორმები, მით უფრო ძლიერია მასში აღსარებით გამოწვეული გოდება და ვედრება ცოდვათა მონანიების გამო: "შენ მხოლოსა შეგცოდე, და ბოროტი შენ წინაშე ვყავ, რაითა განჰმართლდე სიტყუათაგან შენთა, და სძლო შჯასა შენსა"...

სოფიოწმინდის წმინდა ტაძრის განუმეორებელი სილამაზე, ბრწყინვალება, უსასრულობის დამტევი სიწმინდე, ლიტურგიული მისტერიის რიტმი, ზეციური მსახურება მიწაზე, ამქვეყნიურობის კვლავდაკვლავ კოსმიურ მომხიბლველობად გარდასახვა, - ცოდვის მთელი სევდა და "რეალიზმი", დაცემულობის მუდმივი შეგრძნებამ - საბოლოო ჯამში ეს არის ამა სოფლის შემაჯამებელი სიღრმე და მის გულში მოქცეული ეკლესიურობის ნათელი ნაყოფი.

კონსტანტინეს პერიოდის პირველი ოთხი საუკუნის დასასრულს მართლმადიდებლობას "ბიზანტიურობის" ასეთი სახე ჰქონდა. მეშვიდე საუკუნეში ჯერ კიდევ ამ სივრცის წრედ ფორმირების პროცესი მიმდინარეობს. მართლმადიდებლური ბიზანტინიზმი საბოლოოდ მომდევნო ეპოქაში ჩამოყალიბდება. როგორც ყოველი ისტორიული ფორმა, "ბიზანტინიზმიც", რა თქმა უნდა, შეზღუდულობით, არასრულყოფილებით და ნაკლოვანებებით გამოირჩევა. მაგრამ საბოლოოდ "ისტორიციზმი", რომლითაც ქრისტიანობა ქვეყნიერებასა და ადამიანს უკავშირდება, სწორედ ბიზანტინიზმში და არა სხვა რომელიმე "ფორმაში" ნახავს თავის გამოხატულებას. თუ იმპერიისა და ეკლესიის ეს ერთიანობა ბევრი სისუსტისა და ცოდვის წყაროა, ყველაფერი, რაც მოცემულ ეპოქაში ამ "ქორწინებას" უარყოფს, ჩიხი და ისტორიული პროცესიდან გაქცევაა და ამიტომ უნაყოფო "ქვიშებში" შეუმჩნევლად განქარებაა, ანუ ქარის ნაწილად ქცევაა. მართლმადიდებლობის ისტორიაში კი ახალი პერიოდი იწყება, რომელსაც ბევრი შეჭირვება და გამარჯვება მოჰყვება.