ჯერ კიდევ იუსტინიანემ თავის კანონების ნუსხაში კონსტანტინოპოლის ეკლესიას "სხვა დანარჩენი ეკლესიების თავი უწოდა" და მანვე, პირველმა, კონსტანტინოპოლის მღვდელმთავარი მსოფლიო ეკლესიის პატრიარქად მოიხსენია. მეექვსე საუკუნის მიწურულს ამ მოვლენამ პაპ გრიგოლი დიდის მწვავე პროტესტი გამოიწვია, მიუხედავად ამისა, მეშვიდე საუკუნისათვის კონსტანტინოპოლის კათედრა აღმოსავლეთის ეკლესიის ცენტრად მაინც გადაიქცა. იმპერატორ ჰერაკლეს ზეობის ჟამს სატახტო ქალაქის პატრიარქობისთვის ეს ჩვეულებრივ ტიტულად რჩებოდა. ამასთან, ბერძნები მუდმივად შენიშნავდნენ, რომ ტერმინი "ეკლესიების თავი" კონსტანტინოპოლის პატრიარქს თავის ძმებზე არანაირ უპირატესობას არ ანიჭებს. XII საუკუნეში ერთ-ერთი ყველაზე უფრო ავტორიტეტული კანონისტი თეოდორე ვალსამონი კონსტანტინოპოლის პატრიარქში "ვერც ერთ იმის მსგავს პრივილეგიას ვერ ხედავდა, რითიც რომის პაპი იყო შემკული". მართლაც, ბერძნებისათვის არასოდეს ყოფილა დამახასიათებელი, დედაქალაქის ეპისკოპოსისათვის სხვა ეპისკოპოსებზე ისეთი ხარისხის "პაპისტური" ღვთივკურთხეულობა მიენიჭებინათ, როგორიც ჩვეულებრივად ითვლებოდა რომის პაპისათვის. და მაინც, იმ სივრცეში, რომლის ცენტრშიც კონსტანტინოპოლის პატრიარქი იმყოფებოდა, საეკლესიო მოწყობის სისტემა ძალიან განსხვავდებოდა იმისგან, რასაც დასაწყისში ეკლესიის რომის იმპერიასთან კავშირი წარმოადგენდა. თუ "კანონიკური" თვალსაზრისით განვიხილავთ, ყველაფერი ძველებურად რჩებოდა: მსოფლიო ეკლესიის მოწყობის წესი კვლავ "ავტოკეფალიური" პატრიარქების კავშირს წარმოადგენდა, დიდი ქალაქების ეპისკოპოსები საკუთარ დიდებულ ტიტულებს კვლავ ინარჩუნებდნენ, "დოგმატურად" ყოველ ეპისკოპოსს თავის ეკლესიაში რაც ეკუთვნოდა, ის ადგილი ეჭირა. მაგალითად, წმინდა კვიპრიანე კართაგენელის, წმინდა იპოლიტე რომაელის და უფრო ადრე ეგნატე ანტიოქიელის სწავლებაში: ეპისკოპოსი არის ღვთის ხატი, მოციქულთა წმინდა გადმოცემის სრულუფლებიანი შემნახავი და საკუთარი მრევლის მადლმოსილი ერთიანობის მცველი. მაგრამ სინამდვილეში - ადგილობრივი ეკლესია, რომელიც კონკრეტულ ტერიტორიაზე საკუთარ არსს ადრე ჭეშმარიტ ღვთის სამწყსოდ შეიგრძნობდა, სულ უფრო რეალურად დიდი მოცულობის ადმინისტრაციული ქვეგანაყოფის ცენტრად, ანუ ჩვეულებრივ "ეპარქიად" გარდაიქმნებოდა. ამ ერთეულის ეპისკოპოსი, ახალი სინამდვილის შესაბამისად - "უმაღლესი საეკლესიო მმართველობის", რომლის სათავეშიც კონსტანტინოპოლის პატრიარქი და საპატრიარქოს სინოდი იდგნენ, სრულუფლებიანი წარმომადგენლის ფუნქციას ასრულებდა. ამ თვალსაზრისით თვალშისაცემია ცვლილება, რომელიც ეპისკოპოსის ხარისხში აყვანის წესში მოხდა. წმინდა იპოლიტე რომაელის მესამე საუკუნის პირველი ნახევრის ძეგლის "მოციქულთა გადმოცემის" თანახმად, ეპისკოპოსის კურთხევა იმ ეკლესიის კრებაზე და იმ მრევლის თანდასწრებით ხდებოდა, რომლის სულიერი მამა, მღვდელმთავარი და მწყემსი ახალარჩეული ეპისკოპოსი უნდა ყოფილიყო. როგორც მოციქული პავლე თავის ეფესელთა მიმართ ეპისტოლეში ბრძანებს: ეს იყო ეპისკოპოსის ეკლესიასთან ქორწინების პროცესი. ხელდასხმის შემდეგ ეპისკოპოსი მაშინვე აღასრულებდა ევქარისტიას და ისინი, ვისგანაც მან კურთხევა მიიღო, ახლა უკვე მას ამ პროცესში ეხმარებოდნენ. შემდეგ ეპისკოპოსი სიცოცხლის ბოლომდე თავის სამწყსოში რჩებოდა, ისე რომ, თუ სამწყსო ეპისკოპოსს დაკარგავდა მას უკვე "დაქვრივებულ" ეკლესიად იხსენიებდნენ. დროთა მანძილზე ეკლესიურ თვითშეგნებაში ადგილობრივი ეკლესიის ასეთმა მნიშვნელობამ თავისი ძალა დაკარგა და სულ უფრო მნიშვნელოვანი გახდა მისი როგორც "ცენტრალიზებული" სისტემის ერთ-ერთი ნაწილის გაგება. შედეგად, უკვე მეოთხე საუკუნეში გვხვდებიან ეპისკოპოსები, რომლებიც ტოვებენ საკუთარ სამწყსოს და სხვა კათედრაზე გადადიან. დასაწყისში ეს პრაქტიკა საერთო უკმაყოფილებას იწვევდა, მაგრამ შემდეგ პროტესტები შენელდა და ეპისკოპოსების კათედრიდან კათედრაზე გადასვლა ჩვეულებრივ მოვლენად გადაიქცა, რაც, მაგალითად, პეტრე დიდის დროინდელ რუსეთში საეკლესიო ცხოვრების "ნორმადაც" კი ითვლებოდა. შესაბამისად, ეპისკოპოსები მსოფლიო ეკლესიის "უმაღლესი მმართვალობის" დამხმარეებად, წარმომადგენლებად და გადაწყვეტილებების აღმასრულებლებად გადაიქცნენ. ამ მდგომარეობიდან გამომდინარე პატრიარქთან შეიქმნა ახალი, აქამდე არარსებული ინსტიტუტი, წმინდა სინოდი. ადრეული ეკლესიისათვის ცნობილი იყო ეპისკოპოსთა კრებები, მაგრამ კრების არსი იმაში მდგომარეობდა, რომ მასზე ეპისკოპოსების სახით მართლაც წარმოდგენილნი იყვნენ და მონაწილეობას ღებულობდნენ ადგილობრივი ეკლესიები: ეპისკოპოსები საკუთარ პიროვნებაში სამწყსოს აერთიანებდნენ, იყვნენ მათი რწმენის მოწმენი, მათი სარწმუნეობრივი მრწამსის გამხმოვანებლები და ამგვარად, კრების მონაწილე ეპისკოპოსები ერთად საერთო მსოფლიო ეკლესიის სიტყვას წარმოადგენდნენ. მაგრამ სინოდმა მართვის "ადმინისტრაციული ორგანოს" სახე შეიძინა და ეპისკოპოსის სინოდში მუშაობა, რა პარადოქსულადაც არ უნდა მოგვეჩვენოს, საკუთარი სამწყსოსა და ეკლესიისგან მოწყვეტის მიზეზი გახდა. სინოდი, როგორც კრება, "ეკლესიის ბაგედ" არ შეიგრძნობოდა. ის უკვე ძალაუფლებად გადაიქცა და ადგილებზე ამ ძალაუფლების მატარებლები ეპისკოპოსები იყვნენ. ჩვენ გვახსოვს, რომ კონსტანტინოპოლის სინოდი თითქმის შემთხვევით გაჩნდა: ეს იყო დედაქალაქში ამა თუ იმ საქმეების გამო "გავლით მყოფ" ეპისკოპოსთა თავმოყრა, ანუ კრების ერთგვარი ნაირსახეობა. მაგრამ გაჩნდა და გასაგები მიზეზის გამო იგი მუდმივ ორგანოდ გადაიქცა: მიზეზი ის იყო, რომ ეკლესიის მართვაში შემოიჭრა სახელმწიფოს მართვისათვის დამახასიათებელი თავისებურებები. გვიანდელი ბიზანტიური ძეგლები, რომელთა შესახებაც ჩვენ მოგვიანებით გვექნება საუბარი, ამ პარალელიზმზე უკვე აშკარად მიუთითებენ. ისინი: იმპერატორს - პატრიარქს, ხოლო სენატს - სინოდს ადარებენ. ამრიგად, ეკლესია შორს წავიდა თვითმოწყობის ახალიაღთქმისეული - საკრალური ძველი ფესვებიდან, ხოლო ისლამის მიერ ეგვიპტის, პალესტინის და სირიის ჩამოშორებით იმპერიაში კონსტანტინოპოლი ერთადერთ საპატრიარქო კათედრად დარჩა და იგი მართლაც "მსოფლიო" კათედრა გახდა. მომდევნო წლებში, როდესაც ქრისტოლოგიური შფოთი დაიწყო, კონსტანტინოპოლს ბრძოლა აღმოსავლეთის ისეთ ცენტრებთან მოუხდა, როგორებიც არის: ალექსანდრია, ანტიოქია, ეფესო. ამ ბრძოლებში დედაქალაქი ერესების მიმართ დამთმობ პოზიციებზე და ერესის წყაროდაც არაერთხელ აღმოჩნდა. ამავე დროს, ქალკედონური მართლმადიდებლობის დაცვაც კონსტანტინოპოლმა იტვირთა. ამ დროს ანტიოქია და ალექსანდრია მეტად დასუსტებული იყო, ერთს სიცოცხლისუნარიანობა - ნესტორიანობამ, ხოლო მეორეს მონოფიზიტობამ გამოაცალა. იუსტინიანედან მოყოლებული ყველა "ქალკედონური" მართლმადიდებელი ეპისკოპოსი ამ ქალაქებში ადგილობრივების ნაცვლად კონსტანტინოპოლიდან ინიშნებოდა. მეშვიდე საუკუნეში ცენტრიდან ასეთი "კონტროლი" უფრო მეტად გაძლიერდა: მონოთელიტობის გამო პატრიარქ მაკარის ნაცვლად მეექვსე მსოფლიო კრების მიერ კონსტანტინოპოლში ანტიოქიის ახალი პატრიარქი თეოფანე დაინიშნა და ეს პრაქტიკა აღმოსავლეთის ეკლესიაში კიდევ დიდხანს მოქმედებდა. ამასთან, გასათვალისწინებელია, რომ ანტიოქიისა და ალექსანდრიის პატრიარქები "მელკიტების", ანუ მონოფიზიტურ გარემოცვაში მოქცეული წვრილი ბერძნული მართლმადიდებლური ჯგუფების მწყემსმთავრებიც აღმოჩნდებიან და ბუნებრივია ამ პირობებში ისინი საკუთარ თავს ძლიერი ცენტრის - მსოფლიო პატრიარქის "წარმომადგენლებად" აღიქვამდნენ. "კონსტანტინოპოლის პატრიარქის მნიშვნელობა, - წერს ბარსოვი, - გარკვეული მიზეზების გამო, დროთა ვითარებამ იმდენად აამაღლა, რომ მან პრაქტიკულად მთელი აღმოსავლეთ მსოფლიო ეკლესიის წინამძღვრის ადგილი დაიკავა, ზუსტად ისე, როგორც დასავლეთის საჭეთმპყრობელი რომის პაპი იყო". რა თქმა უნდა, ამ ანალოგიამ ზედმეტად არ უნდა გაგვიტაცოს, რადგან რომის პაპი დასავლეთში არამხოლოდ ეკლესიის "წინამძღოლი" იყო: იმპერიის დაცემის პერიოდში მას სამოქალაქო ძალაუფლებაც ეპყრა და თავად იმპერიისა და სახელმწიფოს აღმშენებლობის "წყაროსაც" წარმოადგენდა. ბიზანტიის პატრიარქი, პირიქით, თავის ძალაუფლებაში იმის გამო ამაღლდა, რომ "სიმფონიის" თეორია სახელმწიფოსა და საეკლესიო მოწყობის პარალელიზმს მოითხოვდა. თუ "სამეფო" იმპერატორში უნდა განხორციელებულიყო, "სიწმინდესაც" თავისი ასახვა ერთ პიროვნებაში უნდა ჰქონოდა: ეს პიროვნება კი ახალი რომის მსოფლიო პატრიარქი იყო.

საეკლესიო მოწყობაში მიმდინარე ევოლუციურ პროცესებს სხვა გარდაქმნებიც მოჰყვა, უწინარეს ყოვლისა ეს ცვლილებები ღვთისმსახურების პროცესზე აისახა. აქ აგრეთვე იგეგმებოდა და თანდათან უფრო ძლიერდებოდა ბიზანტიური და უფრო ზუსტად კონსტანტინოპოლური ტრადიციების ტრიუმფი. მაგალითად, ადრეულ ეკლესიაში ცნობილი იყო მრავალი სხვადასხვა სახის ლიტურგიული ტრადიცია. ამ ერთიან შინაარსზე აგებულ მრავალფეროვნებას უკვე მოციქულთა საქმეში ვხედავთ, სადაც ევქარისტიაში იგულისხმება შეკრებები ერთადერთი სამარადჟამო და განუმეორებელი საიდუმლო სერობის განხორციელებისათვის. ეს პროცესი ყველა ეკლესიაში თავისებური ფორმით ხორციელდებოდა და ეს იყო ჭეშმარიტი ლიტურგიკული შემოქმედება. უძველესი დროიდან ჩვენამდე ასამდე "ანაფორამ", ანუ სხვადასხვა ავტორის მიერ დაფიქსირებულმა ევქარისტიულმა ლოცვამ მოაღწია. ამ მასალაში ასახულია უდიდესი ლიტურგიული გამოცდილება, სადაც ადამიანური ენით არის გადმოცემული ევქარისტიის სამუდამო და უცვლელი შინაარსი. თანამედროვე ლიტურგიკული მეცნიერება განასხვავებს რამდენიმე "ტიპის" ევქარისტიულ ლოცვას, ესენია: იერუსალიმური, ალექსანდრიული, რომაული, სირიული, სპარსული და ა. შ., თავის მხრივ ყოველ ამ ლოცვაში მთელი ლიტურგიული ჯგუფია გაერთიანებული, რომელთაგან ყოველი ერთეული გარკვეული თავისებურებებით გამოირჩევა. მათში საღვთისმეტყველო ლიტერატურაზე უფრო ნათლადაა გადმოცემული ხალხის ქრისტიანული თვითმყოფადობა, ეროვნული სული და ამა თუ იმ ეთნოსში ასახული მსოფლიო ეკლესიური ჭეშმარიტება. მაგრამ კონსტანტინოპოლის ეკლესია არ იყო ერთ-ერთი უძველესი ეკლესია და ამიტომ მას არ გააჩნდა ის ნათლად გამოკვეთილი თავისებურებები, რითიც ესოდენ მდიდარი იყო ეგვიპტე ან თუნდაც სირია. კონსტანტინოპოლში ხანგრძლივი დროის მანძილზე მიმდინარეობდა სხვადასხვა გავლენების ჭიდილი – ანტიოქიურის (წმინდა იოანე ოქროპირი), ალექსანდრიულის (ქალკედონის კრებაზე არჩეული, ანატოლი) და განვითარების პროცესზე, რა თქმა უნდა, ყოველი მათგანი შესაბამის კვალს ტოვებდა. მაგალითად, ჩვენთვის ცნობილია, რომ იოანე ოქროპირმა კონსტანტინოპოლის ლიტურგიულ პრაქტიკაში არა ერთი ანტიოქიური ელემენტი შემოიტანა. აქვე იბრძოდა სიტყვა "ღვთისმშობლის" გამოყენების წინააღმდეგ ნესტორი. მეორე მხრივ, კანონში არ შეიძლებოდა ეკლესიის მჭიდრო კავშირი იმპერატორის კართან და იმპერატორის მუდმივი დგომა მსახურებაზე და არ შეიძლებოდა არ ასახულიყო წმინდა სოფიოს ტაძრის არქიტექტურაში ჩაქსოვილი "იმპერიული" ჩანაფიქრი. ამიტომ, ერთმნიშვნელოვნად შეიძლება ითქვას, რომ კონსტანტინოპოლურ ტრადიციაში კარის ის რიტუალური ელემენტებიც დაფიქსირდა, რომლებშიც იმპერატორის თეოკრატიული ძალაუფლება ვლინდებოდა და ამავე დროს, ყველაფერს, რაც იმპერატორს ეხებოდა, "ღვთაებრიობის" ხარისხი მიენიჭა. დაბოლოს, კონსტანტინეს წყალობით, ღვთისმსახურებაში აშკარა იყო იერუსალიმური ტრადიციების გავლენა. მეოთხე საუკუნეში იერუსალიმი საყოველთაო ინტერესის ცენტრად გადაიქცა, აქ აშენდა ბრწყინვალე ტაძრები, აქ მთელი მსოფლიოდან მომლოცველთა დიდი ჯგუფები ჩამოდიოდნენ. შესაბამისად, აქ, მაცხოვრის შესახებ ცოცხალი მოგონებებით აღვსილ - წმინდა მიწაზე, ღვთისმსახურებამაც უფრო "დრამატული" სახე შეიძინა: ეს თავისებურება კარგად აისახა გალიიდან ჩამოსული მომლოცველის, ვინმე ეთერის დღიურებში, რომელმაც მეოთხე საუკუნის მიწურულს წმინდა მიწა მოინახულა და მომავალ თაობებს იერუსალიმის საეკლესიო ცხოვრების წესების დაწვრილებითი აღწერა შემოუნახა. იერუსალიმური ზეგავლენის კარგი მაგალითია ჩვენს თანამედროვეობაში არსებული დიდი პარასკევის დილის მსახურება, რომლის დროსაც "თორმეტი სახარება" იკითხება. იერუსალიმში დიდ პარასკევს ქრისტიანების მიერ ეპისკოპოსის წინამძღოლობით ყველა იმ ადგილის შემოვლა ხდებოდა, რომელიც მაცხოვრის ვნებებთან იყო დაკავშირებული. მომლოცველები ყველგან სახარების შესაბამის ფრაგმენტებს კითხულობდნენ და იმ საგალობლებს გალობდნენ, რომელშიც მაცხოვრის ვნებები იყო აღწერილი. ჩამოთვლილი თავისებურებების გათვალისწინებით, ჩვენ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ დროთა მანძილზე ჩამოყალიბდა ღვთისმსახურების კონსტანტინოპოლური ტიპი, რაც, ცხადია, სხვადასხვა ტრადიციისა და გავლენის "სინთეზს" წარმოადგენდა. ამ სინთეზის ძირითადი თავისებურებებიც სწორედ მეშვიდე საუკუნეში, აღმოსავლეთის მართლმადიდებლურ ცენტრში კონსტანტინოპოლში კათედრის გაძლიერებისა და ამაღლების პერიოდში, გამოიკვეთა. მას შემდეგ, რაც ამ სინთეზურმა ფორმამ ჩამოყალიბებული სახე შეიძინა, უკუპროცესი განვითარდა და ადგილობრივი ეკლესიების ტრადიციებზე არა მხოლოდ გარკვეული ზეგავლენა მოახდინა, არამედ მთელი აღმოსავლეთის ეკლესიის ღვთისმსახურების ერთადერთ ფორმად გადაიქცა. ამგვარად, ბიზანტიურმა ლიტურგიამ თავისი ორმაგი - იოანე ოქროპირისა და ბასილი დიდის - ფორმით ნელ-ნელა განდევნა წმინდა მარკოზის სახელით ცნობილი უძველესი ალექსანდრიული და მაცხოვრის ძმის, წმინდა იაკობის სახელით ცნობილი ანტიოქიური ლიტურგია. საყოველთაოდ დამკვიდრდა არა მხოლოდ ბიზანტიური ევქარისტია, არამედ მთელი წრე ღვთისმსახურებისა. საბოლოოდ აღმოსავლური ეკლესიის ღვთისმსახურება ერთადერთ ბიზანტიურ წესში დამკვიდრდა.

იგივე შეიძლება ითქვას საღვთისმეტყველო მოღვაწეობის ტრადიციების შესახებ. დასაწყისში კონსტანტინოპოლურ ღვთისმეტყველებას საკუთარი "სახე" კარგა ხნის მანძილზე არ გააჩნდა, ანუ არ ჰქონდა ალექსანდრიისა და ანტიოქიის მსგავსი თვითმყოფადი "სკოლა". უფრო მეტიც, კონსტანტინოპოლი ხშირად ამ ორი ურთიერთდაპირისპირებული სკოლიდან ერთ-ერთის გავლენის ქვეშ ექცეოდა, სხვა შემთხვევაში თავისი იმპერიული ინტერესებისა და გავლენის გამო იძულებული ხდებოდა კომპრომისული პოზიცია დაეჭირა. "ბიზანტიური" ღვთისმეტყველებისათვის, რომელსაც ორი მთავარი უკიდურესად ურთიერთსაპირისპირო ტრადიციის გადალახვა და მათი ერთ შემოქმედებით სინთეზად ჩამოყალიბება მოუხდა, პირველი ნაბიჯი შენარჩუნება იყო. ამ მიმართულებით ბიზანტიური ღვთისმეტყველება ნაბიჯ-ნაბიჯ ვითარდებოდა და ამ გზაზე აშკარად გამოიკვეთა მეხუთე და მეექვსე მსოფლიო კრებები, რომლებმაც ქალკედონური დოგმატის დაზუსტებაში, გაღრმავებასა და "ათვისებაში" უდიდესი წვლილი შეიტანეს. მაგრამ თუ ქალკედონური მართლმადიდებლობა დასაწყისში ალექსანდრიისა და ანტიოქიის ერთგვარ სინთეზს წარმოადგენდა, ამ სინთეზის დასკვნები და შედეგები ბიზანტიური მართლმადიდებლობის მახასიათებლებად და სპეციფიკურ თავისებურებად გადაიქცა. ეკლესიაში ნებისმიერი საკითხის გადმოცემითა და წარსულის წყაროებით დამოწმებას ყოველთვის უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა. ასე მაგალითად, ადრეული პერიოდის მწერლები ხშირად იყენებდნენ ზედსართავ სახელს "მოციქულთა": "მოციქულთა მიერ დადგენილი", "მოციქულთა კანონები", იპოლიტე რომაელის "მოციქულთა გადმოცემა". ეს არ ნიშნავს, რომ მწერალს სურდა მკითხველი მაინცდამაინც მოციქულთა ავტორობაში დაერწმუნებინა, ეს მხოლოდ იმის მაუწყებელია, რომ ავტორი გვარწმუნებს, შემოთავაზებული სწავლება თავის სათავეს მოციქულებისაგან იღებს, რადგან ის არის ეკლესიის სამარადჟამო და უცვლელი წმინდა გადმოცემა. მეოთხე საუკუნიდან ასეთივე ავტორიტეტს იძენს "წმინდა მამები", ანუ იმ ღვთისმეტყველთა ავტორიტეტით დამოწმება, რომლებიც ეკლესიამ მისი გამოცდილებისა და მისი გადმოცემის გამომხატველად მიიჩნია. უკვე 381 წელს, იმისათვის, რათა არიანული შფოთის გამო წარმოქმნილ ქაოსში სიცხადე შეეტანა, იმპერატორმა თეოდოსიმ თავისი ქვეშევრდომებისათვის სპეციალური კანონი გამოსცა, სადაც მითითებული იყო ეპისკოპოსების სია, ვისთან ურთიერთობაც მართლმადიდებლობის ნიშანად უნდა ჩათვლილიყო. მეხუთე საუკუნეში წმინდა ათანასე დიდი და კაბადოკიელი მამები – წმინდა ბასილი დიდი, გრიგოლ ღვთისმეტყველი და გრიგოლ ნოსელი ყველას მიერ იყვნენ აღიარებულნი და უდავო ავტორიტეტებს წარმოადგენდნენ. შემდგომში არგუმენტი "წმინდა მამა" სულ უფრო დიდ მნიშვნელობას იძენდა, მაგრამ ქრისტიანულმა დავებმა კვლავ კითხვის ნიშნის ქვეშ დააყენა ზოგიერთი ტრადიციული თვალსაზრისის მართლმადიდებლურობა: ჩვენ უკვე ვნახეთ, რომ მეხუთე მსოფლიო კრებამ დაგმო დიდი ხნის წინ გარდაცვლილი, ერთ დროს დიდად პატივცემულ "მამებად" მიჩნეული ღვთისმეტყველები. მეხუთე საეკლესიო კრება იყო ადგილობრივი გადმოცემების ერთგვარი გადახედვა და გადაფასება. სწორედ ამიტომ ამ კრებაზე პირველად შედგა უდავოდ მართლმადიდებლური ტრადიციების მატარებელი "რჩეული მამების" სია. ესენი იყვნენ: წმინდა ათანასე დიდი, ილარიონ პიკტავიელი (არიანობის წინააღმდეგ მებრძოლი რომის ეკლესიის მამა), წმინდა ბასილი დიდი, წმინდა გრიგოლ ღვთისმეტყველი, წმინდა გრიგოლ ნოსელი, წმინდა ამბროსი მედიოლანელი, ნეტარი ავგუსტინე, წმინდა იოანე ოქროპირი, წმინდა თეოფილე ალექსანდრიელი, წმინდა კირილე ალექსანდრიელი, პაპი ლევ დიდი და წმინდა პროკლე.

როგორც ვხედავთ, ამ ჩამონათვალში არც ერთი კონსტანტინოპოლელის სახელი არ არის (წმინდა პროკლე დედაქალაქის პატრიარქი კი იყო, მაგრამ ის "ალექსანდრიული" ღვთისმეტყველების სკოლას წარმოადგენდა). ბიზანტიური ღვთისმეტყველება სწორედ იქ იწყება, სადაც მთავრდება დაპირისპირებები და თავს იყრის შედეგები, ერთიანდება პოზიციები და იწყება ურთიერთშეთანხმების პროცესი. ამიტომ სწორედ ბიზანტიაში გამოიკვეთა წმინდა გადმოცემათა ის წრე და განისაზღვრა "მამათა მცნებები", რომლებიც მართლმადიდებლური ღვთისმეტყველების ფუნდამენტად სამუდამოდ დარჩება. ამასთან, უნდა აღინიშნოს, რომ ამ წრის გარეთ დარჩნენ ნიკეამდელი მამები და "აღმოსავლეთის" თითქმის ყველა მასწავლებელი. ეს ნიშანდობლივია, რადგან ბიზანტიური ღვთისმეტყველება თავისი შინაარსით მხოლოდ ორი ძირითადი თემით შემოიფარგლა, ეს იყო სწავლება წმინდა სამების შესახებ და სწავლება იესო ქრისტეს ორი ბუნების შესახებ. ეს იყო მეოთხე და მეხუთე საუკუნეების დიდი დოგმატური დავების თემები, სწორედ ამ საკითხებთან დაკავშირებული საიდუმლოებების ამოხსნასა და შეთვისებას მოხმარდა იმდროინდელი ბიზანტიური საეკლესიო ძალები.