თითქოს იუსტინიანეს ოცნება უნდა აღსრულებულიყო, მაგრამ ოცნება მაინც ოცნებად დარჩა. გაწეული უდიდესი ძალისხმევის მიუხედავად, იუსტინიანეს სიკვდილის შემდეგ მისმა იმპერიამ დაშლა ძალიან სწრაფად დაიწყო. უკვე 568 წლიდან იტალია ლომბარდიელების შემოსევებმა მოიცვა, აფრიკაში მავრების თავდასხმები ძლიერდებოდა, ესპანეთში ომები განუწყვეტლივ მიმდინარეობდა. ამ პირობებში დასავლეთის ცალკეულ ტერიტორიებზე ბიზანტიური გავლენა მაინც დარჩა, მაგრამ ბიზანტიის დასავლურ იმპერიაზე ლაპარაკი უკვე შეუძლებელი იყო... ბიზანტიის ბედი ძირითადად აღმოსავლეთში უნდა გადაწყვეტილიყო. სპარსეთთან მუდმივი ომი 572 წელს განახლდა. როგორც გვახსოვს, დასავლეთში საქმეების მოსაწესრიგებლად იუსტინიანემ თავის დროზე სპარსელებისგან მშვიდობა გამოისყიდა. ოციან წლებში სპარსელებმა მცირე აზიის ნაწილი დაიპყრეს და სირია, პალესტინა, ეგვიპტე თავიანთი ზეგავლენის ქვეშ მოაქციეს. 619 წელს კონსტანტინოპოლის წყლებში სპარსეთის ფლოტი გამოჩნდა, მტერმა ქალკედონი დაიკავა... ამავე დროს, ჩრდილოეთში სლავების შემოსევები დაიწყო, მომდევნო საუკუნეებში იმპერიის ერთ-ერთ უმთავრეს პრობლემად სწორედ ეს თავდასხმები გადაიქცა. 626 წელს, მაშინ, როდესაც იმპერატორი ჰერაკლე დედაქალაქიდან შორს სპარსელების წინააღმდეგ (626-629) თავის უმნიშვნელოვანეს კომპანიას ამზადებდა, ავარებმა, რომელთა იმპერიის ნაწილს სლავები წარმოადგენდნენ, კონსტანტინოპოლი ალყაში მოაქციეს, ამ ალყიდან განთავისუფლება ბიზანტიელების მიერ სასწაულად იქნა მიჩნეული. მიმდინარე მოვლენების პარალელურად თავისი ჯარი ჰერაკლემ ქტესიფონამდე (დაახლოებით თანამედროვე ბაღდადამდე) ჩაიყვანა და პრაქტიკულად მთელი აღმოსავლეთი გაათავისუფლა. 630 წელს ჰერაკლემ სპარსელების მიერ მიტაცებული მაცხოვრის ჯვარი იერუსალიმში სადღესასწაულოდ შემოაბრძანა, მაგრამ ეს მხოლოდ სულის მოთქმა იყო. სწორედ ამ წლებში შორეულ არაბეთში, რომელიც არავისთვის არავითარ ინტერესს არ წარმოადგენდა, ფანატიკოსთა მცირე ჯგუფი მუჰამედის გარშემო გაერთიანდა და მექა დაიპყრო. ახალი ერთიანი ღმერთის აღიარებამ გაფანტული არაბული ტომები გააერთიანა და მათში ისეთი აღტკინება, რწმენა და რელიგიური დინამიზმი გამოვლინდა, რომელმაც ეს მოულოდნელი წამოწყება მომდევნო საუკუნეების მანძილზე ქრისტიანობის მთავარ მტრად გადააქცია. 632 წელს მუჰამედი გარდაიცვალა. 10 წლის შემდეგ სპარსეთი, პალესტინა, სირია და ეგვიპტე მისი მიმდევრების იმპერიის ნაწილი გახდა. მას შემდეგ, რაც 641 წელს ჯერ კიდევ დიდი იმპერიის უკანასკნელი დიდი იმპერატორი ჰერაკლე გარდაიცვალა, ბიზანტიამ უკვე საბოლოოდ დაკარგა მთელი აღმოსავლეთი.

სწორედ ისლამის გაჩენამ წარმოქმნა ის ზღვარი, რომელმაც ჯერ კიდევ ადრეული, ჩანაფიქრითა და თვითშემეცნებით უნივერსალური რომის ბიზანტიის გვიანი ბიზანტიისგან გამიჯვნას შეუწყო ხელი. იმპერია თუ სისხლით არა, კულტურული ტრადიციებით უკვე ერთსახოვან სახელმწიფოდ იყო ქცეული, მაგრამ იგი სხვა, უცხო ბუნების სახელმწიფოებისგან უწყვეტ ზეწოლას განიცდიდა. ამ პირობებში მნიშვნელოვანი იყო ჰერაკლეს მიერ გატარებული სახელმწიფოებრივი რეფორმები. ეს რეფორმები მერვე საუკუნეში დასრულდა და შემდეგ კიდევ რვა საუკუნის მანძილზე არსებობის საშუალება მიეცა ბიზანტიას. მოხდა სახელმწიფოს მილიტარიზაცია, სახელმწიფოში მოქმედი სტრუქტურების ახალ მდგომარეობასთან მორგება. ამავე დროს, ქვეყნის ყოველ მხარეს გაჩნდა "კუნძულები", რომლებიც მტრული ძალების მიერ იყო გარშემორტყმული.

უფრო მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა იმპერიის ფსიქოლოგიური და კულტურული ევოლუცია. ამას ბიზანტიის "ელინიზაციის" პროცესი დაერქვა, მაგრამ უფრო სამართლიანი იქნება, თუ კვლავ ელინიზაციას ვუწოდებთ. მეშვიდე საუკუნემდე იმპერიის სახელმწიფოებრივი წეს-ჩვეულებები რომის ტრადიციებზე იყო აგებული. მიუხედავად ამისა, სახელმწიფოს ცენტრი დასავლეთიდან მუდმივად აღმოსავლეთისკენ მიიწევდა და კონსტანტინოპოლის შექმნა მხოლოდ მესამე საუკუნეში დაწყებული ამ პროცესის დაგვირგვინება იყო. ერთი მხრივ, თვალნათლივი გახდა დასავლეთის განრიდება და დაკარგვა, მაგრამ მეორე მხრივ სახელმწიფო მაინც დარჩა ავგუსტუსის, ანტონინუსის, დიოკლეტიანეს პრინციპატის ერთგული. თუმცაღა, როდესაც რომი თავის მსოფლიო იმპერიას ქმნიდა, თვითონაც საკმაოდ ელინიზებული იყო. მისი აპოგეა მსოფლიო ისტორიის "ელინისტურ" აპოგეას წარმოადგენდა. თავის დროზე რომის იმპერიამ ერთგვარი სინთეზი განახორციელა და რეალურ ბერძნულ-რომაულ სამყაროდ გადაიქცა. სხვათა შორის, ეს კარგად ატყვია ეკლესიის ისტორიის იმ პერიოდს, როდესაც იმპერიის ძალაუფლების ახალ ტერიტორიებზე გავრცელება მიმდინარეობდა. არსებობს წყაროები, რომლებსაც აღმოსავლეთისა და დასავლეთის საბოლოო გაყოფის საფუძვლად ეკლესიაში "ბერძნული" და "ლათინური" დუალისტური ურთიერთდაპირისპირება მიაჩნიათ. ნიშანდობლივია, რომ სინამდვილეში ეს წყაროები ქრისტიანობის "ნატურალიზებას" ახდენენ, ანუ ეკლესიაში მიმდინარე პროცესებს მოცემულ გარემო პირობებთან აიგივებენ. მათ ავიწყდებათ, რომ ასეთი მკვეთრი დუალიზმი არანაირი ფაქტებით არ დასტურდება. ასე მაგალითად, მესამე საუკუნემდე რომში საეკლესიო ენა ბერძნული იყო; "დასავლური" ღვთისმეტყველების მამის, ნეტარი ავგუსტინეს ქრისტიანული სიტყვის გაგება პრაქტიკულად შეუძლებელია, თუ მის მყარ ბერძნულ ფილოსოფიურ ნიადაგს არ გავითვალისწინებთ, დაბოლოს, აღმოსავლეთის ეკლესიის დიდი ღვთისმეტყველები: ათანასე, დიდი კაბადოკიელები, კირილე ალექსანდრიელი დასავლეთში საკუთარ წმინდა მამებად ისევე მიიჩნევიან, როგორც პაპი ლევ დიდი აღმოსავლეთში... ამასთან, თუ ლათინური საერო ლიტერატურა და რომაული ხელოვნება ელადის ზეგავლენით გაჩნდა, იუსტინიანეს კოდექსი ლათინურ ენაზე დაიწერა და საერთოდ – ბიზანტიის ოფიციალური საკანცელარიო ენა ლათინური იყო. ამდენად, ერთმნიშვნელოვნად შეიძლება ითქვას: რომაული სამყაროს ერთიანობა გარედან მოსულმა კატასტროფებმა და არა "აღმოსავლეთისა" და "დასავლეთის" შიდა განხეთქილებამ გაყო. მთავარი მიზეზი დასავლეთში უამრავი სხვადასხვა ჯურის ხალხის ჩამოსახლება იყო. ამ მასამ თავისი რაოდენობით დასავლეთი "დატბორა" და აღმოსავლეთს მოსწყვიტა. დასაწყისში უფრო პოლიტიკურმა და ეკონომიკურმა შემადგენელმა ყოველი მხარე თანდათანობით ჯერ რეალურ თვითმყოფადობამდე, ხოლო შემდეგ ყოველი ცალკეული "ნახევარი" თვითჩაკეტილობამდე მიიყვანა. ბოლოს ერთსაც და მეორე ერთეულსაც საკუთარი ტრადიცია და განვითარების გზა აღმოაჩნდა, ეს გზები ნელ-ნელა განცალკევდა და პირველსაწყის რომაულ უნივერსალიზმს სათითაოდ გამოეყო. სწორედ მაშინ დადგა ბიზანტიის კვლავ ელინიზაციის დრო, დაიწყო პროცესი, რომლის შედეგადაც იგი საბოლოოდ გადაიქცა ბერძნულ სამყაროდ. ასე მაგალითად, მეშვიდე საუკუნეში სახელმწიფო ტერმინოლოგია ოფიციალურად შეიცვალა და ლათინურის ადგილი ბერძნულმა სიტყვებმა დაიკავა, ფულის ნიშნებზე ბერძნული წარწერები გაჩნდა, საკანონმდებლო საქმემ ბერძნული სახე მიიღო. თუ ბიზანტიელები იმპერიის საბოლოო დაცემამდე საკუთარ თავს "რომელებს" ანდა რომეებს უწოდებდნენ, ამ სიტყვებში უკვე სულ სხვა შინაარსი ჩაიდო. ამავე დროს, თუ დასავლეთისგან საბოლოოდ მოწყვეტა არასოდეს განხორციელდება, ისლამის მიღწევები უკვე ერთხელ და სამუდამოდ გახდა ბიზანტიის აღმოსავლეთ საზღვრების განმსაზღვრელი ძალა. ამიერიდან მოხდა ისე, რომ ყველაფერი, რაც არ არის ბერძნული ან რასაც არასაკმარისი ბერძნული იერი დაჰკრავს, ბერძნულ ორბიტას სწყდება და მის საპირისპირო, მისთვის უცხო და მტრულად განწყობილ ბუნებას იძენს.

მართლმადიდებლობის ისტორიაში ბიზანტიაში მიმდინარე ამ ევოლუციას უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება. უწინარეს ყოვლისა, ეს გახდა მართლმადიდებლობის ტრანსფორმირებისა და ისტორიულად "ჩამოყალიბების" პროცესი, რომელიც მსოფლიო კრებების შინაარსზე აღორძინდა და რომლის ნიადაგიც თავისებური ნაციონალური, შეზღუდული - პოლიტიკური, სახელმწიფოებრივი და კულტურული - სამყარო აღმოჩნდა. ქრისტიანობის ამგვარი "ნაციონალური" ბუნება ჯერ კიდევ შორს დგას იმ ბიზანტიური რელიგიური ნაციონალიზმისგან, რომელიც შედარებით გვიან გამოიკვეთა და რომლსაც ქვემოთ შევეხებით. აქ საუბარი ეკლესიის ისტორიული ჰორიზონტისა და აზროვნების მართლმადიდებლური თვითშეგნების დაკონკრეტებასთან იქნება დაკავშირებული. მართლაც, მსოფლიოს უსაზღვრო სივრცეებს მოიცავდა ირინეოს ლიონელის გულრწფელი სიხარული, როდესაც იგი მსოფლიო ეკლესიის ერთიანობას გულისხმობდა; მეორე და მესამე საუკუნეებში უდიდესი ძალით ვლინდებოდა რწმენა მთელ მსოფლიოში ყველა ეკლესიის მყარი ურთიერთკავშირის შესახებ კვიპრიანე კართაგენელის, ფირმილიანე კესარიელის, დიონისე ალექსანდრიელის შემოქმედებაში და რომში (რა თქმა უნდა, იქ ეს ინტერესი თანამედროვე ფორმითა და შინაარსით დღესაც არ ჩამქრალა), აქ ჩვენ მეოთხე საუკუნემდე მიმდინარე მოვლენები გვაქვს მხედველობაში. ეს იყო პერიოდი, როდესაც იმპერია გარკვეული თვალსაზრისით "ხელს უწყობდა" ეკლესიას, რადგან პროცესებს იმპერიული თვალსაზრისით უმზერდა და მართლაც მსოფლიო რელიგიურ ერთიანობაში იმპერიის ზეიმს ხედავდა. საკმარისია გავიხსენოთ ქრისტიანული მწერლობის მდიდარი ასურული ნაყოფი: იაკობ აფრაატი, ღირსი ეფრემ ასური, მოგვიანებით - ღირსი ისააკ ასური; ანდა კოპტური ქრისტიანობის უდიდესი პოტენციალი, რომელიც სავალალოდ მონოფიზიტობის მორევმა შთანთქა; ასევე აბისინიელები, გუთები, არაბები... ანტიოქიის, ალექსანდრიის, ედესის "სკოლების" ინდივიდუალური ქრისტიანული "სახეები", რომლებიც არეულობებისა და დავების შედეგად ტრაგიკულად იყვნენ "ლიკვიდირებული" და რომლებსაც ერთმანეთისგან რეალურად განსხვავების მიუხედავად, ერთიანი ქრისტიანული განვითარების "ტენდეცია" ჰქონდათ, რომლებიც ერთად ავითარებდნენ მსოფლიო ეკლესიის კათოლიკე ტრადიციებს. ეს კარგად ჩანს ჩვენამდე მოღწეულ მრავალი სახის აღმოსავლურ და ეგვიპტურ იმ ეპოქის ლიტურგიულ წესებში, როდესაც ჯერ კიდევ არ იყო შემოღებული ღვთისმსახურების ერთიანი ბიზანტიური კანონი. მას შემდეგ, რაც იმპერიაში ქრისტიანობამ წარმართობაზე გაიმარჯვა, სხვადასხვა კულტურულ ტრადიციაში ეკლესიის თვითდამკვიდრების პროცესი დაიწყო, ეს კი მსოფლიოს ეკლესიის წიაღში გაერთიანებას ნიშნავდა. ცხადია, აქ საქმე არა გვაქვს ტრადიციების მიმართ გამოვლენილ რაიმე აბსოლუტურ "პრულარიზმთან": როგორც ასურელი, ისე კოპტი და სხვა ხალხების ღვთისმეტყველები კვლავაც ქრისტიანული ელინიზმის ჩარჩოებში რჩებოდნენ, რადგან ახალი აღთქმიდან მოყოლებული ეს იყო ქრისტიანობის ბუნებრივი სხეული. ასეთი ურთიერთდამოკიდებულებით თავად ელინიზმის სრულყოფის პროცესიც მიმდინარეობდა. მოგვიანებით სლავურმა სტიქიამაც ასეთივე აცრის სახით იმოქმედა, ქრისტიანობა რუსულ მართლმადიდებლობად განხორციელდა და უდიდესი ზეგავლენა მოახდინა მთელ რუსულ კულტურაზე.

იმ დროს ისლამის ექსპანსიამ ყველა ეს გზა გადაკეტა. მაგრამ არც ის უნდა დაგვავიწყდეს, რომ მსოფლიო ქრისტიანულ ერთიანობას ბზარი გაცილებით უფრო ადრე ჰქონდა გაჩენილი. უკვე ქრისტოლოგიური შფოთის დროს ბიზანტიურ მართლმადიდებლობას აღმოსავლეთი პრაქტიკულად ჩამოსცილდა. მოგვიანებით გამოირკვა, რომ ამ უკანასკნელმა მართლმადიდებლობის მორჩილებას ისტორიული, მონოფიზიტური და ნესტორიანული ჩიხი ამჯობინა. ამიტომ ისლამის წარმატება სწორედ იმ რელიგიურ-პოლიტიკური კრიზისის ჭრილში უნდა დავინახოთ, რომელშიც ჩვენ ვცდილობდით პირველი ღრმა მსოფლიო ქრისტიანული კრიზისი და მართლმადიდებლობის ისტორიულ გზაზე პირველი გარდატეხა გვეჩვენებინა.