არიანულ შფოთში საჩინო ხდება მსოფლიო ეკლესიის ახალი სირთულეები და მისი მდგომარეობის ორაზროვნება. წარმატებას მარცხი მოსდევს, დევნის შეწყვეტას ხშირად ძალაუფლებაზე დამოკიდებულება ენაცვლება. უნდა ვაღიაროთ, რომ თანამედროვე ქრისტიანულ კვლევებში კონსტანტინეს დროინდელი ისტორიული ეპოქის გადაფასების ტენდეცია გაჩნდა. უფრო მეტიც, არიან ისეთი ანალიტიკოსებიც, რომლებიც ქრისტიანობის ისტორიის მოცემულ მონაკვეთს უფრო უარყოფითად აფასებენ, ვიდრე დადებითად. როგორც ჩანს, თანამედროვე ადამიანი ადრეული ეკლესიის "ესქატოლოგიურობისადმი" უფრო მგრძნობიარე გახდა. ასევე სულ უფრო აქტუალური ხდება კითხვა: შეცდომა ხომ არ იყო, ამ საუკუნეებში ეკლესია ასე მჭიდროდ რომ დაუკავშირდა სახელმწიფოს, კულტურას, ელიტარულ საზოგადოებას; ამ კავშირმა ეკლესია ზედმეტად სახელმწიფოებრივი ხომ არ გახადა? როგორც წესი, ცხოვრების ტრაგიკულ მომენტებში ეკლესიის მთლიანობა საშიშროების წინაშე დგება, თავს იჩენს ერთიანობისა და ურთიერთპასუხისმგებლობის დაქვეითებული შეგრძნება. აქტუალური ხდება ეგრეთ წოდებულ წმინდა ინდივიდუალურ "სულიერებაში" წასვლის საკითხი.

მაგრამ ისტორიული მარცხის ტკივილი მხოლოდ ახშობს ჩვენი მეხსიერებისა და აზროვნების შესაძლებლობებს. გვიჭირს ამ ათწლეულებში ისეთი პროცესის დასაწყისი დავინახოთ, რომლის მნიშვნელობაც მის გარეგნულ, ერთი შეხედვით, შენიშნულ ფორმას უსასრულოდ აღემატება. სინამდვილეში კი ეს არის ის, რასაც შემდგომში ქრისტიანული სამყაროს დაბადება უნდა ეწოდოს. ამ სიტყვებში არც ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობის ფორმების დამკვიდრებას და არც საზოგადოების მიერ ქრისტიანული წეს-ჩვეულებების, სიმბოლოებისა და ყოფითი ტრადიციების შეთვისებას არ ვგულისხმობთ; მხედველობაში გვაქვს ადამიანის თვითშეგნებაში მიმდინარე ღრმა ცვლილებები, რომლებიც შეფარულად და მუდმივად თან სდევდა საზოგადოებას და მთელ ამ ცვლილებებს დასაწყისში თითქმის შეუმჩნეველი, მაგრამ თავისი შედეგებით უსასრულოდ შორს მიმავალი პერსპექტივები მოჰქონდა. ასეთია ადამიანის აზროვნების მაცხოვრის ხატთან შეხვედრა, რაც, შეიძლება ითქვას, პიროვნების სინდისისა და დაცემული ბუნების "აცრა" აღმოჩნდა. კონსტანტინეს შემდეგ ქრისტიანობა მართლაც ისეთ განგებულებად გადაიქცა, რომ ქვეყნიერებაზე რაც არ უნდა მოხდეს, ასე თუ ისე ყველაფერი უკვე ქრისტიანობასთან არის დაკავშირებული და მხოლოდ მასთან მიმართებით შეიძლება იქნეს განხილული და გადაწყვეტილი. ამაშია აღნიშნული ეპოქის უცვალებელი და განუმეორებელი თავისებურება.

მიუხედავად ამისა, მეოთხე საუკუნე გარკვეული თვალსაზრისით ნომინალურად მოქცეულების ეპოქის შთაბეჭდილებას ტოვებს, ანუ ახალმოქცეულები ქრისტიანებად კი იწოდებოდნენ, მაგრამ რეალურად მათი ცხოვრების წესი ქრისტიანულს არ შეესაბამებოდა. გარეგნულად საუკუნე აღვსილი იყო ქრისტიანული დავებით, ქალაქებში ბრწყინვალე ტაძრების მშენებლობა მიმდინარეობდა, ტაძრებში მსახურება სულ უფრო ლამაზ და პომპეზურ იერს იძენდა, შესამოსელზე ჩნდებოდა ოქროსა და ძვირფასი ქვების ელემენტები... მაგრამ ჩვენ უფრო მნიშვნელოვნად მიგვაჩნია და გვაინტერესებს, საზოგადოების ზნეობრივი განახლების პროცესზე, კანონებზე, ცხოვრების წესზე რა ზეგავლენას ახდენდა ქრისტიანობა. ცნობილია, რომ კონსტანტინემ კვირა დასვენების დღედ გამოაცხადა, ეკლესია და სასულიერო პირები გადასახადებისგან გაათავისუფლა, ეპისკოპოსებს მსაჯულის უფლებები უბოძა, მიიღო ოჯახის დაცვისთვის საჭირო ზომები. მაგრამ მის მიერ მიღებული "ქრისტიანული" კანონების ერთი ნაწილი თუ ეკლესიის მდგომარეობის გაძლიერებას უწყობდა ხელს, სხვა კანონები ჯერ კიდევ მესამე საუკუნეში დაწყებული რომის სამართლის "გაადამიანურებისკენ", ანუ სახელმწიფოს "ფილანთროპულად" განვითარებისკენ იყო მიმართული. ერთი სიტყვით, მიუხედავად გარკვეული ფორმალური ცვლილებებისა, საზოგადოებრივ აზროვნებაში არავითარი მნიშვნელოვანი გარდატეხის პროცესი არ ჩანდა. უფრო მეტიც, მეოთხე საუკუნეში გატარებულმა რეფორმებმა, მრავალი თვალსაზრისით, ადამიანი დამონებას შეუწყო ხელი და სახელმწიფოს მასზე უფრო ძლიერი წნეხის განხორციელების საშუალება მისცა...

მაშინდელი ეკლესიისთვის ქვეყნიერ ცხოვრებაზე ზეგავლენის მცნებას თანამედროვე თვალსაზრისისგან განსხვავებული შინაარსი ჰქონდა. იმდროინდელი ქრისტიანული მაქსიმალიზმის შესახებ დღეს იმის კვალობაზე შეგვიძლია ვიმსჯელოთ, რომ უკვე გაიარა საუკუნეებმა, რომელთა განმავლობაშიც ადამიანის თვითშეგნებაში სწორედ ეს გრძნობა, აბსოლუტური სრულყოფილების წყურვილთან შეზავებული, ცხოვრების ყველა სფეროში ძლიერდებოდა და თანმიმდევრულად მკვიდრდებოდა. ჩვენ სახელმწიფოში, კულტურასა და საზოგადოებაში არსებულ "პრობლემებზე" ვსაუბრობთ, მაგრამ არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ეს პრობლემები მხოლოდ მაშინ გამოიკვეთა, როდესაც აზროვნებაში ადამიანისა და ცხოვრების სრულყოფილი ხატი გაჩნდა, როდესაც "ბოროტებისა და სიკეთის" ახლებურად განხილვა გახდა შესაძლებელი. ჩვენ ხშირად ვივიწყებთ, რა ძალისხმევა და თავგანწირვა დასჭირდა ამ სრულყოფილების რეალურ ცხოვრებაში გადმოტანას და პიროვნებაში მასთან მიმსგავსების მოთხოვნის გაჩენას.

პირველი, რასაც ეკლესია შეეჯახა, არც სახელმწიფოებრივი და არც საზოგადოებრივი არასრულყოფილება არ ყოფილა; ეს იყო წარმართობა და თუ ვერ გავიაზრებთ ქრისტიანობისთვის წარმართობასთან ბრძოლის მნიშვნელობას, სწორად ვერც ეპოქის მიღწევას გავიგებთ. ჩვენ წარმართობა პრიმიტიული "კერპთაყვანისმცემლობა" გვგონია და მასზე ეკლესიის გამარჯვებას ჩვეულებრივ, ბუნებრივ მოვლენად მივიჩნევთ. მაგრამ "კერპთაყვანისმცემლობაშია" მიჩქმალული და მის "პრიმიტიულობას" სიცოცხლის უნარს მატებს ერთიანი მსოფლმხედველობა. ეს უკანასკნელი კი ღრმად არის გამჯდარი ადამიანურ რწმენაში და იდეების მთელი კომპლექსით არის შემოსილი. ასეთი მყარი ნიადაგის დამარცხება იოლ საქმეს სულაც არ წარმოადგენდა (ყველაფერი, რაც კერპთაყვანისმცემლობასთან არის დაკავშირებული, საბოლოოდ დღეს, ორი ათასი წლის შემდეგაც არ არის განადგურებული). პრიმიტიული მსოფლმხედველობის ყველაზე უფრო საერთო და მარტივ ფორმად ადამიანის ირაციონალური ძალებისადმი მორჩილება შეიძლება მივიჩნიოთ. ასეთი შეგრძნება წარმართული აზროვნებისკენ მიდრეკილ ადამიანს ბუნებაზე დაკვირვების პროცესში ეუფლება და იგი მიიჩნევს, რომ მისი "ბედ-იღბალი" მთლიანად ამ ძალებზეა დამოკიდებული. ადამიანი ფიქრობს, რომ მას ასე თუ ისე შეუძლია, ეს ძალები თავის მიმართ ლმობიერი გახადოს; მაგალითად: დანაშაული მსხვერპლის შეწირვით გამოისყიდოს; იგი მიიჩნევს, რომ "მაგიის" გამოყენებით ღმერთებზე, გარკვეული თვალსაზრისით, ზეგავლენაც შეიძლება მოახდინოს. მიუხედავად ამისა, ადამიანს არ შეუძლია გაერკვეს ამ ღვთაებათა შინაარსში, მის შემეცნებაში ადამიანი ვერ ვითარდება და ამიტომ მას, ვინც მათზეა დამოკიდებული, გაურკვევლობა არ აძლევს საშუალებას, შეიგრძნოს საკუთარი პიროვნული თავისუფლება. ასეთი ადამიანის მიმართება სამყაროსადმი შიშითა და საიდუმლო ძალებისადმი ფარული შურითაა დაბურული. ის ცდილობს "დაათილისმოს", "შეულოცოს", "მოაჯადოოს" ეს ძალები, მაგრამ ასეთი ხერხები მას არ აძლევს გააზრებისა და არსში ჩაწვდომის საშუალებას, მისთვის კერპი უფრო ახლობელი და კეთილი არ ხდება, გაურკვევლობით მოცული შიში და ძრწოლა მის მიმართ კვლავაც რჩება.

ამიტომ ქრისტიანობა წარმართულ იდეოლოგიაში ყოველთვის სამყაროსა და ღმერთის შესახებ უსინდისო ტყუილს, ადამიანის შემეცნებითი საწყისების გასამსალებისა და დათრგუნვის საშუალებას ხედავდა. ქრისტიანობის ჭიდილი წარმართობასთან იყო და არის ადამიანის სულის გადარჩენის საშუალება, მისი ჯოჯოხეთიდან გამოხსნისთვის გამიზნული ბრძოლა.

ის, რაც დღეს ეკლესიის "გაქვეყნიურებად" შეიძლება მოგვეჩვენოს, თავის ჭეშმარიტ შინარსს ამ ბრძოლის კონტექსტში იძენს. დევნის ეპოქაში ეკლესია "მცირე სამწყსოს" წარმოადგენდა, რომლის უბრალო, კანონთან მიახლოებული გაკიცხვაც კი საკმარისი იყო იმისთვის, რომ ეკლესიის წევრები სახელმწიფოსა და საზოგადოებისგან დევნილობაში ყოფილიყვნენ. ამ დროს ეკლესიას თავისი "აქტივობის" გამოვლენა მხოლოდ სიტყვითა და საკუთარი სისხლის გაღებით შეეძლო. ახლა კი მდგომარეობა საფუძვლიანად იყო შეცვლილი. იმპერატორის მიბაძვით ეკლესიას საზოგადოების ბევრმა წარმომადგენელმა მიმართა. უფრო მეტიც, იმპერატორის გაქრისტიანებამ იმპერიაში ეკლესიას უპირველესი მნიშვნელობა წარმართობის ოფიციალურად დაგმობამდე მიანიჭა. ეკლესიამ ის პრივილეგირებული მდგომარეობა დაიკავა, რომელიც კონსტანტინემდე წარმართულ რელიგიას ეჭირა.

ოფიციალური რელიგია სახელმწიფოსა და ხალხის კეთილდღეობას კულტის თაყვანისცემითა და მსხვერპლშეწირვით იცავდა, საზოგადოებრივი ყოფიერება კი აღიარებული ღვთაებების კანონების შესაბამისად მიემართებოდა. ზოგიერთი ფიქრობს, რომ ეკლესია მხოლოდ "ესქატოლოგიური" მოძღვრების - ამქვეყნიური ცხოვრების უარყოფის მქადაგებელია, ანუ ქრისტიანები მხოლოდ "არა ამის სოფლისაგანნი" არიან. ეს რომ ასე ყოფილიყო, ამ ახალი ფუნქციების მიღება მართლაც ეკლესიის "გაქვეყნიურებად" შეიძლებოდა მიგვეჩნია. მაგრამ წმინდა მოწამეთა რწმუნებულებამ დაამტკიცა, რომ ქრისტიანობა რწმენასა და ცხოვრებას ერთმანეთს არ აშორებს, ამ ორ გაგებას არ აცალკევებს. პირიქით, მაცხოვრის მიერ დაკანონებულ ცხოვრების წესს სრულ პიროვნებაში, ადამიანის მთელ არსებაში ამკვიდრებს. ქრისტიანული ქადაგების მთელი არსიც ის გახლავთ, რომ "მოახლოვდა" ღმერთის საუფეველი და იგი ყოველ ადამიანში, ამ მიწიერ სინამდვილეში ახალი ცხოვრების თესლად ახლავე უნდა იქცეს. ღვთის განგებულებასთან მიმართებით აბსოლუტურ ფასეულობად აღარ შეიძლება მოვიჩნიოთ არავითარი ძალა - არც სახელმწიფო, არც კულტურა, არც ოჯახი; ყველაფერი ერთ ჭეშმარიტ ღმერთს არის დაქვემდებარებული და მხოლოდ მის მორჩილებაში განიხილება. სწორედ ამიტომ იმპერატორს "ღმერთს" არ უწოდებდა ქრისტიანი და ამის გამო დაუნდობლად ნაწამები მოწამეების სისხლით ირწყვებოდა დედამიწა. ახლა კი დადგა დრო, როდესაც თავად ქვეყანამ მიიღო და აღიარა ჭეშმარიტი უფალი. იმპერატორმა მთელი სამეფო და იმპერია მის მფარველობას დაუქვემდებარა, ეკლესიისგან კი ის სანქციები მოითხოვა, რასაც უწინ ღმერთებისგან ითხოვდა. როგორ შეეძლო ეკლესიას ამ გამოწვევაზე უარი ეთქვა, მაშინ როცა თავად ათანასემ წარმოთქვა ასეთი სიტყვები: "ქმნილებისთვის ჯვარი მკურნალია და არა ზიანის მომტანი"?

ამრიგად, კერპთაყვანისმცემლობის დამარცხება მხოლოდ კერპების მოსპობასა და წარმართული რწმენის განადგურებას არ ნიშნავდა; ეს იყო იმ მუდმივი წყურვილის დაკმაყოფილებაც, რასაც ღვთის ძლიერი ხელის დახმარება და ადამიანის ცხოვრებაზე, მის ქმედებაზე, ყველაფერზე - დიდსა თუ მცირეზე გაცემული "სანქცია" ანუ კურთხევა ჰქვია. უფრო მეტიც, საჭირო იყო გასაგებად განმარტებულიყო ცხოვრების ჭეშმარიტი აზრი და თავად ცხოვრება ახალი ნათელით გაბრწყინებულიყო.