ქრისტიანულ გარემოში გნოზისის შემოჭრამ და მასთან ბრძოლამ ეკლესიის ისტორიაში უდავოდ უდიდესი როლი ითამაშა. ზოგიერთმა ისტორიკოსმა ამ ბრძოლაში ქრისტიანული ცხოვრების ის "მეტამორფოზა" დაინახა, რომელმაც ეკლესია იერარქიული ავტორიტეტისა და ოფიციალური დოქტრინის მქონე მწყობრ მონოლითურ ორგანიზმად გადააქცია. საქმე იქამდეც კი მივიდა, რომ გნოზისის კრიტიკაში, მაგალითად, ბერდიაევი უდიდეს უბედურებას ხედავდა. მას მიაჩნდა, რომ ბრძოლაში წარმოქმნილი "ორთოდოქსიის" პრინციპების გატარების მიზნით უმრავლესობა მიძალებით ჯაბნის უმცირესობას და ყოველგვარ თავისუფალ აზრს საფუძველშივე ახშობს. გნოსტიკური ძეგლების საფუძვლიანად შესწავლის შედეგად გამოჩნდა ბერდიაევის მიერ გამოთქმული მოსაზრებების უსაფუძვლობა და ყველასთვის ნათელი გახდა, რაში მდგომარეობს გნოსტიკური სწავლების ნამდვილი შინაარსი. მაგრამ ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ასეთმა მძიმე ბრძოლამ დადებითი შედეგიც გამოიღო - ეკლესიამ საკუთარი ცხოვრების შინაარსი უკეთ "შეიცნო", შეიძინა ახალი გამოცდილება, ქრისტიანთა შორის გაძლიერდა ერთიანი ეკლესიური რწმენა; დაზუსტდა და განისაზღვრა შინაგანი ცხოვრების ორგანული კანონები, გაჩნდა საჭიროება და შესაძლებლობა, ეკლესიური ცხოვრების გარეგნულ ფორმებში უფრო ნათლად გამოვლენილიყო ის, რაც იმთავითვე ეკლესიურობის არსს წარმოადგენდა. ამ ბრძოლის შედეგად ჩამოყალიბებულმა წიგნების ნუსხამ "კანონის" სახე მიიღო და საბოლოოდ ახალ აღთქმად იქნა დამტკიცებული; განისაზღვრა ეკლესიური წმინდა გადმოცემისა და მოციქულებრივი ხელდასხმის ადგილი, გამოიკვეთა იერარქიის მნიშვნელობა; შეიძლება ითქვას, დაიწყო იმ ძირითადი პრინციპების დამკვიდრება, რომლებითაც მართალი სწავლება დღესაც "ისინჯება" და რომლის საფუძველზეც ქრისტიანული ეკლესიური ყოველდღიურობა ახლაც მიმდინარეობს.

მაგრამ იმ პერიოდში მიმდინარე მოვლენების სწორად შესაფასებლად კონფლიქტის შინაარსი უფრო ღრმა ანალიზს საჭიროებს. გნოზისი ჩვენი მაცხოვრისა და ღმერთის იესო ქრისტეს რწმენის შესახებ ეკლესიური სწავლების განმარტებასა და განვითარებას თავის უმთავრეს საქმედ მიიჩნევდა. უნდა ითქვას, რომ გნოზისთან ბრძოლის მიუხედავად ეკლესიას ეს მცდელობები არასოდეს არც განუკითხავს და არც აუკრძალავს. მაგრამ გნოზისში სახეცვლილი უცხო ღმერთად მოვლენილი მაცხოვარი ეკლესიისთვის მიუღებელი იყო. ხალხში საკუთარი პოზიციების განსამტკიცებლად გნოსტიკოსები რაღაც საიდუმლო გადმოცემებსა და ძველ ხელნაწერებს იშველიებდნენ. მათ შექმნეს ისეთი აპოკრიფული ლიტერატურა, რომელშიც შეთხზულ ამბებთან აღრეული წმინდა გადმოცემა წარმოადგინეს. ჩვენამდე გნოსტიკური ლიტერატურის ისეთმა ფრაგმენტებმა მოაღწია, სადაც წიგნებს პეტრეს, იაკობის, პავლეს და სხვათა "სახარებებად" მოიხსენიებენ. როგორც პროფესორი ლიცმანი წერს: "ამ მასალაში იესო ქრისტე არა მხოლოდ უცნაური და ზეადამიანურია, არამედ აჩრდილის სახითაც კი წარმოგვიდგება. ის უსხეულოა, ხან კი სხეულში ბავშვის ანდა მოხუცის სახით გვევლინება, მაგრამ პიროვნებად არასდროს აღიქმება".

აპოკრიფების კითხვის დროს ვხედავთ, გნოსტიკური იდეები ერთხანს როგორ შეიკეტა ქრისტიანულ სამყაროში და ამ იდეებს ქრისტიანულ წრეებში რატომ ჰქონდა გარკვეული პოპულარობა. "გნოსტიკურ შესამოსელში მოწოდებული ქრისტიანობა სასწაულებრივად გამოიყურებოდა. გნოსტიკოსები საიდუმლოებით მოსილი წინასწარმეტყველური ენით მეტყველებდნენ. ეს ენა პირდაპირ იყო გამიზნული მარტივი ადამიანური ცნობისმოყვარეობის დასაკმაყოფილებლად და იგი მსმენელის ყურადღებას ტრადიციული ეკლესიური სწავლების, ისტორიისა და ღვთისმეტყველების ნაცვლად, საიდუმლოებებით მოცული ინფორმაციით იტაცებდა. ულევი იყო გნოზისური ფანტაზიის წყარო, აქ იყო ყველაფერი, რასაც მსმენელის გული მოისურვებდა, აქ ამბები ათასობით ბრჭყვიალა სურათით გადმოიცემოდა" (ლიცმანი).

გნოსტიკოსებთან სადავო საკითხს უწინარესად მაცხოვრის ისტორიული სახე, მისი ქადაგებების, გამოცხადებებისა და სასწაულების შინაარსი წარმოადგენდა. ეკლესიის წინაშე ჩნდებოდა აუცილებლობა, ზუსტად განსაზღვრულიყო, თუ რა იყო მაცხოვრის პორტრეტის გნოსტიკური წარმოდგენების უარყოფის საფუძველი. გნოზისის გაჩენამდე იესო ქრისტეს შესახებ ეკლესიური ცოდნა, მისი ხატი და სწავლება ქრისტიანისთვის იმდენად ცხადი, ნათელი და უდავო იყო, რომ არავისთვის არავითარ განმარტებას არ საჭიროებდა. შესაბამისად, თავისუფალი ინტერპრეტირების შესაძლებლობაც შედარებით დიდი იყო. გნოზისურმა აზროვნებამ პირველად შექმნა ქრისტიანული ცოდნის საწყისი წყაროების განსაზღვრის აუცილებლობა და ქრისტიანულ აზროვნებაში გააჩინა "რეფლექსიის" ანუ საკუთარი აზრების, განცდებისა და ცხოვრების ანალიზის საჭიროება.

ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ, რომ თავდაპირველად ქრისტიანობა მოიაზრებოდა როგორც მოციქულთა მოწმობა იესო ქრისტესა და მისი მცნებების შესახებ. მხოლოდ მათი სწავლება იყო ის პირველწყარო, რომლიდანაც ეკლესიამ უფლის ცხოვრების, სასწაულების, ვნებებისა და აღდგომის შესახებ ცოცხალი ისტორიული ცოდნა და მადლი მიიღო. მაგრამ ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ეს არ იყო ისტორიული მოვლენების მხოლოდ უბრალო ადამიანური მონათხრობი; ეკლესიური სწავლებით, სულიწმინდის გადმოსვლის შემდეგ მორწმუნეთა მოღვაწეობა მადლით შეიმოსა და გადმოცემულმა ისტორიულმა მოვლენებმა ღვთის "სიტყვის" სახე მიიღო. საკუთარ მისიას მოციქულები სიტყვის მსახურებად და სიტყვის ქადაგებად განიხილავენ. უფრო მეტიც, საქმეთა წიგნში და მოციქულთა წერილებში თავად ეკლესიაც სხვა არაფერია, თუ არა ამ სიტყვის მიღება და სიტყვით მიღებული საქმის გაძლიერება. ნათქვამია: "ღვთის სიტყვა კი იზრდებოდა და ფრთებს შლიდა" (საქმ. 12:24), ანდა: "ასე ძალუმად იზრდებოდა და მტკიცდებოდა უფლის სიტყვა" (საქმ. 19:20). მაგრამ ჩვენთვის ნათელი რომ გახდეს სიტყვის ჭეშმარიტი შინაარსი და გავერკვეთ ადრეული ეკლესიის შესახებ მოციქულთა შეგონებებში, უნდა გვახსოვდეს, რომ როგორც ძველ, ისე ახალ აღთქმაში ღვთის სიტყვა არა მხოლოდ ღმერთის მიერ ადამიანისთვის გასაგებ ენაზე მოწოდებული ჭეშმარიტების გამომხატველი ფრაზები და სიტყვებია, არამედ კაცთათვის თვითონ ღმერთის, მისი ცხოვრებისა და ღვთაებრივი ძალების გამოცხადებაა.

ძველ აღქმაში ღმერთი სიტყვით ქმნის, სიტყვით იწყებს სამყაროს გადარჩენას და სამყაროს სიცოცხლე სიტყვით "უჭირავს". ღმერთი არა მხოლოდ წარმოთქვამს თავის სიტყვას, არამედ "მოქმედებს" სიტყვით და თვითონ სიტყვაა ღმერთის მოქმედება, შემოქმედება და ცხოვრება. დაწერილია: "დასაბამიდან იყო სიტყვა, და სიტყვა იყო ღმერთთან და ღმერთი იყო სიტყვა. ის იყო დასაბამიდან ღმერთთან. ყველაფერი მის მიერ შეიქმნა, და უმისოდ არაფერი შექმნილა, რაც კი შეიქმნა. მასში იყო სიცოცხლე, და სიცოცხლე იყო ნათელი კაცთა" (იოან. 1:1-4).

არსებობდა სურვილი, იოანეს სახარების პროლოგში ფილოსოფიური გაგებებისგან განყენებული, "კონკრეტული" იუდეურ-ქრისტიანული ქადაგების შესავალი დაენახათ, იყო ქრისტიანული ღვთისმეტყველების "ელინიზების" მცდელობაც. მიუხედავად ამისა, მაინც შეუვალი დარჩა ის ჭეშმარიტება, რომ სიტყვა, რომელიც ნახსენებია სახარებაში, მთლიანად ბიბლიური არსით არის განმსჭვალული. აქ გამოთქმული სიტყვა ღვთაებრივი სიცოცხლე და ღვთაებრივი ქმედებაა. ნათქვამია: "და ღმერთი იყო სიტყვა". ეს კი ნიშნავს, რომ ჩვენს მაცხოვარში ღმერთმა მხოლოდ ახალი სწავლება კი არ გადმოგვცა და ახალი აბსოლუტური ჭეშმარიტება კი არ დაგვანახა, არამედ თვითონ ღვთაებრივი ცხოვრება, როგორც ცხოვრება კაცთა ქვეყანაში, შემოვიდა და განხორციელდა.

ასეთ შემთხვევაში მოციქულთა ქადაგება გაცილებით მეტს ნიშნავს, ვიდრე იესო ქრისტეს თვითმხილველთა დამაჯერებელი მონათხრობი და მისი სწავლების უშუალო მსმენელთა რწმუნებულება. ეს აღარ არის ქადაგება იესო ქრისტეს შესახებ, ეს თავად ქრისტეს გადმოცემაა. ნათქვამია: "სიტყვა ხორცად იქცა და დაემკვიდრა ჩვენ შორის, მადლითა და ჭეშმარიტებით სავსე" (იოან. 1:14). ამ სიტყვებს მორწმუნე ქრისტიანი უფლის ცხოვრებაში შეჰყავს და მისი მყოფობის თანაზიარად აქცევს. ღვთის სიტყვის მხოლოდ ამგვარი გაგებით აიხსნება მოციქულთა ქადაგების პირდაპირი კავშირი ნათლობასთან; სიტყვის ქადაგება მორწმუნეს სიტყვასთან შეერთების საშუალებას აძლევს, ადამიანი ღვთის სიტყვას საკუთარ არსში იღებს და თავის ცხოვრებად აქცევს; სწორედ ეს ხდება ნათლობაში ანუ დაბადების მსგავს ქმედებაში - მსგავსში, მაგრამ იმის მიმმადლებელში, რასაც იგი ემსგავსება. "და სიტყუაი იგი ხორციელ იქმნა" - ადრეულ ეკლესიაში ეს სიტყვები მთელი თავისი სიღრმით ჟღერს: თვითონ უფლის ცხოვრებას ზიარებული ეკლესია სიტყვას "ხორციელ ქმნის" და მასში ცხოვრობს. სწორედ ამიტომ მოციქულთა ქადაგება მოთხრობად არ მიიჩნევა, ის თვითონ სიტყვის გადმოცემაა, არა მხოლოდ სწავლებაა, არამედ ეკლესიის ცხოვრებაა, სიტყვასთან ზიარება, მასში მოდიდება და გაძლიერებაა.

ამრიგად, თუ ადრეული ეკლესიის ყველა ძეგლში ნათლად მოჩანს ღვთის სიტყვაზე ეკლესიის სრული დამოკიდებულება, ეს არ ნიშნავს, რომ ეკლესია თავის ყოველდღიურ ცხოვრებაში მხოლოდ "ჩაწერილ სიტყვებს" ანუ ახალი აღთქმის "ტექსტებს" ეყრდნობა. მოციქულთა მიერ განცხადებული იესო ქრისტეს ხატი და სწავლება არ არის ერთხელ და სამუდამოდ შეძენილი ჭეშმარიტება. ეს არის ცოცხალი და მოქმედი სინამდვილე, სიკეთის უშრეტი წყარო, სულიერი განვითარებისთვის გამიზნული სწავლება. პავლე მოციქული წერს: "...ღვთის სიტყვა ცოცხალია, ქმედითი და ყოველგვარ ორლესულ მახვილზე უფრო ბასრი. ასე რომ, თვით სამშვინველისა და სულის, სახსართა და ძვლის ტვინის გაყოფამდე აღწევს, და განიკითხავს გულის ზრახვებსა თუ აზრებს" (საქმ. 4:12). სიტყვა განსაზღვრავს ეკლესიური საზოგადოების მოწყობას, ეპისკოპოსის ყოველი ქადაგება ღვთის სიტყვის სწავლებაა, ყოველ საიდუმლოში ქრისტიანი ღვთის სიტყვის მოზიარეა, ღვთის სიტყვაა ლოცვაში ქრისტიანის შთაგონების მთავარი წყარო. დაბოლოს, ღვთის სიტყვა ქრისტიანებს ერთმანეთთან აკავშირებს, ის არის გამაერთიანებელი და სათავე მათი ერთსულოვნებისა. ყველა ადრეული ქრისტიანული წყარო უწინარესად ღვთის სიტყვასა და სწავლებაზე მიუთითებს. ეკლესია თავისი არსებობის დასაწყისიდანვე ყოველი კათაკმევლისგან იესო ქრისტეს შესახებ ელემენტარული ჭეშმარიტებების ჩამონათვალის ცოდნას მოითხოვს. შემდეგ ამ ჩამონათვალმა მრწამსის სახე მიიღო.

ამიტომ როდესაც სხვადასხვა ქრისტიანულ ცენტრში მოციქულთა ქადაგებების ჩაწერა და დაგზავნა დაიწყეს, საერთო ეკლესიური თვითშეგნებისთვის ამ ქადაგებების შინაარსი უცხო არ აღმოჩნდა და ეს რწმუნებულება ყოველმა ქრისტიანმა უკვე კარგად ცნობილ სწავლებად მიიღო. ეს იყო ღვთის სიტყვის მოწმობა, და ამ ჩანაწერებმაც ისეთივე მნიშვნელობა შეიძინა, როგორიც ქადაგებამ, ლიტურგიულმა ლოცვამ, კათაკმეველთა სამზადისმა და ქრისტიანული ცხოვრების სხვა ისეთმა ფორმებმა, რომლებიც იესო ქრისტეს შესახებ ცოდნას გადმოსცემდნენ. ამავე დროს, ძველ აღთქმას, როგორც წმინდა წერილს, ქრისტიანები ცხოვრებასა და სწავლებაში ყოველდღიურად იყენებდნენ. და ძველი აღთქმა, ბუნებრივად, ახალი ქრისტიანული ჩანაწერებით, განმარტებებით, აღსრულებებითა და დასრულებით თანდათანობით ივსებოდა.

ბიბლიის ამ ახალი წიგნებით შევსების ისტორიული პროცესის, რომელიც მკვლევართა შორის დღემდე უსასრულო კამათს იწვევს, მოკლედ გადმოცემაც კი შეუძლებელია. მიუხედავად ამისა: რასაც არ უნდა წარმოადგენდეს ჩვენი ოთხი სახარების "პირველწყარო"; სახარებების ურთიერთმიმართებისა და მათი "გენეზისის" აღდგენის მიზნით რა ეშმაკური და თავსამტვრევი ჰიპოთეზებიც არ უნდა შეთხზან მეცნიერებმა, აქ უეჭველი და ნათელია, რომ ეკლესიამ ეს წიგნები მიიღო და სწორედ იმიტომ აღიარა, რომ ისინი იესო ქრისტეს ხატს წარმოადგენდნენ და თავიანთი შინაარსით იმ სწავლებას გამოხატავდნენ, რომელიც არსებობის პირველი დღიდან იცოდა და ასაზრდოებდა ეკლესიას. ჩვენ არაფერი ვიცით არც კამათისა და არც იმდროინდელი სხვადასხვაგვარი ეჭვის შესახებ: ეს წიგნები "თავისთავად მიიღეს" და "ეჭვგარეშე ცნეს". ეკლესიას ახალი აღთქმის "სანქცირება" არ მოუხდენია, უბრალოდ, მან უფლის ის სიტყვა შეიმოსა, რომელიც თავიდანვე მისი არსებობის უმთავრესი წყარო იყო.