როგორც ერთმა ისტორიკოსმა ბრძანა, "დროის კურთხევაა" ამ ევოლუციური ეკლესიის ცხოვრება. თუ მის უმაღლეს აზრად და საბოლოო შინაარსად საეკლესიო საიდუმლო რჩება, მაშინ ამ საიდუმლოში ეკლესიის მთელი სისრულის ჭვრეტა და ცათა სასუფევლის, დროის მიღმიერი სიხარულის შეგრძნებაა დაუნჯებული; თუ ადამიანი ამქვეყნიური ყოფიდან ნათლობის ვიწრო ბილიკს საიდუმლოებებისკენ გაჰყავს, ღვთის მოყვარეთა შორის იესო ქრისტეს მუდმივი მკვიდრობა და საიდუმლოთა ნათელი ამქვეყნიურ ცხოვრებას უკვე აქ - დედამიწაზე გაასხივოსნებს. დროის კურთხევა, ბუნების კურთხევა, ცხოვრების კურთხევა, ურყევი რწმენა, რომ "ჯვარია კურნება", ყველაფრის იესო ქრისტეს მადლით კურთხევა - აი, ეს არის ის, რასაც ხანდახან ეკლესიის "გაქვეყნიურებად" მიიჩნევენ. მთავარია, ეს "გაქვეყნიურება" ხშირი დაცემით კი არა, მისი სულიერი აღტკინებითა და შთაგონებით ფასდებოდეს; ამ შეფასებებში ახლებურად წარმოგვიდგება ეკლესიის ის "კათოლიკე" - საყოველთაო და ყოვლისმომცველი თვითშემეცნება ოჯახისა, რომელიც ქვეყანაზე თვითგადარჩენისთვისაა დატოვებული...

სახელმწიფოებრივი წნეხი და ეპისკოპოსთა მონური მორჩილება. ეს კედელი საბოლოოდ ევსევი ნიკომიდიელმა კი არა, ათანასემ და ბასილიმ გაარღვიეს და განადიდეს ეკლესია. მათ მიერ წარდგენილ ჭეშმარიტებას ღებულობს და ემორჩილება სახელმწიფო. ბედნიერი შემთხვევითობა? რა თქმა უნდა, არა! ობიექტური ჭეშმარიტების პრინციპი პირველად დგება სახელმწიფოსა და საზოგადოებაზე, ყოველგვარ ძალაუფლებასა და ავტორიტეტზე მაღლა და ის მსოფლიოში არაფერზე არ არის დამოკიდებული. ამჟამად ჩვენ თითქმის ვერც კი ვაცნობიერებთ, რომ "ობიექტური ჭეშმარიტების" იდეა, რასაც დღეს მთელი თანამედროვე მსოფლიო აღიარებს, ადამიანის შემეცნებაში სწორედ მაშინ - დავებსა და სიტყვების გამო გაჩენილ კამათში დაიბადა. მაშინ დაიწყო ჩამოყალიბება თანამედროვე ადამიანის შემეცნებამ, მისი პიროვნული აზროვნების რწმენამ; თავისუფლების რწმენამ, უშიშარმა შეხვედრამ ისეთ სინამდვილესთან, როგორიც თავად რეალობაა, რადგან არსებობს რაღაც, რაც ადამიანმა აღმოაჩინა და რაც ყველაფერზე მეტია: ეს არის ჭეშმარიტება.

ამქვეყნიურთან შეგუება, მისი კულტურის, ცხოვრების ფორმების, ენისა და აზროვნების მიღება. ბასილი დიდი და მისი მეგობარი გრიგოლ ღვთისმეტყველი მთელი ცხოვრების მანძილზე მადლიერების გრძნობით მოიხსენიებენ იმ "ოქროს" წლებს, ათენის წარმართულ უნივერსიტეტში (იულიანე განდგომილთან ერთად!) რომ გაატარეს. ბასილიმ მცირე ტრაქტატიც კი დაწერა იმის შესახებ, რომ მოზარდთათვის წარმართული ლიტერატურის შესწავლა სასარგებლოა. გრიგოლ ღვთისმეტყველმა წმინდა სამების საიდუმლოს კლასიკური ლექსის ფორმით უმღერა. ყველა იმდროინდელი შერიგება ჯვრის ნიშნით განხორციელდა. აბსოლუტური სრულყოფილების განცდა ამქვეყნიურ სინამდვილეში სწორედ ჯვარს შემოაქვს. ამიტომაც მოჰყვა ყველაფერ ამას განკითხვისა და გაორების პროცესი. ყველაფერს კურთხევის ძალა მოეფინა, მაგრამ ამავდროულად მომავლის სასუფევლის გაგებამ ყველაფერს ახლებური სიფხიზლე შესძინა; ამქვეყნიურობამ სასრული სახე მიიღო, ქრისტიანისთვის ის გზად, ბრძოლად და ბრძოლის მატებად განცხადდა...

არაფერი განმარტავს ისე სახელმწიფოსა და ეკლესიის ურთიერთობაში დაზავების პროცესის დაწყებას, როგორც მეოთხე საუკუნეში ბერმონაზვნობის წარმოქმნა. ეკლესიის ისტორიაში, თავისი შინაარსით, ეს ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი მოვლენაა.

როგორც წესი, ბერმონაზვნური ცხოვრების დასაწყისს ღირსი ანტონი დიდის სახელს უკავშირებენ. ამ ბუმბერაზი ღვთისმოსავი პიროვნების ცხოვრება წმინდა ათანასე ალექსანდრიელმა აღწერა. ეს ძეგლი სამუდამოდ დარჩა ეკლესიის წიაღში ბერმონაზვნობის არსებობისა და განვითარების გამსაზღვრელ ფაქტორად და სამონაზვნო ცხოვრების შეფასების კრიტერიუმად.

გარეგნულად ანტონი დიდის ცხოვრება საკმაოდ მარტივი სქემითაა შემოფარგლული. ის დაიბადა დაახლოებით 250 წელს ეგვიპტეში, კოპტი ქრისტიანების ოჯახში. სრულიად ახალგაზრდამ ეკლესიაში წმინდა წერილის კითხვის დროს ყურადღება მიაქცია სიტყვებს: "თუ გინდა, სრულქმნილი იყო, წადი, გაყიდე, რაც გაბადია, მიეცი გლახაკთ, და გექნება საუნჯე ცაში; მერე მოდი და გამომყევი მე" (მათ. 19:21). ამ ფრაზამ ანტონის გულსა და აზროვნებაში უმნიშვნელოვანესი ადგილი დაიკავა. მართლაც, მან ყოველგვარ ამქვეყნიურ სიკეთეზე უარი თქვა, ყველაფერი, რაც ებადა, გლახაკებს დაურიგა და ასკეტურ ცხოვრებას თავის სოფელშივე ეზიარა, შემდეგ მალევე გადაიხვეწა უდაბნოში. აქ მან სრულ მარტოობაში თორმეტი წელი დაჰყო. ანტონი დიდის ცხოვრების ამ მონაკვეთს წმინდა ათანასე მაცდუნებელ ძალებთან განუწყვეტელ, სრულიად რეალურ ბრძოლად წარმოგვიდგენს.

ცხოვრების მეორე პერიოდში წმინდა ანტონს უამრავი მიმდევარი გამოუჩნდა. ბოლოს იძულებული გახდა, დაყუდება შეეწყვიტა და ქვეყნიერების ყოველი მხრიდან მასთან განუწყვეტლივ მომავალი მორწმუნეებისთვის გამოცდილება გაეზიარებინა, მათ ახალ ცხოვრებას ჩასდგომოდა სათავეში. ანტონი დიდის სწავლების პრინციპები ათანასე ალექსანდრიელს გადმოცემული აქვს ქადაგება-სიტყვებში, რომლებითაც წმინდა ანტონი ბერებს მიმართავდა. "იმ დროს, - წერს წმინდა ათანასე, - მონასტრები მთებსა და უდაბნოებში შენდებოდა და იქ როგორც ბერები, ისე ამქვეყნიური ყოფით უკმაყოფილო ჩვეულებრივი ადამიანები სახლდებოდნენ. ანტონი დიდის გვერდით ცხოვრების პროცესში ამ ხალხის სახელები ცათა სასუფეველში მკვიდრდებოდა".

მონაზვნობა თავის საბოლოო და ნამდვილ "ფორმას" მოგვიანებით, კვლავაც ეგვიპტეში დაბადებული ღირსი პახუმი დიდის მოღვაწეობის დროს იძენს. პირველი საერთო საცხოვრებელი სწორედ მან შექმნა, მასვე გამოეცხადა ბერის სამოსლით ღვთის ანგელოზი და სამონასტრო ცხოვრების წესდება - "ტიპიკონი" გადასცა. წმინდა პახუმის ხელმძღვანელობით ბერმონაზონთა 7000-კაციანი დასახლება დაარსდა, რომელსაც ზოგჯერ სახელმწიფოსაც კი უწოდებენ.

357-358 წლებში ღირსი პახუმი ბასილი დიდმა მოინახულა. სამშობლოში, მცირე აზიაში, დაბრუნების შემდეგ თავის ძმასთან გრიგოლ ნოსელთან და მეგობართან გრიგოლ ღვთისმეტყველთან ერთად წმინდა ბასილიმ მონაზონთა საცხოვრებელი დააარსა. უფრო ადრე ანტონი დიდის მოწაფემ ილარიონმა მონაზვნობა სირიასა და პალესტინაში გაავრცელა; ამავე წლებში იწყება სამონაზვნო ცხოვრება დასავლეთშიც.

ბერმონაზვნური ცხოვრების წესი ადამიანებს უდაბნოებისა და ტაძრებისკენ მოუხმობდა. ამის გარდა მან სხვა, ახალი ფუნქციაც შეიძინა. მეუდაბნოეთა თავდადებული ცხოვრების ამსახველი ლიტერატურა: "ანტონის ცხოვრება", "პავლე თებაიდელის ცხოვრება", "ლავსაიკონი", "მონაზვნობის ისტორია" და სხვა, - საუკუნეების მანძილზე ბიზანტიელთა საყვარელი საკითხავი გახდა. ღვთისმსახურების მონაზვნურმა თავისებურებებმა ქალაქების ტაძრებშიც შეაღწია. მონასტრები ქალაქებშიც გაჩნდა. მეექვსე საუკუნის შუა წლებში მხოლოდ კონსტანტინოპოლში მათი რიცხვი 76-ს აღწევს; საეკლესიო ცხოვრებაში მონაზვნები სულ უფრო ქმედით და მნიშვნელოვან ადგილს იკავებენ. მონაზვნობამ ნელ-ნელა უმაღლესი საეკლესიო მსახურების იერარქიულ სისტემაში თავისი ადგილი დაიმკვიდრა. გვიანდელ ბიზანტიაში ეპისკოპოსებად მხოლოდ მონაზვნებს აკურთხებდნენ.

რას ნიშნავს მონაზვნობის ეს გამალებული აღმასვლა? რა იყო მიზეზი ამ წარმატებისა? გარეგნული ანალოგიებით გატაცებული ბევრი ისტორიკოსი ცდილობდა, საწყისები არაქრისტიანულ წყაროებში მოეძია, დაენახა ახალი "მეტამორფოზა" ანუ ადრეული "თეთრი" ქრისტიანობა წარმოეჩინა შუა საუკუნეების "შავი" ქრისტიანობის საწყისად. ადრეული ქრისტიანობის ანალოგია აქ მხოლოდ მონაზვნების მიერ მთელი გულისყურით შემუშავებული ასკეტური ცხოვრების პრაქტიკაში უნდა ვეძიოთ, მაგრამ მათ ცალკეულ ფორმებს შეიძლება არაქრისტიანულ სწავლებებშიც წავაწყდეთ. ამასთან, არ შეიძლება ითქვას, რომ აზრებთან, ზრახვებთან, გულისთქმებთან ბრძოლა, განცალკევება, "გონების კონცენტრირება", უკვდავებაზე ფიქრი და სხვა ამგვარი ქრისტიანობაში უეჭველად ასკეტური ცხოვრების სხვადასხვა ტალღით გარედან არის შემოტანილი...

ამავე დროს, თუ მონაზვნური ცხოვრების საწყისები ამქვეყნიურობაზე უარის თქმაშია, ეს ვერ იქნება იმის მიზეზი, განვაცხადოთ, რომ, მაგალითად, განდეგილობა უშუალოდ ქრისტიანულ აზროვნებაში წარმოიქმნა. თუმცა თუ მონაზვნობის განვითარების პროცესში ზოგიერთი რამ სხვა ასკეტური ტრადიციებიდან, თუნდაც აბსოლუტურად მიუღებელი მიმდინარეობებიდან, შემოიჭრა, ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ამ უდიდესი მნიშვნელობის მოძრაობის გაჩენის მიზეზი რომელიმე ნასესხებ ფორმაში ან ფორმის ავკარგიანობაში უნდა ვეძებოთ. ეს ისევე აშკარაა, როგორც ის, რომ ქრისტიანული ღვთისმეტყველების გაჩენის მიზეზი არ ყოფილა ბერძნული ფილოსოფია, თუმცა ქრისტიანობის შინაარსის გახსნისთვის ბერძნული ენა გამოიყენეს.

უკანასკნელ ათწლეულებში, უძველესი ბერმონაზვნური ძეგლების რუდუნებით შესწავლის შედეგად, ერთმნიშვნელოვნად გაირკვა, რომ მონაზვნობა სხვა არაფერია, თუ არა ახალ პირობებში ქრისტიანული საწყისების იმ ჭეშმარიტი შინაარსის გახსნა, რომლითაც ადრეული ეკლესიური ცხოვრება იყო განმსჭვალული. განდგომა ამა ქვეყნისგან ქრისტიანობის უმთავრესი პირობაა: "თუ ვინმე მოდის ჩემთან და არ მოიძულებს თავის დედ-მამას, თავის ცოლ-შვილს, თავის და-ძმას და თავის თავსაც, ვერ იქნება ჩემი მოწაფე" (ლუკ. 14:26). მაგრამ განდგომისა და განდეგილობის თვითმიზანი არც განკითხვა და არც სიძულვილია ამა სოფლისა. საქმე ისაა, რომ მაცხოვარმა ადამიანებს მომავლის სასუფეველი დაანახვა და მის ნათელში გამოჩნდა წარმავალი ხატი ამის სოფლისა (1 კორ. 7:31). ახლა ყოველივე მომავლის სასუფევლისკენაა მიმართული და ყველაფერი მასთან შედარებით იზომება. ამავე დროს, ბატონობს ბოროტება "ამას სოფელსა": სასუფევლისკენ მიმავალ გზაზე ის ხელის შემშლელ ძალას წარმოადგენს, გვიმზადებს ათასგვარ საცდურს, გვიქმნის ილუზიებს. ამა სოფლის მიზეზით ქრისტიანის გზა ბრძოლის ვიწრო გზად იქცევა. სახარება კი სწორედ ბოროტების ძალის, მასთან ბრძოლისა და ცათა სასუფევლის გამო ამა სოფლისგან განდგომის შესახებ გვესაუბრება.

თუ ადამიანი ქრისტიანი იყო, ქრისტიანობის დევნის ეპოქაში ის თავისთავად საზოგადოებიდან განდევნილი ხდებოდა. "საკმარისია, წარმართულ სინამდვილეში მცირე ქრისტიანული ჯგუფის მდგომარეობა წარმოვიდგინოთ, - წერს მონაზვნური ცხოვრების ისტორიკოსი, - და საზოგადოებრივი ცხოვრებიდან, თეატრიდან, ცირკიდან, ყოველგვარი ზეიმიდან, დღესასწაულიდან სრულად იზოლირებულ ხალხს დავინახავთ, ხოლო ის შეზღუდული სივრცე, რომელშიც მათი ყოფიერება მიედინებოდა, დაგვარწმუნებს, რომ ადრექრისტიანული ცხოვრება გარე სამყაროსგან ბუნებრივად განცალკევებული, "მონაზვნური" იყო... ამავე დროს, რაც უფო მეტად უახლოვდებოდა და იჭრებოდა ამქვეყნიური ცხოვრების წესი ეკლესიის წიაღში, - გავიხსენოთ თუნდაც მეორე საუკუნის ბოლო წლები - დრო, როდესაც მორწმუნეების მიერ ქრისტიანული მორალის ნორმები ირღვეოდა, - ეკლესია შინაგანად ძლიერდებოდა და მასში უფრო ფასეული ხდებოდა ყოველი ადამიანი, რომელსაც შეეძლო წარმოედგინა სახარებისეული ცხოვრების ხატი. ამასთან დაკავშირებით უნდა ითქვას, რომ ეკლესიის ისტორიაში უკვე მესამე საუკუნეში ასკეტური ცხოვრების წესის ამსახველი მრავალი მაგალითი მოიპოვება, ხოლო მეოთხე საუკუნეში სამონაზვნო ცხოვრების ყველა ელემენტი საბოლოოდ ყალიბდება. თუ ყურს მივუგდებთ წმინდა ათანასე დიდის სიტყვებს, რომელიც ბრძანებს, რომ "ანტონ მეგვიპტელამდე დიდი უდაბნო არც ერთ ბერს არ ენახა", ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ თვითონ ანტონისთვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა იქონია მეზობელ სოფელში მცხოვრები ადამიანის ღვაწლმა, რომელიც "დღენიადაგ განცალკევებით ცხოვრებაში იწაფებოდა". როგორც მონაზვნური ცხოვრების ერთი თანამედროვე ისტორიკოსი წერს: "ქრისტიანული ცხოვრების ზებუნებრივი არსი ყოველთვის საჭიროებდა თავისი მაქსიმალიზმის ისეთ გამოვლინებას, რომ ნათლად გამჟღავნებულიყო ყველა ამქვეყნიური რეალობიდან მორწმუნის დამოუკიდებლობა. მოწამებრიობა იყო ის პირველი ფორმა, რომელიც ეკლესიის გარეთ არსებული პირობებიდან აღმოცენდა. ეს იყო პასუხი წამოჭრილ და თავსმოხვეულ პრობლემებზე. როდესაც პირობები შეიცვალა და სახელმწიფო კი აღარ ებრძოდა ქრისტიანობას, არამედ მოკავშირეობას სთავაზობდა, ძალიან მალე გაირკვა, რომ ეს შეთავაზება თავის არსში ქრისტიანული სულიერებისთვის მეტად დიდი საშიშროების მატარებელი იყო. სწორედ აქ გამოავლინა თავისი დამოუკიდებლობა ბერმონაზვნობამ და ამ ახალ პირობებში იგი გადაიქცა ძალად, რომლის შეუვალობაშიც ჭეშმარიტი ქრისტიანული ბუნება აისახა... პირველ საუკუნეებში ბერმონაზვნობას ეკლესიურ ცხოვრებაში მნიშვნელოვანი სიახლე არ შეუტანია; მან ახალ პირობებში, ახალი ფორმით მხოლოდ ის გამოავლინა, რასაც შეიძლება ქრისტიანობის "ესქატოლოგიური" ბუნება ვუწოდოთ: ბერმონაზვნობის მიერ ახალი ფორმით წარმოდგენილ ამ მონაპოვარს კარგად გრძნობდნენ პირველი ქრისტიანები და თავის დროზე იგი მოწამეობად აღიქმებოდა. დასაწყისში ქალწულობის იდეალი და ამქვეყნიურ სიკეთეებზე ნებაყოფლობით უარის თქმა მოწამეობის პარალელურად ხდებოდა. როდესაც ამ უკანასკნელის მასობრიობა დაასრულა, ყველაფერმა, რასაც მოწამეობა მოიცავდა და გამოხატავდა, ბერმონაზვნობაში გადაინაცვლა..."

მაგრამ აქვე ჩნდება კითხვა: ადრეული ეკლესიის არსი, წყარო და გამოვლინება განა ერთობა, კრებითობა, ღვთის განდიდება, ერთი პურითა და ერთი ბარძიმით ზიარება არ არის? განცალკევების სამონაზვნო იდეალი, როგორც ხსნის საშუალება, ხომ არ უპირისპირდება ადრეული ეკლესიის გამოცდილებას? უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ბერმონაზვნური განცალკევება მეოთხე საუკუნეში განვითარებული მსუბუქი "საკრამენტულობის" საწინააღმდეგო რეაქციაც იყო. ამ პერიოდში საეკლესიო შეკრებები სულ უფრო მეტად ემსგავსებოდა მოქალაქეების უბრალო თავყრილობებს, ყოველდღიურობისგან განსხვავება სულ უფრო ნაკლებად შეიგრძნობოდა. ეკლესიის როგორც "მომავლის საიდუმლოს" შინაარსი სუსტდებოდა და იკარგებოდა. ბერმონაზვნობამ ყველას შეახსენა, რომ თუ საიდუმლოში გადმოსული მადლი წყაროა მომავალი ცხოვრებისა, მისი მიღება მხოლოდ ადამიანის მიერ გაღებული ნებაყოფლობითი ღვაწლით არის შესაძლებელი. ეს ღვაწლი მაცხოვრის მიერ გაღებული მსხვერპლით სულაც არ მცირდება, არ კნინდება ადამიანის თავისუფლება და მის მიერ გაწეული ძალისხმევა... ამასთან, განდგომაში მყოფი მონაზვნები საუფლო დღეებს ერთად ატარებდნენ და ევქარისტიულ საიდუმლოს ერთად აღასრულებდნენ. ამავე დროს, საკუთარი ღვაწლით ყველასთვის გასაგებს ხდიდნენ იმ პასუხისმგებლობის შინაარსს, რომელიც საიდუმლოებებში მონაწილე ქრისტიანს უნდა ჰქონოდა.

ბრძოლა ეშმაკთან, რომელსაც სახარება უწოდებს "მთავარს ამის სოფლისა", საკუთარ პიროვნებაში იესო ქრისტეს ხატის - ახალი ადამიანის აღზრდა, "განღმრთობა", ანუ ღმერთთან ურთიერთობა, "სიტკბოებითა და სულითა წმიდითა" ცხოვრება, ღმერთის ნათელის, ისეთი ცათა სასუფევლის ჭვრეტა, როგორიც დაგვიხატა თავის ეპისტოლეებში პავლე მოციქულმა - აი იდეალი და დიდი გამოცდილება, რომელიც დაფიქსირებულია უსაზღვრო სამონაზვნო მწერლობაში. ეს გამოცდილება, როგორც "სულიერი ცხოვრების სიტყვაკაზმულობა", საუკუნეების მანძილზე წვრილადაა შესწავლილი. ადამიანში მოძიებულ იმ სიღრმეებთან, ადამიანის შესახებ იმ ცოდნასთან შედარებით, რაც ამ გამოცდილებასთანაა დაკავშირებული, ძალიან უბრალოდ და უმნიშვნელოდ გამოიყურება ნებისმიერი სხვა მეცნიერული ფსიქოლოგია. უნდა ითქვას, რომ ბერმონაზვნობა დღემდე წარმოგვიდგება ქრისტიანობის ღვაწლმოსილ, რეალურ, ათასობით ცოცხალი მაგალითით შემკულ უდიდეს გამარჯვებად კაცობრიობის ისტორიაში... საუკუნეების მანძილზე ქრისტიანობას მუდმივად დასცქეროდნენ ღირსი სახეები ბერმონაზვნებისა. მათ მზერაში ყოველთვის გამოსჭვივის მარხულობაში მოქანცულობა, სიფხიზლე და დაუცხრომლობა, ცრემლით გაჯერებული სინანული, "მსჯელი, გონივრული ხილვებით" გასხივოსნებულობა; მათი სხეული სულიერებითაა შემკული. ქრისტიანთა უამრავმა თაობამ საკუთარი თვალით იხილა უდავო მტკიცებულებები ახალი ცისა და მიწისა, რომლის სევდიან მონატრებასაც სულით ატარებს სახარებას ზიარებული ყოველ ადამიანი...