ოდნავ მოგვიანებით, მესამე საუკუნის დასაწყისში, ისევ დასავლეთში გაჩნდა ეგრეთ წოდებული "მონარქიანობა", ანუ სამების შესახებ ისეთი სწავლება, რომელშიც მამა ღმერთის "მონარქია" იყო დაცული. ეს იმ საშიშროებით გამოწვეული რეაქციაა, რომელიც ეკლესიაში სამღმერთიანობის ანუ მრავალღმერთიანობის შემოღებას უპირისპირდებოდა. მონარქიანელთა სწავლების მიხედვით, მხოლოდ მამაა ღმერთი; იესო ქრისტესა და სულიწმინდის შესახებ აზრი ორ ნაწილად იყოფოდა: ერთნი ასწავლიდნენ, რომ ქრისტე - ადამიანია, რომელზეც ღვთაებრივი ძალა გადმოვიდა, ამ ძალით ის ღმერთის ძე გახდა და შემდეგ რაღაც განსაკუთრებული გზით ღმერთს შეუერთდა. სხვები ქადაგებდნენ, რომ მამა, ძე და სულიწმინდა ერთი ჭეშმარიტი ღმერთის სამი სხვადასხვა "მოდუსია". თავდაპირველად ის მამად, შემდგომ - ძედ, ბოლოს კი სულიწმინდად გვიცხადებს საკუთარ ბუნებას. ამ სწავლებას "მოდალიზმი" დაერქვა და მის მთავარ წარმომადგენლად მოგვევლინა რომაელი პრესვიტერი, ვინმე საბელია, რომელიც ეკლესიიდან 217-222 წლებში - რომის პაპის კალისტეს მმართველობის დროს იქნა განკვეთილი. სწორედ ამ ერესთან ბრძოლის პროცესში ჩნდება პირველი მცდელობები, გასაგებ ენაზე აიხსნას და მართლმადიდებლური დახასიათება მიეცეს წმინდა სამებას. დასავლეთში ამას მონტანიზმში გადასვლამდე ტერტულიანე აკეთებდა, აღმოსავლეთში კი ორიგენე. მიუხედავად დიდი განსხვავებისა, ამ ორ მოაზროვნეს ერთი და იგივე ნაკლი აერთიანებს - ღმერთი ორივესთვის მაინც მამა ღმერთი იყო, ამგვარი თვალსაზრისი კი საბოლოოდ "მონარქიანობამდე" მიდიოდა. ტერტულიანესა და ორიგენესთან სამება ისეა წარმოდგენილი, რომ მამა ღმერთის უპირატესობა თუ დროში არა, თანმიმდევრობით გამოჩენაში მაინც "ვლინდება", ამიტომ უპირატესი მაინც მამაა და როგორც იერარქი ღმერთი, თავდაპირველად მაინც სწორედ ის "გამოგვიჩნდება" და "წარმოგვიდგება". ამის საპირისპიროდ, ეკლესიური გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ ღვთაებრივი სამება არის სამთა საიდუმლო სრულყოფილება, რომელსაც აბსოლუტურ სიყვარულში ერთი სრული ცხოვრება აქვს... როგორც ვხედავთ, ეს ის პერიოდია, როდესაც რწმენას აზრი ვერ ეწევა და სიტყვები უძლურნი არიან გადმოსცენ უკვე არსებული გამოცდილების შინაარსი.

ასეთი ვითარება იყო IV საუკუნის დასაწყისში, მაშინ, როდესაც არიანელობა გაჩნდა. ეს არის დრო, როდესაც საჭირო სიტყვებისა და ტერმინების უკმარისობის გამო აზრი დაიკარგა და მასთან ერთად ჭეშმარიტი რწმენაც შესუსტდა, გაუსახურდა და მიინავლა ახალი აღთქმის რაობა. ამასთან, არიანელობასთან ბრძოლაში დადგა მომენტი, როდესაც ყოველგვარი შფოთი და ამბოხი უნდა დამთავრებულიყო: სწორედ არიანელობასთან ბრძოლამ მისცა ეკლესიას სტიმული და საშუალება, ბოლოს და ბოლოს რწმენა იმ სიტყვებით გამოეხატა, რომლებიც მართებულად და კეთილგონივრულად გადმოსცემენ წმინდა სამების შინაარსს.

არიოზი შეცდა, რადგან წმინდა სამების შესახებ საღვთისმეტყველო საკითხს ფილოსოფიურად მიუდგა და ყველაფერი მხოლოდ ლოგიკის საზომებით გაზომა. ორი უმთავრესი და განმსაზღვრელი ქრისტიანული ჭეშმარიტება - ღმერთის ერთიანობა და ძე ღმერთის მიერ ქვეყნის გამოხსნა მან აბსტრაქტულ დებულებებად მიიჩნია. არიოზი ნამდვილი მონოთეისტი იყო, მაგრამ მისი მონოთეისტური ხედვა ძველ აღთქმას არ შეესაბამებოდა; ის იყო ელინისტური ეპოქის შვილი და მისთვის ფილოსოფიური მონოთეიზმი იყო დამახასიათებელი. არიოზი აბსტრაქტულ ერთს ან ერთიან პრინციპს აღიარებდა, რის საფუძველზეც ყოველგვარი არსი, არსთა "მთელი სიმრავლე" საერთო საწყისში უნდა გაერთიანებულიყო. არიოზი ასე მსჯელობდა: ღმერთი ერთია და არ შეიძლება მასში რაიმე სიმრავლე არსებობდეს. თუ მას ჰყავს ძე, ეს იმას ნიშნავს, რომ ძე მისგან განსხვავებულია და, შესაბამისად, არ არის ღმერთი. ძე იბადება, მაგრამ იბადება ის, რაც ოდესღაც არ არსებობდა. ძე იბადება იმისთვის, რათა შექმნას და გამოიხსნას, მაგრამ იმ ერთადერთი, ნამდვილი, აბსოლუტური თვალსაზრისით, როგორც ჩვენ მამას მოვიხსენიებთ, ძეს ღმერთად ვერ განვიხილავთ. ამრიგად, არიანელობა ქრისტიანობის "რაციონალიზებად" გადაიქცა; მასში გონება ახალი, ცოცხალი რელიგიური გამოცდილებით ვერ მდიდრდებოდა. არიანელობამ გონებას ვერ დაანახა ის, რაც მანამდე არ დაუნახავს, ვერ გააგებინა და შეაგრძნებინა ის, რაც არ გაუგია და არ შეუგრძნია. არიანელობა, პირიქით, მუდმივი ლოგიკური ანალიზის გამო ადამიანის გონებას რწმენისგან გამოფიტავდა და ის აბსტრაქტულ კონსტრუქციულობამდე დაჰყავდა. მიუხედავად ამისა, იმ დროისთვის არიანელობას ერთი დიდი უპირატესობა ჰქონდა - მისეული ლოგიკა ეპოქის სულისკვეთებას "შეესაბამებოდა". ეს იყო ყოველგვარი გაუგებრობისა და "ირაციონალურობისგან" გასუფთავებული მკაცრი მონოთეიზმი. ის გასაგები და მისაღები იყო "გონიერი" რწმენის მაძიებელი საშუალო დონის მოაზროვნისთვის. ვისთვისაც გაუგებარი და მიუღებელი იყო ეკლესიური გადმოცემა, ბიბლიური რეალისტური სახეები და გამოხატულებები, არიანელობა სარწმუნო წყაროს წარმოადგენდა. როგორც ერთმა ისტორიკოსმა აღნიშნა, არიანელობა ქრისტიანობას მისი ცოცხალი რელიგიური შინაარსის გარეშე ტოვებდა და ადამიანი "თეიზმის" - კოსმოლოგიური მორალის მიმართულებით მიმავალ გზაზე მიჰყავდა. ამრიგად, შერყვნის საფრთხის წინაშე თავად ეკლესიის წმინდა რწმენა აღმოჩნდა.

პირველი რეაქცია, რომელიც არიანელობამ გამოიწვია, იყო ცოცხალი აღმსარებლობის დრტვინვა. არიოზი უშუალოდ მისმა ეპისკოპოსმა - ალექსანდრე ალექსანდრიელმა დაგმო. მაგრამ ეს მხოლოდ გმობა იყო. პასუხებში თვითონ ეპისკოპოსი იბნეოდა - საკუთარი აზრის სწორად ჩამოსაყალიბებლად სათანადო სიტყვებს ვერ პოულობდა. არიოზმა დახმარებისთვის ცნობილ ანტიოქიელ ღვთისმეტყველს ლუკიანეს და თავის ყოფილ თანასკოლელ მეგობრებს მიმართა. იმ დროისათვის რამდენიმე მათგანს, როგორც განათლებულ ადამიანს, საეპისკოპოსო კათედრა ეპყრა. მაგრამ მათ შორის ორი ევსები მაინც უნდა გამოვყოთ. ესენი იყვნენ: ევსები კესარიელი, ეკლესიის პირველი ისტორიკოსი (მისი "საეკლესიო ისტორია" ჩვენი ცოდნის მთავარი წყაროა, საიდანაც ადრეული ეკლესიური ცხოვრების ამბებს ვგებულობთ) და ევსები ნიკომიდიელი, რომელმაც მოგვიანებით იმპერატორი კონსტანტინე მონათლა. მეგობრებმა მხარი დაუჭირეს არიოზს და თანადგომის მიზეზი მხოლოდ პირადი ინტერესი არ ყოფილა. ამ წლებში ეკლესიაში ძალას იკრებდა "ინტელიგენცია", რომელიც "რწმენის" გონივრულად ახსნას მოელოდა და მიაჩნდა, რომ ეკლესიას საკმარისად არ ჰქონდა განვითარებული რწმენის ფილოსოფიური საფუძვლები. არიოზის ერეტიკული მოძღვრება ამ თვალსაზრისით სავსებით "თანამედროვედ" და განათლებული წრეებისთვის მისაღებად გამოიყურებოდა. ეს ყოველივე კი წინაპირობა აღმოჩნდა იმისა, რომ ადგილობრივი ალექსანდრიული დავა მთელ აღმოსავლეთში გავრცელებულიყო.

სწორედ ამ დროს ჩაერთო კამათში იმპერატორი კონსტანტინე. წარმოიდგინეთ, სამსაუკუნოვანი დაუნდობელი დევნის შემდეგ რა მნიშვნელობა ექნებოდა თვითონ იმპერატორის ქრისტიანად მოქცევას! იმპერატორის კარი მყისვე გადაიქცა მიმზიდველ ცენტრად არა მხოლოდ ოპორტუნისტებისა და კარიერისტებისთვის, არამედ ყველა იმ ადამიანისთვის, რომლებიც, მაცხოვრის გამარჯვებით ფრთაშესხმულნი, ამ წარმატების მთელ ქვეყანაზე გავრცელებას ცდილობდნენ. იმპერატორი და იმპერია თანდათან იესო ქრისტეს სასუფევლის პროვიდენციული (ლათ. პროვიდენტია - განგება, რაც წინასწარ არის განსაზღვრული) ინსტრუმენტი ხდებოდა!.. სწორედ ამიტომ კონსტანტინეს გარშემო სწრაფად წარმოიქმნა ქრისტიან მრჩეველთა წრე, ერთგვარი არაოფიციალური "შტაბი". ამ შტაბის გაჩენისთანავე გამოჩნდა და კონსტანტინეს აღმოსავლური პოლიტიკის არენაზე მნიშვნელოვანი ადგილი დაიმკვიდრა ევსები ნიკომიდიელმა. საუბედუროდ, შემდგომში სწორედ ის გახდა კარის პირველი სავალალო ეპისკოპოსი.

თვითონ კონსტანტინეს საღვთისმეტყველო დავაში ტყუილ-მართლის გარჩევა, რა თქმა უნდა, არ შეეძლო. მაგრამ ამ ახალმა ეკლესიურმა გაუგებრობამ ის აშკარად შეაშფოთა. 323 წელი მისთვის წარმატებებისა და დღესასწაულების წელი იყო, ამ დროს მან ლიკინიაზე გაიმარჯვა და საბოლოოდ განამტკიცა საკუთარი ერთმმართველობა. ამ წარმატების შემდეგ იმპერატორმა ნათლად დაინახა შიგნიდან სულიერად განახლებული და გამთლიანებული ეკლესიით გაძლიერებული ერთიანი იმპერია, მაგრამ ამავე დროს იგი წააწყდა სამწუხარო სინამდვილეს: ახალი ეკლესიური დავებისა და დანაწევრების საშიშროებას.…საფიქრალია, რომ ამ რთულ სიტუაციაში ქრისტიანმა მრჩევლებმა მას მიანიშნეს, რომ საჭირო იყო ეპისკოპოსების საერთო შეკრების მოწვევა, რაც საეკლესიო დავების გადაწყვეტის პროცესში ჩვეულებრივ მოვლენას წარმოადგენდა. მაგრამ კონსტანტინემ მოისურვა, კრება თავისი გამარჯვების სიმბოლოდ ექცია და იმპერიაში ეკლესია ახალ სიმაღლეზე აეყვანა. ასე იქნა მოწვეული 325 წლის გაზაფხულზე ქალაქ ნიკეაში პირველი მსოფლიო საეკლესიო კრება. ეს იყო მსოფლიო კრება არა ეპისკოპოსების რაოდენობის მიხედვით (წმინდა გადმოცემაში ის 318 მამის კრებად მოიხსენიება), არამედ ჩანაფიქრისა და მნიშვნელობის გამო. მართლაც, ავად თუ კარგად, ასწლეულების შემდეგ ყველა მხარის ეპისკოპოსები ერთად შეიკრიბნენ. ბევრ მათგანს ჯერ კიდევ არ ჰქონდა მოშუშებული დიოკლეტიანეს დროინდელი ნაჭრილობევი. წარმოიდგინეთ, გამარჯვების რა შეგრძნება უნდა ჰქონოდათ ამ დროს! არნახული საზეიმო შეხვედრა, მდიდრული მიღება, იმპერატორის თბილი დამოკიდებულება... ყოველივე ეს ახალი ეპოქის დასაწყისს სულ უფრო საიმედოს ხდიდა და მსოფლიოს იესო ქრისტეს გამარჯვების შესახებ ამცნობდა. ასეთად შეიგრძნობდა კრებას უწინარესად თვითონ იმპერატორი. კრება მან თავისი მეფობის ოცი წლისთავის მოახლოებას მიუძღვნა. იმპერატორს მხოლოდ ზეიმი და სიხარული სურდა. ის ყოველთვის ყოველგვარი დავისა და შუღლის წინააღმდეგი იყო. გახსნის დღეს იმპერატორმა კრებას ასე მიმართა: ეს დავები "ომებსა და კონფლიქტებზე საშიშია,…ისინი მე გაცილებით მეტ ტკივილს მაყენებენ, ვიდრე ნებისმიერი სხვა გაუგებრობა".

ნიკეის კრების უმთავრესი მნიშვნელობა, რა თქმა უნდა, ის გახლდათ, რომ მისი მსვლელობის პროცესში უდიდესი გამარჯვება მოიპოვა ჭეშმარიტებამ. ამ კრების შემდეგ, ისევე როგორც სხვა მსოფლიო კრებებიდან, არავითარი ოქმი და "საქმე" არ დარჩენილა. ცნობილია მხოლოდ ის, რომ კრებამ უარყო არიოზის მწვალებლური აზრი იესო ქრისტეს არაღვთაებრიობის შესახებ. შემუშავდა სარწმუნეობრივი სიმბოლოს (კრედოს), ქართულად - მრწამსის, ტექსტი, რომელშიც ყურადღება გამახვილებულია ძე ღმერთის (ქრისტეს) მამა ღმერთთან ერთარსობის მოძღვრებაზე. როგორც ვ. ბოლოტოვი წერს, ეს სიტყვა იმდენად ზუსტად გადმოსცემს განსაზღვრების შინაარსს, რომ "თავისთავად გამოირიცხება მისი ნებისმიერი სხვაგვარი განმარტება": ამ ტერმინის საშუალებით არიანელობა საბოლოოდ და უსიტყვოდ იქნა ძლეული. მაგრამ შემდგომში, მრავალი წლის განმავლობაში, სწორედ ეს სიტყვა გადაიქცა მაცდუნებლად და საჯილდაო ქვად, მის გამო კამათმა ხანგრძლივი დავა გამოიწვია.

დავა ორმოცდათექვსმეტი წელი მიმდინარეობდა. სწორედ ეს დრო აშორებს პირველ მსოფლიო კრებას მეორე - კონსტანტინოპოლის კრებისგან, რომელიც 381 წელს იქნა მოწვეული.