ეკლესიის ისტორიის სახელმძღვანელოებში მეოთხე-მერვე საუკუნეებს შორის არსებული წლები მსოფლიო კრებების ეპოქად მოიხსენიება. ამ პერიოდში უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება იმას, რასაც ადამიანური გონის "ჭეშმარიტი აზროვნების" სივრცეში შეჭრას უწოდებენ. პროცესის უმაღლესი ნიშნული მეოთხე მსოფლიო საეკლესიო, სხვაგვარად - ქალკედონის მსოფლიო კრება (451 წ.) ანუ "ძეგლ მართლმადიდებლობისა" იყო. კრებამ "განაჩინა, აღიაროს ქრისტეში შეერთება ორთა ბუნებათა: განუყოფელად, განუყრელად, შეურევნელად და უქცეველად". შემთხვევითი არ არის, რომ ამ კრების შემდეგ არა მხოლოდ საღვთისმეტყველო, არამედ ნებისმიერი, ეკლესიის გარეთაც კი გაჩენილი პოლიტიკური საკითხი, რომელიც არიანობის სანაცვლო "ქრისტიანულ შფოთსა და ამბოხებას" იწვევდა და იწვევს, ბოლოს ასე თუ ისე მაინც ან ქალკედონამდე მიდის, ან მისი შედეგების შინაარსით განისაზღვრება. მეოთხე მსოფლიო კრების ეპოქაში აშკარად შეიგრძნობოდა მოთხოვნილება, ადამიანისთვის იესო ქრისტეს ორბუნებოვნების შინაარსი და მნიშვნელობა გარკვეულიყო. საქმე ის არის, რომ დავა იესო ქრისტეს ბუნების შესახებ ყოველთვის ადამიანისა და მისი დანიშნულებისადმი აზრთა სხვადასხვაობაში იღებდა სათავეს და კამათის სიმწვავეც სწორედ იმ "მიწიერი" საგნობრიობიდან წარმოიქმნებოდა, რაც თან სდევს ჩვეულებრივ ადამიანურ დაპირისპირებებს.

როგორც მოყვანილი მასალებიდან დავინახეთ, მთელი მეოთხე საუკუნე უწინარესად სამების შესახებ არსებული საღვთისმეტყველო თემით იყო განმსჭვალული და საკითხი სწორედ "ქრისტოლოგიურ" პერსპექტივაში წამოიჭრა. იესო ქრისტეს განკაცების საიდუმლოს ახსნის საჭიროება თავიდანვე იმით განისაზღვრა, რომ გარკვეულიყო, შესაძლებელი იყო თუ არა მასში ღმერთის დანახვა თუ ადამიანი უფალს ჩვეულებრივ ქმნილ არსებად წარმოიდგენდა და, აქედან გამომდინარე, ვერასოდეს შესწვდებოდა მისი მიწიერი ღვაწლის ნამდვილ შინაარსსა და სიღრმეს. საკითხი ასე იდგა: აერთიანებს თავის პიროვნებაში იესო ქრისტე ღმერთსა და კაცს თუ კვლავ მოქმედებს პირველი ცოდვის უფსკრული და ადამიანი დაცემულობის ტყვეობისა და ხრწნილებისთვისაა სამუდამოდ განწირული? დასმულ კითხვაზე ნათელი პასუხი უკვე ნიკეაში "ერთარსობის" გამარჯვება იყო. ქრისტე ღმერთია, ღვთის განკაცება და ღმერთის ძის ჩვენ გვერდით ყოფნა სრული რეალობაა, ხოლო ძე ღმერთში მამის სიყვარულისა და სულიწმინდის მადლის მკვიდრობა სამების ერთარსობის სრულფასოვანი და ნათელი გამოვლინებაა... ამ მოვლენის შემდეგ ყოველგვარი ძველი და მაცდუნებელი აზრი, რომლებიც დიდი ხნის მანძილზე ადამიანურ სიტყვაში ასახვისკენ მიილტვოდა, არიანულ შფოთთან ერთად საბოლოოდ ჩაიფერფლა. მეორე მხრივ, იესო ქრისტესთან პირდაპირი კავშირის შესაძლებლობა და ამ პროცესის გააზრების მცდელობა ადამიანისთვის ღმერთთან ურთიერთობის გამოცდილებად გადაიქცა. მაგრამ მიუხედავად ადამიანის აზროვნებაში ასე რთულად გადალახული სიძნელეებისა და მიღწეული უდიდესი მნიშვნელობის წარმატებებისა, ნიკეური გადაწყვეტილება ახალ კითხვებს მაინც ბადებდა. კერძოდ, გაუგებარი იყო და ჩნდებოდა ლოგიკური კითხვები: თუ იესო ქრისტეში ღმერთი და ადამიანი გაერთიანდა, როგორ მოხდა ასეთი გაერთიანება და ამ ერთობაში რა ადგილი უკავია ადამიანს? განა შეიძლება არ "ჩაიფერფლოს" ღმერთთან ასე ახლოს მყოფი ადამიანური ბუნება? ეს ერთობა ხომ არ არის რაიმე ახალი ილუზია? თუ ქრისტე ღმერთია, რაში მდგომარეობს მისი ადამიანური ღვაწლისა და სარჯელის ფასეულობა? აქვე უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ეს კითხვები არც ბერძნული ფილოსოფიური აზროვნების დასაკმაყოფილებლად და არც რაიმე აბსტრაქტული პასუხებისა და ფორმულების მოძიებისთვის არ იბადებოდა. შეკითხვების მთავარი მიზანი არც ჩვეულებრივი ცნობისმოყვარეობით გამოწვეული, ღმერთის საიდუმლოებებში "ძრომიალის" სურვილი ყოფილა. ეს იყო ადამიანის თავისუფლებისთვის, მისი ქმედების შინაარსისა და პიროვნული თვისებების გამოკვლევისთვის გაწეული გულწრფელი ძალისხმევა. ეს კითხვები უკვე მეოთხე საუკუნის დასასრულს, არიანულ დავებთან დაკავშირებით დაისვა. უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, კითხვები დაისვა, მაგრამ, საუბედუროდ, მათ ნიკეის სიმბოლოს ერთ-ერთმა ცნობილმა დამცველმა აპოლინაროს უმცროსმა ლაოდიკიელმა ეპისკოპოსმა უხეიროდ უპასუხა. აპოლინაროსი იესო ქრისტეში ღმერთისა და ადამიანის ერთიანობას ადამიანური ბუნების დამცრობის საშუალებით განმარტავდა. ის მიიჩნევდა, რომ იესო ქრისტეში ღვთაებრივმა გონმა - ლოგოსმა ადამიანური, ანუ ქმნილი გონი ჩაანაცვლა, და რადგან გონი ადამიანის უმაღლესი განმკარგველი ნაწილია, თავისი ღვთაებრივი გონით ადამიანი იესო ქრისტე ღმერთია... აპოლინარიზმი თავიდანვე ერესად იქნა მიჩნეული და დაიგმო, ამავე დროს განიმარტა, რომ თუ ნამდვილ სრულ ადამიანს, იესო ქრისტეს, მისი ადამიანური სახის დაკნინებული მსგავსება ჩაანაცვლებს, ადამიანის ჭეშმარიტ ცხონებაზე ვერასოდეს ვეღარ ვილაპარაკებთ. მაგრამ კვლავ, ისევე, როგორც არიოზთან ბრძოლის შემთხვევაში, მხოლოდ წარმოქმნილი ერესის დაგმობა დადებითი შედეგის მისაღწევად საკმარისი არ აღმოჩნდა. საჭირო გახდა პრობლემის ღვთისმეტყველური თვალსაზრისით განხილვა და გადაწყვეტა. დავა გამწვავდა კიდეც, როდესაც ერთმანეთის წინაშე ნესტორ კონსტანტინოპოლელი და კირილე ალექსანდრიელი წარდგნენ. ეს დაპირისპირება მეხუთე საუკუნის დასაწყისში მოხდა.

ნესტორი და კირილე ქრისტიანული აზროვნების ორ სხვადასხვა მიმართულებას წარმოადგენდნენ. ისინი ქრისტიანობის არსს სხვადასხვა "ფსიქოლოგიური" თვალსაზრისით განიხილავდნენ. მათი სკოლები თავიანთი ხანგრძლივი და თანმიმდევრული განვითარების პროცესს გაცილებით უფრო ადრე შეუდგნენ, ვიდრე ქრისტოლოგიური დავები დაიწყებოდა. ანტიოქიისა და ალექსანდრიის სკოლების განსხვავება მრავალი მიზეზიდან გამომდინარეობდა, მაგალითად: "ანტიოქიური" სკოლა არისტოტელეს ფილოსოფიურ გავლენას განიცდიდა, ხოლო "ალექსანდრიულს" პლატონის კვალი აჩნდა; ერთში - სემიტური "რეალიზმი", მეორეში კი ელინისტური "იდეალიზმი" მძლავრობდა. განსხვავებები სათავეს საწყის ინტუიციებსა და რელიგიური ანალიზისადმი მიდგომებში იღებდა. ერთი სიტყვით, ყველა ეს თავისებურება სხვადასხვა რელიგიური ჩვეულებიდან და ტრადიციიდან გამომდინარეობდა. ღვთისმეტყველების თვალსაზრისით კი ეს სხვაობა, ძირითადად, წმინდა წერილის განმარტების მეთოდოლოგიებში ვლინდებოდა. ანტიოქიელები ერიდებოდნენ ალეგორიებს, სიმბოლოებს, ტექსტში "სულიერი შინაარსის" სიღრმეების ძიებას, ანუ ყველაფერ იმას, რაც უკვე ორიგენეს შემოქმედებაში საკმაოდ მსუყე ფერებით გამოვლინდა. წმინდა წერილში ანტიოქიელები ძირითადად სიტყვებისა და ფრაზების პირდაპირ მნიშვნელობებს, ისტორიულ სიზუსტეებს ეყრდნობოდნენ, შემდეგ ღვთისმეტყველურ დასკვნებს ამ გზით მოპოვებული ცოდნის შესაბამისად აკეთებდნენ. ერთმა თანამედროვე მკვლევარმა ამ დასკვნებს "ანთროპოლოგიური მაქსიმალიზმი" შეარქვა. ასეთი თვალსაზრისით წაკითხულ წმინდა წერილში ყურადღებას, უწინარეს ყოვლისა, იესო ქრისტეს მიწიერი ღვაწლი და მისი "ადამიანურობა" იპყრობდა. ქრისტიანთა თავდადება და ადამიანური თავისუფლებაც ანტიოქიელებისთვის სწორედ ამ ნიშნით განიხილებოდა. მაგრამ ძალიან ადვილი იყო საფუძველში ამ სწორი სახარებისეული პოზიციიდან იმ მგრძნობიარე ზღვარს იქით გასვლა, რის შემდეგაც იესო ქრისტეში ადამიანური წვლილი გაძლიერდებოდა და ღვთაებრივ სახეს დაკარგავდა. ამგვარად, ნელ-ნელა იკვეთებოდა, ძლიერდებოდა ადამიანი და აქვე გარკვეულწილად მინავლდებოდა და მძიმე ღვაწლში უჩინარდებოდა ღმერთის განკაცებული ძის მართალი მახარებელი სახე...

თანდათანობით სირიაში გარკვეული საღვთისმეტყველო ტრადიციები ჩამოყალიბდა. ამ სიახლის სული უკვე აშკარად შეიგრძნობოდა მეორე მსოფლიო კრების ერთ-ერთი მთავარი მონაწილის დიოდორე ტარსელის შემოქმედებაში, ხოლო ტრადიციული და სისტემატური სახე მან დიოდორეს მოწაფის - თეოდორე მაპსუეტელის სწავლებაში მიიღო. უკვე აშკარად სწორედ მასთან გამოჩნდა ანტიოქიური, სხვაგვარად - "აღმოსავლური" გზის თანმდევი საშიშროებები. თეოდორე იესო ქრისტეში ორ "სუბიექტს" ღიად განასხვავებდა, მაგრამ მათ შორის ერთიანობა ერთპიროვნულობას კი არა (თუმცა სხვა აზრით ის ამ ტერმინს მაინც იყენებდა), არამედ ერთი მათგანის განვითარების შედეგად ორთა შორის მიღწეულ ნებათა შეთანხმებულობას და ერთობას გამოხატავდა... "ეს ერთობა ვითარდებოდა... და იესო ქრისტეც, როგორც ყველა სხვა "სრულყოფილი ადამიანი", სულით, სხეულით და შემეცნებითი შესაძლებლობებით იზრდებოდა, საკუთარ ვნებებსა და გულისთქმებს ებრძოდა და სულ უფრო მეტად მნიშვნელოვან სულიერ ძალებს ეუფლებოდა. თეოდორე ფიქრობდა, რომ ვინაიდან იესო ქრისტე სრული ადამიანია, შეუძლებელია ყველაფერი ასე არ ყოფილიყო... ამრიგად, თეოდორე უმთავრეს ყურადღებას იესო ქრისტეს ადამიანურ ღვაწლზე ამახვილებდა - მას მიაჩნდა, რომ იესო ქრისტე ღვთის ძალითა და ნებით არის ცხებული და მისი ადამიანური, თავისუფალი ბუნება ღმერთის მიერ არის კურთხეული" (დეკანოზი გ. ფლოროვსკი).

მაგრამ ამ "ასკეტურმა ჰუმანიზმმა" საბოლოოდ ჩამოყალიბებული ერეტიკული სახე თეოდორეს მოსწავლის, ნესტორის შემოქმედებაში მიიღო. ბრწყინვალე მქადაგებელი, სწავლული, ასკეტი ნესტორი იმპერატორმა თეოდოსი II-მ 428 წელს სირიიდან კონსტანტინოპოლის კათედრაზე მიიწვია. აქ ნესტორი წარმართებთან და სხვადასხვა ჯურის ერეტიკოსებთან მწვავე ბრძოლაში ჩაება. მეორე მხრივ, ნესტორი თავდაუზოგავად ცდილობდა, სამღვდელოების ყოველდღიურ ცხოვრებაში ზნეობრივი რეფორმა გაეტარებინა. ნესტორი კონსტანტინოპოლიდან ყველაფერი იმის განდევნას ცდილობდა, რაც, ღვთისმეტყველური თვალსაზრისით, მისთვის მიუღებლად იყო. უკომპრომისო და ენერგიული ბრძოლის გამო მას მტრებიც სწრაფად გამოუჩნდა, მათ შორის, იმპერატორის და პულქერიაც იყო. ნესტორი დიდ მკრეხელობად მიიჩნევდა ქალწული მარიამის ღვთისმშობლად მოხსენიებას. ლიტურგიულ პრაქტიკაში უკვე დიდი ხნის წინ დამკვიდრებულ ამ სიტყვას თეოდორე მაპსუეტელიც უარყოფდა: "...უგუნურნო, ნუთუ მიგაჩნიათ, რომ ქალწულისგან შეიძლებოდა ღმერთი დაბადებულიყო. ქალწულისგან ის იშვა, ვისაც ქალწულის ბუნება აქვს და არა ღმერთი - სიტყვა... დაიბადა ის, ვინც დავითის შთამომავალია", - ამბობდა იგი.

სხვათა შორის, სანამ შესაბამისი სწავლება გაჩნდებოდა, იესო ქრისტეში ადამიანისა და ღმერთის სრულ ერთიანობას ეკლესია გამოხატავდა სწორედ სიტყვით "ღვთისმშობელი". ასე რომ, ყველაფერში, რაც ადამიანის შესახებ ითქმოდა, ღმერთიც იგულისხმებოდა და პირუკუ, ანუ მორწმუნეთა აზროვნებაში იოანე მახარებლის სიტყვები: "სიტყვა ხორცად იქცა და დაემკვიდრა ჩვენ შორის, მადლითა და ჭეშმარიტებით სავსე" (იოან. 1:14), - სრული შინაარსით მოქმედებდა. მაგრამ სწორედ ამგვარ თვალსაზრისში იყო მოკალათებული ანტიოქიურ მტკიცებულებათა დამახასიათებელი ერეტიკული ზადი და დასაკლისი. შესაბამისად, მისი განმკითხველი მსჯელობა ლოგიკურ სიცხადეს მოითხოვდა. დრო კი აღარ ითმენდა. ეპისკოპოსის მცდარ პოზიციებზე უკუქმედება ძალიან სწრაფად მოხდა. წინააღმდეგობა კონსტანტინოპოლს და მის შემოგარენს მალე შორს გასცდა. დგებოდა დრო, როდესაც ყველაფერს, რაც დედაქალაქში ხდებოდა, მთელ საქრისტიანოში თავისი "რეზონანსი" უნდა გამოეწვია.

ნესტორის მოწინააღმდეგემ, "ალექსანდრიული" საღვთისმეტყველო სწავლების მიმდევარმა არქიეპისკოპოსმა კირილემ, თავისი სკოლის მეთოდებისა და ჩვევების გვერდით ნამდვილი ღვთისმეტყველური ინტუიცია გამოავლინა. უფრო ადრე ეს ალღო ასევე ძალუმად მოქმედებდა დიდი ალექსანდრიელი მოძღვრის ათანასეს ცხოვრებასა და შემოქმედებაში. ტრადიცია ალექსანდრიაში ჯერ კიდევ ეგნატე ანტიოქიელისა და ირინეოს ლიონელის დროს დამკვიდრდა. მისი შინაგანი საწყაო იმთავითვე იესო ქრისტეთი ან იესო ქრისტეში ცხონება იყო. ასეთი თვალსაზრისისთვის ნებისმიერი ღვთისმეტყველური "წყობა" გარდაუვალად აბსტრაქტული, ანუ ჩვეულებრივი მიწიერი სინამდვილისგან განყენებული და არაკონკრეტული უნდა ყოფილიყო; გამოთქმულ სიტყვას თუ მცნებას, მისი ბედ-იღბლის განმსაზღვრელი "ეგზისტენციალური" მნიშვნელობით, ადამიანის გონებაში კამერტონივით უნდა ემოქმედა და მორწმუნის აზროვნებაში ის მუხტი უნდა გაეძლიერებინა, რომელსაც ადამიანი სახარებიდან ცხონებისთვის იღებდა... კირილე დიდი ჟინისა და ენერგიის მქონე მებრძოლი იყო. ის ბრძოლის საჭირო და დახვეწილი ფორმების შერჩევისთვის თავს მაინცდამაინც არ იწუხებდა, ხანდახან საკუთარ გამოთქმებსაც არ აკვირდებოდა, მაგრამ გაჩენილ საშიშროებას ყოველთვის გრძნობდა და ჭეშმარიტებისთვის ომში თავდავიწყებით ებმებოდა. ნესტორის ქადაგებებში მან ჭეშმარიტების გაუკუღმართების საშიშროება სწრაფადვე შენიშნა. კირილეს აზრით, ქრისტიანობის მთელი არსი და, შესაბამისად, პიროვნების ცხონების შესაძლებლობა იესო ქრისტეში - ამ ერთადერთ ადამიანშია, რომელსაც, ერთი მხრივ, ყოველი პიროვნება შეიძლება "შეეხოს" და რომელიც, მეორე მხრივ, ერთდროულად ღმერთიც არის და ადამიანიც. აი, სწორედ ამ შესაძლებლობაზე უარის თქმა დაინახა კირილემ ტერმინ "ღვთისმშობლის" ნესტორიანულად უარყოფაში. "ბერებისადმი მოწოდებაში" ამ ტერმინის დასაცავად მან უმალვე გაილაშქრა, ხოლო შემდეგ, ნესტორისადმი პირდაპირ მიმართვაში, მოითხოვა მის მიერ დაწყებული "მსოფლიოს ცდუნება" თავადვე აღეკვეთა.

ამ პროტესტმა კონსტანტინოპოლში უკმაყოფილობა გამოიწვია. იქ იოანე ოქროპირთან დაკავშირებული სამწუხარო საქმე ჯერ კიდევ კარგად ახსოვდათ: მაშინ კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსი უსამართლოდ დაიძრახა და დაიგმო. იმ კრებას კირილეს ბიძა - თეოფილე ალექსანდრიელი უძღვებოდა და თვითონ კირილე კრების ერთ-ერთი მონაწილე იყო. ეს ის დრო იყო, როდესაც ალექსანდრიელი ეპისკოპოსები კონსტანტინოპოლის ეკლესიის უზომო ზეგავლენისთვის ზღვრის დადებას ცდილობდნენ. ახლა კი დედაქალაქში არცთუ უსაფუძვლოდ ერიდებოდნენ მოურიდებელ და დიდი გავლენის მქონე კირილეს წარმატებას. ამრიგად, ეკლესიურმა პოლიტიკამ წმინდა საღვთისმეტყველო დავა კიდევ ერთხელ მნიშვნელოვნად დაამძიმა.

ვიდრე კირილე ნესტორის ერეტიკოსობით იყო დაკავებული და ჯერ სხვადასხვა სახის წიგნებსა და საღვთისმეტყველო ხასიათის ნაშრომებს უგზავნიდა (ცნობილია მისი "დოგმატიკური წერილები"), ნესტორი შეეცადა დრო მოხერხებულად გამოეყენებინა. მან ისარგებლა ცალკეული ალექსანდრიელი სასულიერო პირების საკუთარი ეპისკოპოსისადმი უკმაყოფილებით და საეკლესიო კრებაზე კირილეს განჩინება ჩაიფიქრა (საკუთარი ხასიათისა და დიდი გავლენის გამო კირილეს როგორც ეგვიპტეში, ისე იმპერატორის კარზე მრავალი მოწინააღმდეგე და მტერი ჰყავდა). ამრიგად, საღვთისმეტყველო ბრალდებაზე ღვთისმეტყველური პასუხის გაცემის ნაცვლად ნესტორმა გადაწყვიტა, საკუთარი მოწინააღმდეგე კირილე უბრალოდ, მოპოვებული პოლიტიკური უპირატესობით "გაენადგურებინა". მას იმედი ჰქონდა, რომ ამ საქმეში იმპერატორ თეოდოსი II-ის სუსტ ნებისყოფასა და მერყევ ბუნებასაც გამოიყენებდა. მოახლოებული საშიშროება რომ დაინახა, კირილემ რომს მიმართა. რომში, ცალმხრივობის და პელაგიანური ერესის მხარდაჭერის გამო, ნესტორი არ უყვარდათ. ნესტორის ქადაგებები, რომლებსაც იგი პაპს უგზავნიდა, აღმოსავლური საქმეების რომაელმა "ექსპერტმა" იოანე კასიანემ მკაცრად გააკრიტიკა. შესაბამისად, კირილეს საჩივარსა და ბრალდებას რომში კარგი ნიადაგი დახვდა. 430 წელს რომში პაპის ხელმძღვანელობით ეპისკოპოსთა კრება შედგა და ნესტორის სწავლება საბოლოოდ დაიგმო, ხოლო ნესტორს დაევალა, გადაწყვეტილების გამოტანიდან ათი დღის ვადაში საკუთარი ცდუნება თავადვე ეღიარებინა. ეს გადაწყვეტილება კონსტანტინოპოლში თვითონ კირილემ ჩაიტანა და იქ რომის პაპის სრულუფლებიან წარმომადგენელად წარდგა. ამასთან, კირილემ ალექსანდრიაში თავის ეპისკოპოსებს მოუყარა თავი და მათ შეკრებაზე ნესტორის სწავლება ერთხმად დაიგმო. ამავე კრებამ მოიწონა კირილეს მიერ შედგენილი 12-პუნქტიანი "ანათემატიზმა", რომლის აღიარებითაც ნესტორს ერესზე უარი უნდა ეთქვა. კირილემ მთელი ეს მასალა ნესტორსა და აღმოსავლეთის ეკლესიის მთავარ ეპისკოპოსებს - იოანე ანტიოქიელს, იუბენალე იერუსალიმელს - ნესტორის მეგობრებსა და თეოდორე მაპსუეტელის მიმდევრებს გაუგზავნა. თავის მხრივ, ნესტორმა, რათა, მისი აზრით, პატივმოყვარე ალექსანდრიელის ეს შემოტევა გაენეიტრალებინა, იმპერატორი დაარწმუნა, რომ საჭირო იყო მსოფლიო კრების მოწვევა და სადავო საკითხის იქ გადაწყვეტა. 430 წლის ნოემბერში იმპერატორმა საეპისკოპოსოებში წერილები დააგზავნა და 431 წლის სულიწმინდიას მოფენის დღეს ქალაქ ეფესოში მესამე მსოფლიო საეკლესიო კრება მოიწვია.