მესამე საეკლესიო მსოფლიო კრების გარეგნული სახე, ერთი შეხედვით, ტრაგიკულ შთაბეჭდილებას ტოვებს. კრების მონაწილეები ეჭვების, წყენისა და გაუგებრობების ატმოსფეროში შეიკრიბნენ. ისევე როგორც არიანული შფოთის დროს, ეს უბრალოდ თეთრისა და შავის - მართლმადიდებლობისა და მწვალებლობის შეჯახება არ ყოფილა. ეს, უპირველეს ყოვლისა, იყო ერთი და იმავე საკითხის სხვადასხვა საზრისსა და ტერმინებში ასახვის გამო გამოწვეული გაუგებრობა. "სინთეზი" ანუ თანხმობა კვლავაც "ანალიზს" - ძნელ და დამღლელ შრომას მოითხოვდა. ამჯერად დაბრკოლება გახდა სიტყვები, რომლებიც სპეციალურ გააზრებას მოითხოვდა და გასავლელი იყო ტრადიციებით აღვსილი, უმძიმესი გზა.

იოანე ანტიოქიელის თაოსნობით შეკრებილი აღმოსავლეთის ეპისკოპოსები ნესტორის მიერ გამოთქმული ქედფიცხელი მოსაზრებების გამო გარკვეულწილად აფორიაქებულნი იყვნენ. მათ წრეებში შიშის ელემენტებიც კი შეიგრძნობოდა, მაგრამ კირილეს წინააღმდეგ ნესტორთან მათი გაერთიანების მიზეზი მხოლოდ უბრალო მეგობრობა არ ყოფილა; აღმოსავლეთის პატრიარქებს ძირითადად კირილეს საღვთისმეტყველო ენა არ ესმოდათ და არ მოსწონდათ. ამავე დროს, კირილეს ღვთისმეტყველებაში დიდ საშიშროებას ხედავდნენ. როგორც დეკანოზი გიორგი ფლოროვსკი წერდა: "ნესტორიანობის მიმართ წმინდა კირილეს მიერ გამოთქმული კრიტიკა "აღმოსავლეთის" მამებს კი არ არწმუნებდა, არამედ აშინებდა და მათში კირილესადმი მწვალებლურ ეჭვსაც ბადებდა. ამ შიშის მიზეზი ნესტორიანული ერესით დაავადება არ ყოფილა, მამები მეორე უკიდურესობაში გადავარდნას ერიდებოდნენ. უნდა ითქვას, რომ წმინდა კირილეს არ სჩვეოდა უდავო და დამაჯერებელი სიტყვების გულდასმით გამორჩევა, ის არ ზრუნავდა იმისათვის, რომ თავისი აზრების გადმოსაცემად მკაფიო და ნათელი განსაზღვრებები მოეძებნა. რა თქმა უნდა, ეს არ ნიშნავს, რომ მისი ღვთისმეტყველება ბუნდოვანი და ორაზროვანი იყო. თუმცა ისიც ნათელია, რომ მაღალი ღვთისმეტყველური ალღოს გვერდით, მას ისეთი მკაფიო ენამეტყველება არ გააჩნდა, როგორიც დიდ კაბადოკიელებს ასე ჭარბად ჰქონდათ მიმადლებული".

წმინდა კირილეს ფორმულიდან ყველაზე მნიშვნელოვან საშიშროებას "განკაცებული ღმერთის ერთი ბუნება" წარმოადგენდა (რომელიც მოგვიანებით უარყოფილ იქნა). კირილეს მიაჩნდა, რომ ეს ციტატა წმინდა ათანასე დიდის ნაშრომიდან იყო, სინამდვილეში კი იგი აპოლინარიოს ლაოდიკიელს ეკუთვნოდა (როდესაც აპოლინარიოსის მიმდევრები მის იდეებს ავრცელებდნენ, ნაშრომებს მეტი პოპულარობისთვის ეკლესიის დიდი ავტორიტეტების სახელებით ნათლავდნენ). აღნიშნული ფორმულა კი ისეთი ინტერპრეტაციით შეიძლებოდა ახსნილიყო, რომ იესო ქრისტეს - ძე კაცის ბუნება მისი ღვთაებრივი ბუნებით მთლიანად გადაფარული აღმოჩნდებოდა. ამიტომ აღმოსავლეთის მამებს მიაჩნდათ, რომ ასეთი ფორმულის მიხედვით ადამიანი კი არ ცხონდება, არამედ ღვთაებრივ ბუნებასთან შეხებისთანავე ჩაიფერფლება და გაქრება.

ეს გასაგებს ხდის იმ მღელვარების მიზეზს, რომელსაც ეფესოში მიმავალი მამები განიცდიდნენ: ერთი მხრივ, მათ არ სურდათ ნესტორისთვის მხარი დაეჭირათ, ხოლო, მეორე მხრივ, მოწოდებული იყვნენ დაეგმოთ კირილეს მიერ წარმოდგენილი "ერესი". ამ დროს ნესტორი თავის წარმატებაში დარწმუნებული იყო, ის კრებისგან კირილეს ერთმნიშვნელოვან დაგმობას ელოდა. იმპერატორის სახელით ეფესოში ეპისკოპოსთა მოწვევის მიზნით დაგზავნილ წერილებში კირილეს მიმართ უარყოფითი დამოკიდებულება შეიგრძნობოდა. ერთი სიტყვით, "თავისი შინაარსით, კრება კირილეს წინააღმდეგ იყო მოწვეული" და იმისათვის, რათა კრებაზე კირილეს ცალკეული ქმედებები სწორად იქნეს შეფასებული, ეს წინაპირობა უეჭველად უნდა გავითვალისწინოთ. ხშირია შემთხვევა, რომ არაფერი ვთქვათ პროტესტანტებზე, რომლებიც უბრალოდ ნესტორის რეაბილიტირებას ცდილობენ, მართლმადიდებელი ისტორიკოსებიც (რომელთათვისაც წმინდა კირილე ერთ-ერთი უდიდესი მამაა) მის ცალკეულ მოქმედებებს უარყოფითად აფასებენ. თანამედროვე ლიტერატურაში ხშირად შევხვდებით მასალებს, სადაც ნესტორი დევნილად, ხოლო კირილე ისეთ მდევნელად არის გამოყვანილი, რომელიც თავის პირად მტერს არც კი შეხვდა და ისე დააკისრა სასჯელი, რომ სასამართლოც კი არ მოიწვია. კირილეს საქციელმა გარკვეული ეჭვი გარეგნულად შეიძლება მართლაც აღძრას, მაგრამ უნდა გვესმოდეს, რომ თავისი ეპისკოპოსების თანხლებით ეფესოში ჩასულ კირილეს დახვდა გარემო, რომელმაც აშკარად აგრძნობინა, რომ იმპერატორის ადგილობრივ ჩინოვნიკებსა და კრების ორგანიზატორებს ნესტორის მხარდაჭერა და მისი გამტყუნება ჰქონდათ დავალებული. ეფესოში კირილე საღვთისმეტყველო საკითხების გადასაწყვეტად ჩავიდა, მაგრამ იქ მისი დამხობა "დისციპლინარული" საბაბით ჰქონდათ გადაწყვეტილი. მის მოწინააღმდეგეებს ამ მიზნის განსახორციელებლად სახელმწიფოს მხარდაჭერა სურდათ გამოეყენებინათ.

კირილეს მომხრეები ეპისკოპოსებს აღმოსავლეთიდან ორი კვირის მანძილზე ელოდნენ; აგვიანებდნენ რომის ლეგატებიც (ელჩები). სიტუაცია სულ უფრო იძაბებოდა, მღელვარება ქალაქშიც მატულობდა. ამ მდგომარეობაში კირილემ გადაწყვიტა, რომ შემდგომი ლოდინი შეუძლებელი იყო და 22 ივნისს, იმპერატორის ჩინოვნიკებისა და ნესტორის მომხრეების პროტესტის მიუხედავად, კრება გახსნილად გამოაცხადა. პროტესტს ხელი 68 ეპისკოპოსმა მოაწერა. კირილეს თავის მომხრებთან ერთად მხარს ადგილობრივი ეპისკოპოსი მემნონი და ქალაქის მოსახლეობა უჭერდნენ. ქალაქს დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა, რადგან ეფესო, პირველქრისტიანული წმინდა გადმოცემის შესაბამისად, ღვთისმშობლისა და მოციქულ იოანეს ქალაქად ითვლებოდა. კრების გახსნამდე ნესტორს გამოძახების ბარათი სამჯერ გაეგზავნა. მან სამივე უარყო და თავისდაუნებურად ბრალმდებლიდან ბრალდებულად იქცა... ამ მოვლენების შემდეგ სასამართლო ნესტორის გარეშე დაიწყო: ეპისკოპოსებმა კირილეს მიერ შედგენილი ნესტორის მხილება მოისმინეს და კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსი ნესტორი ერთხმად დაგმეს. მიმდინარე პროცესს იმპერატორის წარმომადგენელი აპროტესტებდა, მაგრამ მთელი ქალაქი კირილეს ემხრობოდა და კრების წინააღმდეგ ღია მოქმედებას ერიდებოდა. კრებამ მუშაობა გვიან ღამით დაამთავრა. კრებიდან გამოსულ ეპისკოპოსებს უამრავი ხალხი ანთებული ჩირაღდნებით შეეგება და ტრიუმფალური სვლით გააცილა.

სამი დღის შემდეგ, როგორც იქნა, აღმოსავლეთის ქარავანი, რომელსაც იოანე ხელმძღვანელობდა, ეფესოში ჩამოვიდა. მომხდარით აღშფოთებულებმა, მათ სასწრაფოდ ჩაატარეს კრება, სადაც კირილე და მისი თანამოაზრენი მწვალებლობისა და საეკლესიო წესების დარღვევის გამო ამხილეს. მიუხედავად იმისა, რომ კრებას ნესტორთან ურთიერთობა არ ჰქონია, გადაწყვეტილების მიღების შემდეგ შფოთმა პრაქტიკულად განხეთქილების სახე მიიღო. ბოლოს მთელი ეს პროცესი იმით დასრულდა, რომ ეფესოში რომის ლეგატებიც ჩამოვიდნენ, ისინი კირილეს შეუერთდნენ და ნესტორის მხილება კიდევ ერთხელ განახორციელეს. ყოველივე აღნიშნულის შემდეგ კირილემ კიდევ სამი შეკრება ჩაატარა. კრებამ ერთსულოვნად დაამტკიცა ნიკეის სიმბოლოს ერთგულება და აკრძალა მასში რამენაირი შესწორების შეტანა ან ახალი სიმბოლოს შედგენა (შემდგომში სწორედ ეს გადაწყვეტილება გახდა დასავლური ფილიოკვეს საწინააღმდეგო უმნიშვნელოვანესი არგუმენტი, ანუ საშუალება, რომ სიტყვებს სულიწმინდა "მამისაგან გამოვალს" არ დამატებოდა "და ძისაგან"), ამავე დროს კრებამ რამდენიმე კანონიკური საკითხი დაამტკიცა, კვიპროსის ეკლესიის ანტიოქიისგან დამოუკიდებლობა დაასაბუთა და საბოლოოდ დაადასტურა.

ორივე მხარემ და იმპერატორის წარმომადგენელმა კანდიდიანმა მომხდარის შესახებ იმპერატორს პატაკით აცნობა. ყოველი მათგანი საკუთარი სიმართლის დამაჯერებლად წარმოდგენას ცდილობდა. აქამდე ჩვენ ვხედავდით, რომ იმპერატორი ნესტორისა და აღმოსავლეთის ეპისკოპოსების მხარეს იკავებდა. ახლა კონსტანტინოპოლში განწყობა შეიცვალა და მორწმუნეთა ხმამ სულ უფრო მეტად დაიწყო კირილეს მხარეს გადახრა, ამასთან დედაქალაქში ნესტორის გამტყუნებას ბერებიც ითხოვდნენ. კირილეს მიერ განხორციელებული "პროცედურით" აღშფოთებული ნესტორის მეგობრებიც კი მიმდინარე პროცესებს თვალს უხმოდ ადევნებდნენ. თანდათან ნესტორის გამტყუნებამ ეკლესიური შინაარსი შეიძინა და გამოვიდა, რომ ეს ფაქტი ეკლესიამ საბოლოოდ აღიარა. მაგრამ აღმოსავლეთის ეპისკოპოსებისთვის ნესტორის საკითხი უკვე მთავარი აღარ იყო, მათ ის აღელვებდათ, რაც კირილეს სწავლებად მოიხსენიებოდა, რადგან, მათი აზრით, ეს უკანასკნელი ნესტორიანობაზე გაცილებით უფრო ბოროტ და საშიშ მწვალებლობას წარმოადგენდა. იმპერატორი ყოყმანობდა. მისი პირველი რეაქცია უბრალო და ტიპური იყო: მას სურდა ორივე ბანაკის მთავარი მოდავეები, ნესტორი და კირილე განედევნა და ეკლესიაში მშვიდობა აღედგინა. მაგრამ, როგორც ჩანს, სახელმწიფო ვერასოდეს მიხვდება, რომ ასეთი ქმედება ბოლოს მაინც მარცხით მთავრდება. იმპერატორმა კონსტანტინოპოლში მხარეების წარმომადგენელი იხმო, მაგრამ შეხვედრამ არავითარი დადებითი შედეგი არ მოიტანა. თუმცა ამ დროს საკუთარ კათედრაზე თვითონ ნესტორმა განაცხადა უარი. ამან შესაძლებელი გახადა, მის ნაცვლად ყველასთვის მისაღები კანდიდატი დანიშნულიყო. კირილემ ყოველგვარ მოლაპარაკებაზე თავიდანვე უარი თქვა, დაბრუნდა ალექსანდრიაში და მოღვაწეობა თავისი ერთგული მრევლის საიმედო დაცვის ქვეშ გააგრძელა. ასეთ სიტუაციაში იმპერატორი უძლური აღმოჩნდა. მან ყველა და ყველაფერი აღიარა და პრაქტიკულად განხეთქილებას შეეგუა.

ეკლესიის მიერ მოპოვებული ფაქტობრივი დამოუკიდებლობა, როგორც ყოველთვის, განმკურნებელი აღმოჩნდა. ურთიერთისგან გამიჯვნამ და გაყრამ ნათელი გახადა, რომ ჩიხიდან გამოსავალი იყო მოსაძებნი. გამოჩნდნენ ადამიანები, რომლებმაც შეძლეს და სოლიდარობა პირად გრძნობებზე მაღლა დააყენეს. ასი წლის მოხუცი ეპისკოპოსი აკაკი კირილე ალექსანდრიელს პოლემიკური შინაარსის მქონე დოკუმენტების დავიწყებას და ამ დავასთან დაკავშირებული საკითხების არსობრივად მოგვარებას სთხოვდა. საქმე ეხებოდა კირილეს მიერ შეთავაზებული ფორმულის აღმოსავლეთის ეპისკოპოსებისთვის მისაღები სახით კორექტირებას. კვლავ დაიწყო ხანგრძლივი აპოლოგიური ხასიათის წერილებისა და ახსნა-განმარტებების გაცვლა-გამოცვლა; ორივე მხარე გულწრფელი იყო, მაგრამ მათ ერთმანეთისგან მწვალებლობის საშიშროება აშორიშორებდა... კირილეს განმარტება ბევრისთვის იყო მისაღები. ქრისტიანები გრძნობდნენ, რომ თავისი თვითშეგნებით კირილე ჭეშმარიტი მართლმადიდებელი იყო.

432 წელს ანტიოქიიდან არქიეპისკოპოს პავლე ემესელის ხელით აღმოსავლეთის ეპისკოპოსებმა ალექსანდრიაში მრწამსის მათთვის მისაღები ვარიანტი გაგზავნეს და კირილემ იგი მისაღებად მიიჩნია. გაჩნდა მშვიდობის აღდგენის შესაძლებლობა. თანხმობის ფურცელზე, რომელიც პავლემ ალექსანდრიიდან ანტიოქიაში ჩაიტანა, თანდათან ხელისმომწერთა რიცხვი მრავლდებოდა. 433 წელს ურთიერთობა ეგვიპტესა და სირიას შორის განახლდა. "ერთიანი ფორმულა", რომელსაც კირილემ ხელი მოაწერა, "ეფესოს კრების საბოლოო და დოგმატური შედეგი გახდა. ეს ფორმულა ანტიოქიურ საღვთისმეტყველო ენაზე შედგა... და მით უმეტეს მნიშვნელოვანია, რომ მასში მართლმადიდებლობასა და ნესტორიანობას შორის გამავალი ზღვარი ნათლადაა გამოკვეთილი" (დეკან. გ. ფლოროვსკი). ეს იყო მართლმადიდებლობის ორ უკიდურესობაზე გამარჯვება, რის შედეგადაც აღიარებულ იქნა, რომ ქრისტეს აქვს ჭეშმარიტი ღმერთის და ჭეშმარიტი ადამიანის ბუნება; მასში ორი ბუნება ერთ პირად არის გაერთიანებული და იგი როგორც მამის, ისე ადამიანის ერთარსია. სწორედ ამიტომ აღიარებულ იქნა ერთი ქრისტე, ერთი ძე, ერთი უფალი... წმინდა ქალწულს ღვთისმშობელი ეწოდა, რადგან მასში განხორციელდა უფალი სიტყვა, იესო განკაცდა და განხორციელების პირველი წამიდანვე ღვთისმშობელში მისი ორი ბუნება შეერთდა... ეს დებულება ანტიოქიურ ენაზე იყო შედგენილი, მაგრამ მისი მიღებით კირილეს ჭეშმარიტების არც ერთი მისხალი არ დაუთმია. დებულებაში ნათლად გამოჩნდა ქრისტე, როგორც ერთი ბუნება, რომელშიც ღმერთისა და ადამიანის მაცხოვნებელი ერთიანობისა და ერთი ღმერთკაცის პიროვნების რწმენა იყო დაცული.

ასეთი იყო ეფესოს კრების მართლმადიდებლური ეპილოგი. დიდი შრომის შედეგად ქარიშხალი ჩადგა. ნესტორი ლიბიის ოაზისში თავს მიტოვებულად გრძნობდა, მოუშუშებელი წყენა მოსვენებას არ აძლევდა და ამავე დროს, ძველ საშიშროებებსა და ჭრილობებს ახლები ემატებოდა. მიუხედავად კირილეს ჟინიანი ხასიათისა, ჭეშმარიტება ახალ სინამდვილეში მას უნდა გაეჟღერებინა. ქრისტოლოგიურ დავებში ეფესო ჯერ კიდევ მხოლოდ "თეზისი" იყო. "ანტითეზის" დრო თანდათან ახლოვდებოდა.