ისტორიულ მეცნიერებაში ქრისტიანთა დევნის საკითხს მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია. ცნობილია, რომ ქრისტიანები საკუთარი მწვალებლების მიმართ თავიდანვე სიბრალულსა და გულისტკივილს იჩენდნენ. ასეთმა დამოკიდებულებამ ძველთაგან შემორჩენილ მწვალებლობის ხშირად ძალიან მოკლე და მშრალ ისტორიებს ერთგვარი ხიბლი შესძინა. მათ საფუძველზე შუა საუკუნეებში შეიქმნა "ოქროს ლეგენდა", რომელშიც ისტორიული სიმართლე სრულიად უადგილო გამონაგონებით "შეიმკო" და "შეივსო". ერთმა უკიდურესობამ მეორე წარმოქმნა. ასეთმა დამოკიდებულებამ დევნილობის შინაარსიც კი ელემენტარულ ტრაფარეტულ სქემამდე დაიყვანა.

წარმოუდგენელი ამბებით გაჯერებულ გულუბრყვილო რწმენას მოჰყვა "განმანათლებელთა" გამანადგურებელი სკეპსისი, რომელმაც არა მხოლოდ ეს ისტორიები, არამედ თვით დევნილობის ფაქტიც კი უარყო. მეთვრამეტე საუკუნის ადამიანების წარმოდგენაში რომი იდეალური სამართლიანობის, სახელმწიფოებრიობისა და კულტურის კერას წარმოადგენდა. მათთვის გაუგებარი იყო, ამ ბრწყინვალე სახელმწიფოში საიდან უნდა გაჩენილიყო რელიგიური მდევნელობით შეპყრობილი ფანატიზმი; არ ესმოდათ, ასეთი სამართლიანი ქვეყნის ცხოვრება როგორ შეიძლებოდა ემართა ამდენ სისხლისმსმელ იმპერატორს, რომელთა შესახებაც უამრავ ამბავს მოგვითხრობდა ქრისტიან წმინდანთა ცხოვრება. ისინი არ გამორიცხავდნენ გარკვეულ გამონაკლისებსა და გაუგებრობებს, მაგრამ, მათი აზრით, ეს შეიძლებოდა მხოლოდ ცალკეული ინციდენტები ყოფილიყო. ვოლტერი, "განმანათლებლობის" სულისჩამდგმელი და ეპონიმი (ეპოქის ნათლია), ნიშნის მოგებითა და ღვარძლით აზვიადებდა და ამხელდა "ოქროს ლეგენდაში" არსებულ იმდროინდელი საზოგადოებისთვის გაუგებარ და მიუღებელ ქრისტიანულ ისტორიებს. მაგრამ ასეთმა დაუნდობელმა ანტიქრისტიანულმა კრიტიკამაც თავისი კეთილი ნაყოფის გარეშე არ ჩაიარა: ქრისტიანული ცხოვრების აღმსარებელი მასალა დაიხვეწა, მისი მეხსიერებიდან გაქრა ბრჭყვიალა და მოვარაყებული ამბები, მასში წამებულთა შესახებ ისეთი ჭეშმარიტი სილამაზე და სიმართლე გამობრწყინდა, რომელიც არავითარ მორთვა-მოკაზმვას აღარ საჭიროებდა. უწინარეს ყოვლისა, ქრისტიანობის დევნასთან დაკავშირებით რამდენიმე უმნიშვნელოვანესი მომენტი გამოიკვეთა. სინამდვილეში, იმ ეპოქის რომის იმპერია მართლაც არ ყოფილა "სისხლისმსმელი" და "ფანატიკური". ქრისტიანობის გაჩენის დროს მასში ბრწყინვალედ თანაარსებობდა მრავალი სხვადასხვა რელიგია და რომაელები იმდენად იყვნენ გატაცებული ახალი ეგზოტიკური კულტურებით, რომ პირველი საუკუნის მეორე ნახევარში ამ სინამდვილეს რომაელმა პოეტმა იუვენალის დეციმუსმა (50-127 წლები) არაერთი სატირული ლექსი მიუძღვნა.

აქვე ჩნდება კითხვა: მაშ, რით იყო განპირობებული ასეთი დაუნდობელი და ცოდვით აღსავსე სამსაუკუნოვანი ბრძოლა ქრისტიანობის წინააღმდეგ?

ჩვენთვის ცნობილია, რომ თავდაპირველად რომის ხელისუფლებამ ვერც კი შენიშნა ქრისტიანობის გაჩენა და მასში იუდაისტური რელიგიისგან განმასხვავებელი ვერაფერი დაინახა. რომაელთათვის იუდაიზმი იყო უცნაური, თვითმყოფადი, მაგრამ კანონმორჩილი რელიგია. როგორც ტერტულიანე გვატყობინებს, პირველი ათწლეულები სწორედ "მის წიაღში" გაატარა ეკლესიამ შედარებით მშვიდად, ფეხზე დადგა, მთელ იმპერიაში გავრცელება და თვითდამკვიდრება დაიწყო. მეორე მხრივ, სწორედ ამ პერიოდში ვხედავთ ხალხის ფართო მასების ეკლესიისადმი უარყოფით, ხშირ შემთხვევაში კი ძალიან ცუდ დამოკიდებულებას. ტაძრების უქონლობას, ღამის შეკრებებს, საიდუმლო სერობებს, მამაკაცებისა და ქალების საერთო ტრაპეზებს - ყველაფერ ამას არ შეეძლო ეჭვები არ აღეძრა, ამ ეჭვებს კი თან სდევდა საშინელი ჭორი და ცილისწამებები ორგიების, მაგიებისა და რიტუალური მკვლელობების შესახებ. მოგვიანებით ქრისტიანების მიმართ "ინტელიგენციაც" ძალიან ცუდად განეწყო. ასე იქმნებოდა ქრისტიანების ვნების, დაჭირვებისა და დამძლავრების განმაპირობებელი ატმოსფერო, მაგრამ ეს ყველაფერი დევნის დაწყების მიზეზი მაინც არ გამხდარა: რომი სამართლებრივი სახელმწიფოს ცხოვრების წესით ცხოვრობდა და მის ფარგლებში ყოველგვარი თვითნებობა და უწესრიგობა დაუშვებელი იყო.

დევნის დაწყების ერთადერთი ჭეშმარიტი მიზეზი, - ეს დამტკიცებულია, - თვით რომის სახელმწიფოებრივ შინაარსში უნდა ვეძებოთ. როგორც ყველა ანტიკურ სახელმწიფოს, რომსაც თავისი ნაციონალურ-პოლიტიკური რელიგია ჰქონდა და თავისი ღმერთები ჰყავდა. მაგრამ ეს ყოველივე ადამიანს არც სარწმუნეობრივ და არც მკაცრ მორალურ სისტემაში არ კეტავდა. რწმენა რომაელ მოქალაქეს ჰქონდა და ძალიან ხშირად ეს იყო "უცხო ღმერთების" რწმენა. აქ მთავარი წვრილმანებამდე დაყვანილი მსხვერპლშეწირვისა და ლოცვების რიტუალი იყო, რომლის დროსაც ნებისმიერი კულტის თაყვანისმცემელი, უწინარესად, პიროვნულ სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკურ პოზიციას ავლენდა. ამ წესების დაცვაზე იყო დამოკიდებული იმპერიის კეთილდღეობა, საზოგადოებრივ ყოფიერებაში კეთილი განწყობის შექმნა და მტერზე გამარჯვება. თავად პროცესის სკრუპულოზურობის მიუხედავად, ყველაფერი სიმბოლურ ხასიათს ატარებდა და მისი ნამდვილობისა არავის სჯეროდა. ეს იყო და ეს, რომს ერთიანობისადმი ერთგულების სხვა სიმბოლოები არ გააჩნდა. ამ რიტუალებთან იყო დაკავშირებული რომის დიდებული წარსული, არსებული ტრადიციების სიცოცხლისუნარიანობა და მოპოვებული წარმატებებით აღძრული სიამაყით აღსავსე მოგონებები. ყველაფერ ამაზე უარის თქმა რომის სიძულვილს, მისი სახელმწიფოებრიობის აღიარებაზე უარის თქმას და მეამბოხეობას ნიშნავდა.

რომი ყოველი თავისი მოქალაქისგან ერთადერთს - კულტის თაყვანისცემის პროცესში სახელმწიფოსადმი ერთგულების გარეგნულ მონაწილეობას ითხოვდა, და ეს ქალაქისადმი ლოიალობის გამოვლინებისა და რომაული ფასეულობების აღიარებისთვის სავსებით საკმარისი იყო. რიტუალში მონაწილეობის დროს მოქალაქეს ადგილობრივი ღმერთების გამოსახულების წინაშე საკმევლის რამდენიმე მარცვალი უნდა ეკმია და იმპერატორი "ღმერთად" მოეხსენებია, რის შემდეგაც მას სრული სიმშვიდით შეეძლო დაბრუნებოდა თავისი რწმენის ჭეშმარიტ ობიექტს და სადაც სურდა, იქ მოეძებნა ცხოვრების მიზანი და შინაარსი.

ანტიკური ეპოქის ადამიანისთვის ასეთი მოთხოვნები სავსებით მისაღები იყო. მისთვის რელიგია, როგორც ოჯახური, ისე სახელმწიფოებრივი, არჩევანის საგანს წარმოადგენდა და რწმენის ობიექტისადმი მის პიროვნულ დამოკიდებულებას ნაკლები მნიშვნელობა ჰქონდა. რელიგიაში ის ნაციონალურ-პოლიტიკური კანონებისა და საზოგადოებრივი თანაცხოვრების გამაერთიანებელ წყაროს და ძალას ხედავდა. მისთვის ღმერთების უარყოფა ოჯახის, საკუთარი ხალხისა და სამშობლოს უარყოფას ნიშნავდა. მისი პირადი რწმენა ან ურწმუნოება რელიგიის შინაარსს არ ეხებოდა, რადგან ამ საზოგადოებაში თავად რელიგიას არასოდეს ჰქონია ჭეშმარიტების პრეტენზია. საზოგადოებრივ აზროვნებაში რელიგია მხოლოდ არსებული წესწყობილების კანონიერებას, მართებულობასა და მიზანშეწონილობის იდეას ამკვიდრებდა.

ქრისტიანობამ სწორედ ამ ყველასთვის გასაგებ და მისაღებ მოქალაქეობრივ მოვალეობაზე განაცხადა კატეგორიული უარი და ეს გახდა მთავარი მიზეზი ეკლესიის დაუნდობელი დევნის დასაწყისისა. ისმის კითხვა: რაში მდგომარეობს ამ სამუდამო და უკომპრომისო უარის შინაარსი? უპირველეს ყოვლისა, ეს არც უბრალო ბუნტი იყო, არც სახელმწიფოებრიობისადმი დაპირისპირება და არც მასში არსებული ნაკლოვანებების წინააღმდეგ ბრძოლა. პავლე მოციქულიდან ნებისმიერ ახალმონათლულ ქრისტიანამდე ყველა "ლოიალური" იყო რომის იმპერიის მიმართ და იმპერატორის, სახელმწიფოს მმართველობისა და სამშობლოს კეთილდღეობისთვის ლოცვას აღავლენდა. მაგრამ მათ არ შეეძლოთ დათანხმებოდნენ ორ მთავარ მოთხოვნას: ეღიარებინათ იმპერატორი "ღმერთად" და მონაწილეობა მიეღოთ კერპთაყვანისმცემლობის რიტუალში. მაშინდელი ადამიანისთვის სიტყვა "ღმერთი" ერთპიროვნულად განღმერთებულ პატრონს და მფარველს გულისხმობდა. ქრისტიანი კი განმსჭვალული იყო რწმენით, რომ მობრძანდა და გამეფდა ერთადერთი ჭეშმარიტი უფალი - იესო ქრისტე. დაწერილია: "მაშ, მტკიცედ იცოდეს ისრაელის მთელმა სახლმა, რომ ღმერთმა უფლად და ქრისტედ შექმნა ეს იესო, რომელიც თქვენ ჯვარს აცვით" (საქ. 2:36), - ეს ნიშნავს, რომ ღმერთმა მხოლოდ მას მისცა სრული ძალაუფლება და ის არის ადამიანთა ცხოვრების ერთადერთი განმკარგველი.

მთელი სახარება ღმერთის სასუფევლის დამკვიდრებაზე მეტყველებს, რომ მობრძანდა უფალი, განკაცდა და მხოლოდ ის არის ცხებული, და რომ უპირველესი მცნებაა: "ისმინე, ისრაელ! უფალი ღმერთი ჩვენი ერთი უფალია!" (მარკ. 12:29). ამ ამოძახილში იგრძნობა ის გასაოცარი ძალა, რომელიც პირველქრისტიანის თვითშემეცნებისთვის იყო დამახასიათებელი. ეს სიტყვები მაშინდელი სამყაროსთვის, რომელშიც ყველა მთავრობა, ყველა სახელმწიფო უალტერნატივო პირველობისა და ფაქტობრივად თვითგანღმერთებისკენ მიილტვოდა, სერიოზულ გამოწვევად აღიქმებოდა (სასურველია, ეს გამოწვევა ახლაც მოქმედებდეს). ქრისტიანობა სახელმწიფოსაც და საზოგადოებასაც იმ ფარგლებში აღიარებდა, რაც იესო ქრისტეს მეუფეობასა და ცათა სასუფევლის რწმენას არ შეუშლიდა ხელს. ყველა იმდროინდელი ილუზიის ფონზე ქრისტიანს სწამდა, რომ გასრულდა ჟამი და მოახლოვდა ღმრთის სასუფეველი, ამიტომ მისი შინაგანი მოწოდება რომაული უსულო მასკარადის თანმხვედრი არ იყო და მაცხოვრის სიტყვებიდან გამომდინარეობდა: "შეინანეთ და გრწმენინ სახარებისაი" (მარკ. 1:15).

დიდ უცნაურობად გამოიყურება, მაგრამ წარმართები ქრისტიანებს ერთ-ერთ მთავარ ბრალდებად "წუთისოფლისადმი" გულგრილ დამოკიდებულებასა და "სააქაოდან" გასვლის მოშურნეობაში ადანაშაულებდნენ. სინამდვილეში კი ქრისტიანების უარი, აღესრულებინათ უშინაარსო რიტუალი, რომელსაც სერიოზულად არც რომის მთავრობა, არც ქურუმები და არც მოქალაქეები არ მიიჩნევდნენ, სწორედ საწუთროს მიმართ უსაზღვრო მოვალეობისა და პასუხისმგებლობის შეგრძნებაზე მიუთითებს. ყველამ, ვისაც სხვაგვარად ესმის ქრისტიანის დამოკიდებულება "ამის სოფლისადმი", უნდა გაიხსენოს, რომ უფალი განკაცდა, იქადაგა, ეწამა, მოწაფეები განამზადა, ჯვარს ეცვა, აღსდგა და სწორედ კაცობრიობის გადასარჩენად აღაშენა ეკლესია.

თითქმის არავის სჯეროდა კერპების, რომელთა თაყვანისცემასაც ქრისტიანებისგან მოითხოვდნენ. მათგან განსხვავებით ქრისტიანების უარი კერპების ფუნქციონირების აღიარებას ნიშნავდა. ქრისტიანები პოლიტიკური კულტის გარეგნულ თაყვანისცემაში ეშმაკის მიერ უკვე განხორციელებულ ძალაუფლებაში თანადგომას ხედავდნენ. ეს ძალა იმ ცოდვის შედეგია, რომელმაც ადამიანს ჭეშმარიტი ღმერთის შეცნობის უნარი დააკარგვინა და არარაობის მოზიარე ცოდვილად გადააქცია. იესო ქრისტე ადამის მოდგმას წორედ ამ ცოდვილი მდგომარეობიდან გამოსახსნელად მოევლინა. ქრისტიანების წინააღმდეგობას კერპების გარეგნული თუ გულწრფელი თაყვანისმცემლები ძილის მდგომარეობიდან გამოჰყავდა. სიცრუის ხელში მოქცეულ გამოფხიზლებულ უმრავლესობას ეშმაკეული სისასტიკე ეუფლებოდა, რის შედეგადაც ერთ მხარეს - ძალაუფლება, წამების სხვადასხვა იარაღი და ეშმაკეული აღვირახსნილობა, ხოლო მეორე მხარეს სარწმუნოება, ღვთისმსახურება, მოთმინება, მშვიდობა, სასოება და სიყვარული დგებოდა. ეს იყო და არის უთანასწორი ბრძოლა ხორციელი და ბრძოლა სულიერი, რადგან: "ხორცის მიერ შობილი ხორცია და სულის მიერ შობილი - სული" (იოან. 3:6).

ამ ბრძოლაში თანამედროვე ქრისტიანული თვითშემეცნებაც კი "სინდისის თავისუფლებისთვის" ბრძოლას ხედავს. ეს არის ბრძოლა იმისთვის, რათა ადამიანმა რელიგია გაითავისოს, ღვთის სამსახურში ჩადგეს და ჭეშმარიტებისთვის თავდადება თავის "პირად საქმედ" აქციოს. ადრეული ქრისტიანული ეკლესიის წევრთათვის ამ მოსაზრებებს უფრო ღრმა შინაარსი ჰქონდა, ვიდრე დღეს აქვს. ქრისტიანობა ამ ადამიანებისთვის ახალი რელიგია კი არა, მსოფლიოს ისტორიაში მიმდინარე გადატრიალება და იმ ძალებთან ჭიდილი იყო, რომლებიც ჭეშმარიტების სივრცეში შეიჭრნენ, იქიდან სიყვრულის ძალა გამოდევნეს და ბოროტება გააბატონეს. უფლის განკაცების მიზეზი ამ სივრცის ბოროტებისგან განთავისუფლება იყო. ეკლესია ამ ბრძოლის თანამონაწილე, უფლის მოწმე და კაცობრიობის სულიერებაში მისდამი რწმენის დამკვიდრების ადგილი გახდა. მხოლოდ ეკლესიამ იცის, რომ ცხებული მეფე უფალია და ამ ცოდნას ქვეყნიერებას აცნობს. თუ ქრისტეა ღმერთი და მეფე - ყველაფერს ის უნდა განკარგავდეს, ის უნდა იყოს ცისა და ქვეყნის მფლობელი. "ისმინე, ისრაელ! უფალი ღმერთი ჩვენი ერთი უფალია!" - ეს იყო დედააზრი იმ თავდაუზოგავი ქმედებისა, რომელიც ამ პერიოდში ეკლესიამ წამოიწყო.