330 წელს იმპერიის ახალ დედაქალაქად კონსტანტინოპოლის გამოცხადების შემდეგ ამ "იმპერიულმა" სატახტო ქალაქმა მოხერხებული საეკლესიო სახელწოდება შეიძინა. თუ შეიძლება ასე ითქვას, ეს დიდების მოხვეჭისთვის განწირული რელიგიური ცენტრი თავდაპირველად მოკრძალებული კათედრა იყო. კონსტანტინოპოლი იმთავითვე, ერთი მხრივ, მეორე რომად, ხოლო, მეორე მხრივ, იმპერიის ქრისტიანულ ცენტრად უნდა ჩამოყალიბებულიყო. თვითონ იმპერატორმა კონსტანტინემ მის მიერ აშენებული წმინდა მოციქულების ტაძარში, მოციქულების თორმეტი სიმბოლური სამარხის გვერდით თავისთვის მეცამეტე განამზადა. როგორც ჩანს, ეს მოვლენა მოციქულთა ქადაგების ეპოქის დასასრულად უნდა ჩაითვალოს და ამავე დროს, სწორედ ეს მეცამეტე საძვალე უნდა მივიჩნიოთ კონსტანტინეს მოციქულთასწორობის იდეის გაჩენისა და დამკვიდრების მატერიალურ გამოხატულებად. მეოთხე საუკუნეში, და ეს ძალიან მნიშვნელოვანი ფაქტორია, ეკლესიაში გაჩნდა ორი - იერუსალიმისა და კონსტანტინოპოლის "პოლუსი". კონსტანტინეს დიდი ინტერესი წმინდა მიწისადმი, ელენე დედოფლის მტკიცე გადაწყვეტილება, მიეკვლია და მოეპოვებინა მაცხოვრის ჯვარი, წმინდა ქალაქის არნახული ტაძრებით დამშვენება, ამასთან, ისიც, რომ იმპერატორი მის მიერ დაარსებულ კონსტანტინოპოლს მეორე წმინდა ქალაქად მიიჩნევდა, იერუსალიმს გამორჩეულ მნიშვნელობას ანიჭებდა. იმასაც ვერ გამოვრიცხავთ, რომ იმპერატორის ამგვარი ღვაწლი შესაძლებელია ადამის შთამომავლობის ისტორიაში მისი საგანგებო მისიის ქვეშეცნეული შეგრძნების შედეგი ყოფილიყო. საქმე ეხება იესო ქრისტეს ჯვრისა და ჯვრით გამარჯვების შედეგად გაჩენილ ქალაქებს: რომელთა აღორძინების გამო შეგვიძლია ვთქვათ, რომ კონსტანტინეს მეფობა იესო ქრისტეს გამარჯვების ორი დამადასტურებელი "ცენტრით" დაგვირგვინდა. ასეთ სინამდვილეში ისიც კარგად გამოჩნდა, რომ დადგა დრო, როდესაც ერთმანეთის პირისპირ იუდეისა და რომაელების მეფე აღმოჩნდნენ და ამ უკანასკნელმა იესო ქრისტესადმი სრული მორჩილება გამოიჩინა... საუკუნეების მანძილზე ეს კონსტანტინოპოლური მისტიკა სულ უფრო მეტად სიცოცხლისუნარიანი და ღრმა გახდა. ამ პროცესს სათავე მისმა პირველმა მისტიკოსმა იმპერატორმა, კონსტანტინემ დაუდო. არ ცდებოდა ევსევი ნიკომიდიელი, როდესაც თავის უძველეს და სახელგანთქმულ კათედრას ტოვებდა და ყველასთვის უცნობ ბიზანტიურ კათედრაზე გადადიოდა. სწორედ აქ იქმნებოდა გზაჯვარედინი, სადაც ქრისტიანობის ისტორიის მთავარ მაგისტრალს უნდა გაევლო.

ქალაქის დაარსებიდან ორმოცდაათი წელი არ იყო გასული, როდესაც მეორე მსოფლიო კრებაზე შეკრებილმა მამებმა განაცხადეს: "კონსტანტინეპოლისა ეპისკოპოსსა აქუნდინ წარჩინებულებაი პატივისაი, სწორი ჰრომისა ეპისკოპოსისაი, ვინაითგან ახალი ჰრომი არს იგი" (მესამე კანონი). ამით იმავე კრების მიერ განსაზღვრულ აღმოსავლეთის ეკლესიის საერთო სტრუქტურაში, ერთი შეხედვით, არაფერი იცვლებოდა - კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსი კვლავაც ირაკლისის მიტროპოლიტის ერთ-ერთი დიოცეზის ჩვეულებრივ წინამძღვრად რჩებოდა, მაგრამ ფაქტობრივად კანონი მას წარჩინებულის პატივს ანიჭებდა და აღმოსავლეთის ეკლესიის ერთგვარ ცენტრად აღიარებდა. მეორე მხრივ, ნათელი იყო, რომ ეკლესიური მოწყობის ორი ფორმა, - ერთი, რომელიც თავისთავად და ორგანულად ვითარდებოდა და მეორე, ის, რის "სიმბოლოც" ახლა უკვე კონსტანტინოპოლი ხდებოდა, - შეუსაბამობას წარმოშობდა და ცხადი იყო, რომ ადრე თუ გვიან ერთს მეორე უნდა დამორჩილებოდა. სწორედ ამით აიხსნება სიმწვავით გამორჩეული კონფლიქტის გარდამავალი პროცესი, რომელიც კონსტანტინოპოლსა და ალექსანდრიას შორის კარგა ხანს მიმდინარეობდა. თუმცა აქ ისიც უეჭველად უნდა გავითვალისწინოთ, რომ კონსტანტინოპოლი ერთხანს არიანულ ცენტრს წარმოადგენდა, ხოლო ალექსანდრიის ბრძოლას ჭეშმარიტებისა და თავისუფლებისთვის ეკლესიის თვალში წმინდა ათანასე დიდი აძლიერებდა. მაგრამ საქმე ის არის, რომ ალექსანდრიული შემოტევები მაშინაც არ ჩაქრა, როდესაც კონსტანტინოპოლი მართლმადიდებლობისკენ საბოლოოდ შემობრუნდა: უწინარეს ყოვლისა, ეს დაუცხრომლობა წმინდა გრიგოლ ღვთისმეტყველის წინააღმდეგ ვინმე მაქსიმე კინიკის ტრაგიკომიკურ მხარდაჭერაში გამოვლინდა; შემდეგ ამას 402 წელს ეპისკოპოსების მიერ წმინდა იოანე ოქროპირის წინააღმდეგ "მუხის ძირას სახელდახელო კრება" და სხვა გადაცდომები მოჰყვა. მიუხედავად ალექსანდრიის ეკლესიის მრავალგზის მცდელობისა, კონსტანტინოპოლის ზეგავლენისა და მნიშვნელობის გაზრდის შეჩერება მაინც ვერ მოხერხდა. რომის კათოლიკური ეკლესიის ისტორიკოსები კონსტანტინოპოლის ეკლესიის გავლენის ზრდას ხშირად ისე წარმოადგენენ, თითქოს ეს იყო ადგილობრივი თავმოყვარე და ძალაუფლებისმოყვარე ეპისკოპოსების პოლიტიკა, რომლის შედეგადაც მათ საკუთარი ძალაუფლება მთელ აღმოსავლეთზე მიზანმიმართული თანმიმდევრობით გაავრცელეს. მაგრამ ეს მხოლოდ განვითარებული მოვლენების ზედმეტად ზედაპირულ ახსნად შეიძლება მივიჩნიოთ. სინამდვილეში ჩვენ ვერ ვხედავთ იმდროინდელ ეპისკოპოსებსა და მათ საქმიანობაში რაიმე გადამეტებული უფლებების ძიებას. იმ პერიოდში პატრიარქები იყვნენ: გრიგოლ ღვთისმეტყველი, ნექტარიოსი, იოანე ოქროპირი, დაბოლოს, არ შეგვიძლია ფლაბიანე არ მოვიხსენიოთ. უნდა ითქვას, რომ ამ თვალსაზრისით, ანუ გადამეტებული ძალაუფლების მოყვარეობით, ნესტორიც კი არ გამოირჩეოდა. მართლაც ძნელია, ამ პიროვნებებს ძალაუფლების მოყვარულები ვუწოდოთ მაშინ, როდესაც ალექსანდრიაში ისეთი მებრძოლი მღვდელმთავრები იყვნენ, როგორებიც არიან თეოფილე, კირილე და დიოსკორე ალექსანდრიელები. მაგრამ კათოლიკური აღმსარებლობის ისტორიკოსებს არ სურთ აღიარონ, რომ კონსტანტინოპოლი ლოგიკურად ვითარდებოდა და მისი აღზევება იმ შემთხვევაშიც უეჭველად მოხდებოდა, ყველა კონსტანტინოპოლელი პატრიარქი ისეთი თავმდაბალი და სიკეთით აღსავსე რომ ყოფილიყო, როგორიც გრიგოლ ღვთისმეტყველის იყო, რომელმაც ავანტიურისტი მაქსიმე კინიკშიც კი ვერ ამოიცნო.

ბოლო და უიმედო მცდელობა ალექსანდრიის მიერ "ჰეგემონიის" შენარჩუნებისა 449 წელს ეფესოში მოწვეული "ავაზაკური" კრება იყო. იმ უმსგავსობას, რაც ამ კრებაზე მოხდა, არ შეიძლება უფრო ძლიერი უკურეაქცია არ მოჰყოლოდა... ამ დროისათვის ნესტორიანობის გამო ანტიოქია დასუსტებული და დაბნეული იყო. ახლოვდებოდა ალექსანდრიის დროც. ქალკედონის კრებამ ცნობილი ოცდამერვე კანონით კონსტანტინოპოლის პირველობა საბოლოოდ განამტკიცა. კრებამ მოიხსენია მეორე მსოფლიო კრების მესამე კანონი და კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსის იურისდიქციას თრაკიის დიოცეზის გარდა ასიისა და პონტოს დიოცეზები დაუმორჩილა. ამით ეკლესიათა დიპტიქში კონსტანტინოპოლის კათედრის მიერ დაკავებულ მაღალ ადგილს, რომელიც მას ჯერ კიდევ მეორე მსოფლიო კრების მე-3 კანონით ჰქონდა მინიჭებული, რეალური ადმინისტრაციული შინაარსი მიენიჭა. შესაბამისად, ორი სისტემა, რომლებიც ზემოთ იყო მითითებული, ფორმალურად გარკვეულ თანხმობამდე მივიდა: კონსტანტინოპოლი, ისევე როგორც ანტიოქია და ალექსანდრია, გარკვეული ცენტრი - "საპატრიარქოს" მმართველი გახდა. ამავე დროს, იმ მიზეზით, რომ მას სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობა ჰქონდა, "წარჩინებულებაი პატივისაი" შეინარჩუნა. არაფერში ისე არ ვლინდება ეს ევოლუციურად განვითარებული სული, როგორც კონსტანტინოპოლის არქიეპისკოპოსის გარშემო თავისთავად აღმოცენებულ ახალშექმნილ საეპისკოპოსო "სინოდში". პროვინციებიდან სხვადასხვა საქმის მოსაგვარებლად კონსტანტინოპოლში მუდმივად ჩამოდიოდნენ ეპისკოპოსები და აქ სხვადასხვა საეკლესიო საქმე განიხილებოდა. სწორედ ეს გახდა მომავალი საპატრიარქო სინოდიების პირველსახე, პირველი ეპისკოპოსის "ცენტრალიზებული" მმართველობის ჩანასახი. მაგრამ, ამავე დროს, სწორედ ეს გახდა ნიკეამდელი ეკლესიური ცხოვრების დარჩენილ ელემენტებზე... ეკლესიის "იმპერიული" მოწყობის ფორმის გამარჯვება.

ის, რაც ზემოთ ითქვა, დაგვეხმარება ნათლად დავინახოთ, რით იყო გამოწვეული აღმოსავლეთში ქალკედონის წინააღმდეგ აღძრული რეაქცია. ქალკედონის კრება იყო არა მხოლოდ უდროოდ გამოვლენილი ჭეშმარიტების, ობიექტური და აბსოლუტური ქრისტიანობის, არამედ იმპერიისა და კონსტანტინოპოლის რწმენის ზეიმიც. იმპერია მართლაც იმგვარი რომ ყოფილიყო, როგორადაც მას საკუთარი თავი სურდა წარმოედგინა, და რასაც მასში იმდროინდელი საუკეთესო ადამიანები ხედავდნენ, ანუ ის, რომ სახელმწიფოებრივად ქრისტიანული, შინაარსობრივად მსოფლიო და ზეეროვნული ყოფილიყო, ეს "იმპერიული" მართლმადიდებლობის - კონსტანტინოპოლის ზეიმი ისტორიულადაც და ეკლესიურადაც ბოლომდე გამართლებული იქნებოდა. მაგრამ, საუბედუროდ, თეორიისა და პრაქტიკის გაშორიშორება დიდი და მწვავე აღმოჩნდა. იმპერიაში კულტურული და ფსიქოლოგიური ერთიანობა არ სუფევდა. მაშინდელ იმპერიულ აზროვნებაზე, ერთი მხრივ, წარმოდგენას იმდროინდელი ოფიციალური დოკუმენტები გვიქმნის, ხოლო მეორე მხრივ საკმარისია, მათ მიღმა გავიხედოთ და სავსებით საპირისპიროს და მეტად დასანან სურათს დავინახავთ. ქალაქსა და "ინტელიგენციაში" დამკვიდრებული ელინიზმისა და ელინისტური კულტურის სიფრიფანა საფარის ქვეშ აშკარად შეიგრძნობოდა ძველი - ნაციონალისტური ჩოჩქოლი და გრგვინვა. წმინდა იოანე ოქროპირს ანტიოქიურ სივრცეში სირიულ ენაზე უხდებოდა ქადაგება: ბერძნული იქ პრაქტიკულად აღარავის ესმოდა. თანამედროვე გამოკვლევებში აშკარად ჩანს, რომ სირიელი და კოფტი მოსახლეობისთვის იმპერია უმძიმეს ტვირთად იყო ქცეული. ამავე დროს, იმპერიის აღმოსავლეთით უკვე გაჩენილი იყო სირიული ქრისტიანული მწერლობის პირველი ელემენტები, რაც, რა თქმა უნდა, ბერძნული ენითა და კულტურით საზრდოობდა, მაგრამ ისიც აშკარად ჩანდა, რომ ეს კულტურა უკვე დამოუკიდებლობისკენ მიილტვოდა. ამ ხალხის ქრისტიანულ პოტენციაზე რომ შეგვექმნას წარმოდგენა, საკმარისია თუნდაც ღირსი ეფრემ ასური გავიხსენოთ (373 წელი).

ანტიქალკედონური რეაქციისა და მონოფიზიტობის მთავარი მაცოცხლებელი სივრცე ბერმონაზვნობაში იყო. ამავე დროს მონაზვნობა ყველაზე ნაკლებად იყო დაკავშირებული ელინიზმთან, მეოთხე-მეხუთე საუკუნეებში ის ძირითადად ადგილობრივი - სირია-ეგვიპტური ანუ კოპტური და სირიული ნაციონალური ელემენტებით საზრდოობდა. ამ ბერმონაზვნებმა თავის დროზე პოლიციისგან დევნილი ათანასე შეიფარეს, ხოლო "ავაზაკურ" (ზოგ შემთხვევაში "ყაჩაღურად" წოდებულ) კრებაზე კირილეს დაცვით ისინი უცხო იმპერიული ცენტრისგან საკუთარი ეკლესიისა და თავისიანის დაცვას ცდილობდნენ. ამიტომ, უნდა ითქვას, რომ ქალკედონის წინააღმდეგ ბრძოლამ საღვთისმეტყველო მნიშვნელობასთან ერთად ახალი, რელიგიურ-პოლიტიკური შინაარსი შეიძინა. აქამდე საიმედოდ დახშულმა ეთნიკურმა ვნებებმა მონოფიზიტობაში იჩინა თავი. გაჩნდა საშიშროება "ორი ბუნების" საწინააღმდეგო გამოსვლები იმპერიის წინააღმდეგ ბრძოლაში გადაზრდილიყო.