მეორე საუკუნის შუა წლებს ანუ სამოციქულო ეკლესიური ცხოვრების "საწყისებს" ათასწლეულები გვაშორებს და დოკუმენტური მასალა ამ პერიოდის შესახებ საკმაოდ მწირი ინფორმაციით გამოირჩევა. ცოტა გვაქვს ცნობები ეკლესიის დაფუძნებისა და ინსტიტუტად გამართვის თაობაზე. თითქმის არაფერი ვიცით მისი სწავლების ქსელის გაჩენის, მოწყობისა და ღვთისმსახურების სისტემის ჩამოყალიბების შესახებ. ასეთი მოკრძალებული ცნობები კი ქრისტიანობის ეგრეთ წოდებული "რეფორმატორებისა" და "მეცნიერი" კრიტიკოსებისათვის ისტორიის ამ პერიოდის თავისებური გაგებისა და მთელი რიგი ჰიპოთეზების შექმნის საშუალებად გადაიქცა. ისინი გამუდმებით ცდილობენ ეკლესიის იმდროინდელ ცხოვრებაში გარკვეული "მეტამორფოზა" დაინახონ; ქრისტიანობის თავდაპირველ სახარებისეულ იდეასთან განხეთქილება ან, უკიდურეს შემთხვევაში, განსხვავება აღმოაჩინონ. მეორე საუკუნის შუა წლებში იმგვარი კრიზისი რომ ყოფილიყო, როგორსაც ეს "მკვლევრები" გვიხატავენ, ეკლესია თავისი შინაარსით, იერარქიით, სწავლებითა და საორგანიზაციო დისციპლინით ვერა გზით ვერ აღმოცენდებოდა და დამკვიდრდებოდა. აქ სურათი აშკარად საპირისპიროა - იმდროინდელი განაკიდებული და განმხოლოებული საზოგადოების რწმენამ ეპოქის "ელინისტური" აზროვნების ერთიანი და თვითმყოფადი ფორმა სწორედ ეკლესიის სხეულში შეიძინა.

სწორედ ამიტომ ბოლო დროს მეცნიერები სულ უფრო მეტად ინტერესდებიან სულ ცოტა ხნის წინ უმართებულოდ, ტენდენციურად ან არაჯანსაღი ფანტაზიის ნაყოფად მიჩნეული ეკლესიის წმინდა გადმოცემებით. აღმოჩნდა, რომ არ შეიძლება წმინდა წერილი და ეკლესიის ყოველდღიურობა ერთმანეთისაგან გაშორიშორებულად განვიხილოთ: სახარება ეკლესიაშია და მისი ცხოვრებისთვისაა დაწერილი. ამის გარდა, გაჩნდა ეკლესიური ცხოვრება, რომელიც მუდმივად იხვეწებოდა და არსებობს ამ პროცესების დამადასტურებელი ეკლესიური რწმუნებულება. ამ გამოცდილების გათვალისწინების გარეშე შეუძლებელია გავიგოთ, რაზე მეტყველებენ კატაკომბების კედლებზე შემორჩენილი ლოცვების ფრაგმენტები, ნიშნები და სიმბოლოები, ერთი ეკლესიიდან მეორეში გაგზავნილი წერილები. ყოველივე ეს კი ჩვენს სინამდვილეში ახალ სიცოცხლეს იძენს, და ირკვევა, რომ ძველთაგან შემორჩენილი სულაც არ წარმოადგენს კრიზისებისა და განხეთქილებების აღწერილობას.

ის, რაც ქრისტიანულ აზროვნებაში ჩნდებოდა, ეკლესიის წიაღში იწყებდა ცხოვრებას, მის უწყვეტ მეხსიერებაში ინახებოდა, თაობიდან თაობას გადაეცემოდა და შესაძლოა, მხოლოდ საუკუნეების შემდეგ ყოფილიყო დაფიქსირებული. ამიტომ ჩვენამდე მოღწეული ისტორიული მასალების ფრაგმენტები ცალკეული ადამიანების ფანტაზიაში გაჩენილი ეკლესიური ცხოვრების სურათების "აღდგენას" ან იმდროინდელი ეკლესიური ყოფის "გასამართლებას" არ უნდა ხმარდებოდეს. ჩვენთვის, წმინდა წერილთან ერთად, სწორედ ეკლესიის წიაღში აღმოცენებული წმინდა გადმოცემა უნდა გახდეს ქრისტიანული სინამდვილის შესწავლის უძირითადესი წყარო. უნდა ვაღიაროთ ეკლესიური ცხოვრების "პირველადობა", დავინახოთ მოძიებული ფრაგმენტების ნამდვილი მნიშვნელობა და მორწმუნეთათვის სწორად განვმარტოთ ამ მასალის ნამდვილი შინაარსი. ამასთან, ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ წმინდა საეკლესიო გადმოცემის კატეგორიულმა კრიტიკამ მეცნიერება თანდათანობით საპირისპირო შედეგებამდე მიიყვანა. სწორედ ამ კრიტიკოსების კვლევების შედეგად გაირკვა, რომ ჩვენამდე მოღწეული წმინდა გადმოცემა ქრისტიანობის საწყისების შესწავლისათვის ყველა სხვა დანარჩენზე უფრო საიმედო და ავტორიტეტული წყაროა.

მაინც რა ვიცით ამ პირველი ათწლეულის დასაწყისში რომის იმპერიაში მიმოფანტული დასაბამითი ქრისტიანული ეკლესიების შესახებ?

უწინარესად, ეს მასალები ეკლესიის გარშემო ნათლობისა და ზიარებისათვის შემოკრებილი პირველი ქრისტიანების შესახებ მოგვითხრობენ. ამ ეპოქის დასაწყისში წყლითა და სულიწმინდით დაბადებითა და პურის გატეხით – ამ ორი მისტერიით განისაზღვრება ეკლესიისა და თითოეული მისი წევრის მთელი ცხოვრება. ეს არ არის საეკლესიო ყოფის მხოლოდ ერთი ასპექტი, და არ წარმოადგენს უბრალო ღვთისმსახურებას. ეს არის გული "პირველქრისტიანობისა", შემცველობა და დედაარსი პირველი ეკლესიისა.

"ქრისტიანებად არ იბადებიან, ქრისტიანები ხდებიან", – ტერტულიანეს ამ სიტყვებში ირკვევა იმ თავისებურების შინაარსი, რომლის მიხედვითაც ქრისტიანობის პირველ წლებში მიმდინარე ნათლობებისა და ევქარისტიის შესახებ ამ ეპოქის მხოლოდ იშვიათი ძეგლები მოგვითხრობენ. ქრისტიანები ხდებიან – იმას ნიშნავს, რომ ადამიანის მეხსიერებაში თავის უმთავრეს და წარუშლელ კვალს ის დღე ტოვებს, როდესაც მოწიფულ სულში დათესილმა რწმენის მარცვალმა ქადაგებების შედეგად მრავალი ეჭვი, გამოცდა და ჭმუნვა დაძლია, ნათლობის საიდუმლომდე მივიდა და "ემბაზის შვილად" გადაიქცა. ძველი ცხოვრება აქ იმისათვის დამთავრდა – რათა ახალი დაიწყოს. უფალთან მისვლას და ცოდვებისაგან განთავისუფლებას სიკვდილის სიკვდილით დამარცხებისა და აღდგომის რწმენა მოსდევს, რასაც ჭეშმარიტი მორწმუნისათვის ახალი ცხოვრების დაწყება და მარადიული სიხარული მოჰყვება. შემდეგ კი ქრისტიანის ამ მონაპოვარს აღარაფერი ემუქრება და არავის ძალუძს, მას ასეთი შეგრძნება წაართვას. ყველაფერი ეს სინამდვილეც არის და სიმართლეც. აქ არც აბსტრაქციისა და არც რაიმე "იდეოლოგიისათვის" ადგილი არ იპოვება: წმინდა წყლიდან ამოსული "ემბაზის შვილი" მარტო არ რჩება. ახალმონათლული ქრისტიანი უკვე ჭეშმარიტი ძმური ერთობის ნაწილია. ძმობა ქრისტეში - ეს არის ზიარების სამარადჟამო არსი. საერთო პური და საერთო სასმისი ყველასათვის ნაწილდება და ყველას აერთიანებს.

აღდგომიდან აღდგომამდე, ევქარისტიიდან ევქარისტიამდე ქრისტიანის მთელი ცხოვრება სავსეა შეკრების, შეხვედრის, ურთიერთობისა და საერთო სიყვარულის მოლოდინით. მიუხედავად იმისა, რომ გარეგნულად ცხოვრება კვლავინდებურად ყოველდღიური საქმეებითა და საზრუნავითაა აღსავსე, გულს მაინც აღარაფერი თრგუნავს, რადგან მას მუდმივად ასაზრდოებს იმედისა და სიყვარულის გრძნობა. თითოეული დღე და ყოველი ქრისტიანული ქმედება, უფლისკენ მიმავალ გზაზე კიდევ ერთი წინ გადადგმული ნაბიჯია. თითოეული შეკრება უფლის სიყვარულში თანაზიარების შეგრძნებითა და მის სასუფეველში დამკვიდრების მოლოდინით არის აღვსილი.

ამხანად მხოლოდ ევქარისტიული შეკრებები წარმოადგენს ეკლესიის მოწყობის, ორგანიზების უმთავრეს საფუძველს. ქრისტიანები ევქარისტიის საიდუმლოში განხორციელებულ ეკლესიურობას ჩვეულებრივ ადამიანურ ორგანიზაციად კი არ მიიჩნევენ, რომელსაც ბუნებრივად წინამძღოლი, ხელმძღვანელი, თანამშრომლები, ზემდგომები და მორჩილები უნდა ჰყავდეს, არამედ ეკლესიის ყოველი წევრისათვის ეს არის სულიწმინდით აღვსილი და გასხივოსნებული მოქმედი ცოცხალი ორგანიზმი. მასში ნებისმიერი "მსახურება", ადამიანური ღვაწლი და ურთიერთობა საკუთარ თანამოძმეებში იესო ქრისტეს სამსახურია და ერთიანი სულის გამოვლინებაა.

ამ მცირე ეკლესიურ საზოგადოებას სათავეში ეპისკოპოსი უდგას. იგი უეჭველად რომელიმე მოციქულის ან სხვა უკვე ქიროტონირებული ეპისკოპოსის მიერაა ხელდასხმული. მისი ძალაუფლება განსაკუთრებულია. ეპისკოპოსი ეკლესიისათვის თვით ქრისტეს ხატებაა. მის გარეშე ეკლესიაში არაფერი არ ხორციელდება, ის არის ეკლესიური ცხოვრების მთავარი წყარო. მისი მსახურების უმთავრესი შინაარსი და განსაკუთრებული ნიჭი იმაში მდგომარეობს, რომ მისი ძალისხმევით უნდა განხორციელდეს გაქრისტიანებისა და მაცხოვარში განუყოფლად გაერთიანების საიდუმლო. ის აღასრულებს ნათლობას, ზიარებამდე მიჰყავს და აზიარებს ეკლესიის ყოველ წევრს. ყველა ამ საიდუმლოს განხორციელება პირდაპირ არის დაკავშირებული მრევლის სწავლებასთან. ეს არ არის მოციქულთაგან მიღებული ცოდნის უბრალო გავრცელება. ეპასკოპოსის მიერ ხდება სულიწმინდას სწავლების განზოგადება და ამ ცოდნასთან ეკლესიის ყოველი წევრის ერთად და ცალ-ცალკე ზიარება. ეპასკოპოსი სათუთად და სრული სიზუსტით ინახავს მოციქულთა წმინდა გადმოცემას. ეპისკოპოსი ქრისტიანთა ეკლესიური ძმობის სახეა და ქვეყანაზე ეკლესიის მთლიანობის მოქმედი მოწმე და თავდაუზოგავი დამცველია. როგორც მეორე საუკუნის წმინდა მამა ეგნატე ანტიოქიელი გვასწავლის: "ეპისკოპოსს, როგორც უფალს, ისე უნდა ვუმზერდეთ, ის ერთსულია ჩვენს მაცხოვართან". ამიტომ: "ეკლესიაში ეპისკოპოსის გარეშე არაფერი მოიმოქმედო. მხოლოდ ეპისკოპოსის მიერ კურთხეული ევქარისტიაა ჭეშმარიტი. ყველგან, სადაც ქრისტეა, კათოლიკე ეკლესიაა, დე, ამის მსგასად, სადაც ეპისკოპოსია, იქ იყოს მრევლიც"...

ეპისკოპოსს ეკლესიის მართვაში პრესვიტერები ანუ "ხუცესები" ეხმარებიან. თუ ეპისკოპოსებს წმინდა ეგნატე ქრისტეს ადარებს, პრესვიტერებში ის მოციქულებს ხედავს. ისინი, ეპისკოპოსის მიერ დანიშნულნი და ხელდასხმულნი, მას ყველაფერში ეხმარებიან; მრევლს საჭირო ცოდნას ისინი გადასცემენ, აცნობენ გარკვეულ კანონებს და ზრუნავენ მათზე. ქრისტიანობა თავდაპირველად უმეტესწილად ქალაქებში ვრცელდებოდა და ამიტომაც დასაწყისში ეკლესიები ერთგვარ ქალაქურ თემებს, ეპისკოპოსის გარშემო თავმოყრილ ქრისტიანულ საზოგადოებას წარმოადგენდა. მოგვიანებით, როდესაც ქრისტიანთა რაოდენობა საგრძნობლად გაიზარდა, ამგვარი თავყრილობა მრევლს ვეღარ იტევდა და საჭირო გახდა ერთგვარ "სამწყსოთა" ქსელის შექმნა. სწორედ მაშინ სამრევლოებში პრესვიტერებმა ეპისკოპოსები ჩაანაცვლეს და ეპისკოპოსების სრულუფლებიანი წარმომადგენლები გახდნენ. ამრიგად, ეპისკოპოსსა და მის სამწყსოს შორის ერთგვარი დამაკავშირებელი რგოლი სწორედ პრესვიტერია. შესაბამისად, ხელდასხმის საიდუმლოს განხორციელების მეშვეობით, შესაძლებელი გახდა ეპისკოპოსს არსებულ თემთან ორგანული კავშირი შეენარჩუნებინა და მეორე მხრივ, სამწყსოს ყოველ წევრს - ეპისკოპოსთან და მისი მისი მეშვეობით უფალთან ჰქონოდა პირდაპირი სულიერი კონტაქტი.

ეპისკოპოსისა და პრესვიტერის მომდევნო საფეხური მოძღვრის თანაშემწე ანუ დიაკონია, რომელიც მათ ღვთისმსახურების წესების შესრულებაში ეხმარება. დიაკონი ანუ "დამხმარე" ეპისკოპოსის თვალი, ყური და ხელია, ის არის ხალხთან კავშირის ცოცხალი საშუალება. დღეს თემის "სოციალური" შინაარსის პრობლემებზე ზრუნვამ თითქმის საბოლოოდ დაკარგა თავისი მნიშვნელობა. ამ ეტაპზე თანამედროვე მრევლის მთლიანობის განმსაზღვრელი ღვთისმსახურებაა, ადრეულ ეკლესიაში კი თანადგომა, ძმობა, უპოვართა და ქვრივ-ობოლთა შემწეობა, მიცვალებულებზე ზრუნვა ღვთისმსახურების განუყოფელი ნაწილი იყო. გაჭირვებულებისათვის ძღვნის შეწირვის გარეშე არ შეიძლებოდა ევქარისტიაში მონაწილეობა. და ეს სულაც არ ითვლებოდა მოწყალებად ან ქველმოქმედებად. ეს იყო ქრისტიანის ცხოვრების უპირობო მოვალეობა. დიაკონი ძღვენს უპოვართა შორის ანაწილებდა, ის უწევდა ორგანიზებას "აღაპს" – სიყვარულით აღვსილ, ქრისტიანთა ძმურ ტრაპეზს და ფაქტობრივად, ის ზრუნავდა ქრისტიანული თემის ყოველდღიური პრობლემების მოგვარებასა და მის მთლიანობაზე.

როგორც წმინდა ეგნატე ანტიოქიელი ბრძანებს: "ეპისკოპოსის, პრესვიტერისა და დიაკონის გარეშე არ არსებობს ეკლესია", თუმცა ეს სულაც არ ნიშნავს, რომ მასში მხოლოდ იერარქიის წევრები არიან "აქტიურები". ეკლესიის ყველა წევრს თავისი მსახურება აქვს, ყველა მისი რგოლი ერთმანეთს ავსებს და საბოლოოდ, ისინი ერთ მთლიანობას წარმოადგენენ. "ნიჭი სხვადასხვაა, მაგრამ ერთია სული. და მსახურებაც სხვადასხვაა, მაგრამ ერთია უფალი. სხვადასხვაა მოქმედებაც, მაგრამ ერთია ღმერთი, ყოვლის მოქმედი ყველაში. ხოლო თითოეულ ჩვენგანს სასიკეთოდ ეძლევა სულის გამოვლენა... ვინაიდან როგორც ერთია სხეული, მაგრამ მრავალი ასო აქვს, ხოლო ყოველი ასო, მათი სიმრავლის მიუხედავად, ერთი სხეულია, ასევეა ქრისტეც. რადგან ყველანი ერთი სულით მოვინათლეთ ერთ სხეულად... იუდეველნიც და ბერძენნიც, მონებიც და თავისუფალნიც, ასე რომ, ყველას ერთი სული გვაქვს ნასვამი" (1 კორ. 12). ეს არის იმ მთლიანობის იდეალი, რომელიც პიროვნებას არ ექვემდებარება და რომელშიც თვითონ პიროვნება ხორციელდება, წარმოგვიდგება და საკუთარ თავს მხოლოდ ძმების მსახურებაში შეიმეცნებს. აი სწორედ ეს არის ადრეული ეკლესიის იდეალი და სწორედ ამ იდეალთან მიმართებით უნდა გვესმოდეს მისი ორგანიზმის სხვადასხვა ფორმაში განსახიერებული შინაარსი.

ჯერ კიდევ პავლე მოციქულის წერილებში სიტყვა "ეკლესია" ცალკეულ თემსა და ამავდროულად სრულიად საქრისტიანოს აღმნიშვნელად გამოიყენება. ამ დროს ნებისმიერი მცირერიცხოვანი საძმო საკუთარ თავს ეპისკოპოსის საეკლესიო დასის ერთიანობის ნაწილად და კონკრეტულ ადგილზე ქრისტეს სისხლისა და ხორცის განსახიერებად მიიჩნევს. ეს იმის გამო ხდება, რომ დადგენილი იერარქიული გამართულობის გამო "სამყაროს დასალიერამდე გაბნეული" თითოეული ადგილობრივი ეკლესია თავისი რწმენის, სწავლებისა და ცხოვრების წესის იდენტურობაშია დარწმუნებული. სადაც არ უნდა მივიდეს ქრისტიანი, ყველგან პოულობს პურს განტეხილსა და განუყოფელს, ისმენს ზარების საჩინო რეკვას, უერთდება უცხო, მაგრამ თავის ერთობას. ერთი და იგივე იესო ქრისტე სისხლით და ხორცით ყველგან ერთ საძმოს ამთლიანებს, ძმებს შორის არის მთელი არსით და მთელი ცხოვრებით. ყველა ეკლესიას მოციქულთა წმინდა გადმოცემაზე დამკვიდრებული ერთი წესი აქვს და ყველა ერთ საერთო წყაროს ეწაფება, თითოეულ მრევლს ეპისკოპოსის საშუალებით ეკლესიის დაბადებაში საკუთარი საწყისის მოძიება შეუძლია. ყოველივე ამის გამო თითოეული ცალ-ცალკე და ყველა ერთად დიდი სიყვარულით აღსავსე ცხოვრებით არის გაერთიანებული.

სწორედ ეკლესიების ასეთი მთლიანობით არის განპირობებული მათ შორის არსებული უწყვეტი კავშირები და ერთმანეთზე გამუდმებული ზრუნვა. ანტიოქიელი ეპისკოპოსი ეგნატე თავისი წერილებით სხვა ეკლესიებს ახალწარმოქმნილი ცრუსწავლებების შესახებ აფრთხილებს; პოლიკარპე ეპისკოპოსი სმირნის ეკლესიიდან ფილიპიელებს წერილს უგზავნის და თვითონ პასექის დღესასწაულის აღნიშვნასთან დაკავშირებული დეტალების გადასაწყვეტად რომში მიემგზავრება; რომაელი ქრისტიანები კორინთელთა თემში გაჩენილი გაუგებრობის მოსაგვარებლად ზრუნავენ... ნებისმიერი კუთხის ქრისტიანები საკუთარ თავს ყველგან სრულიად ახალ, ყველა ხალხებისაგან შემდგარ, მაგრამ ყველასგან გამორჩეულ ხალხად აღიქვამენ. "ისინი არ ცხოვრობენ ცალკეულ ქალაქებში ან დასახლებებში, – ნათქვამია დიოგნეტესადმი მიწერილ პირველქრისტიანულ ანონიმურ წყაროში, – მათ არ გააჩნიათ განსაკუთრებული ენა, არ აქვთ გამორჩეული ცხოვრების წესი... ყოველი მათგანი თავის სამშობლოში ცხოვრობს, მაგრამ ისეთ შთაბეჭდილებას ტოვებს, თითქოს დროებით არის აქ მოსული. ნებისმიერი უცხო მხარე მათთვის სამშობლოა, ხოლო საკუთარი საცხოვრისი მათი დროებითი სამყოფელია"...

სწორედ სამლოცველოთა ამ ქსელში დასაწყისშივე გამოიკვეთა რეგიონების მთავარი ცენტრები – ეკლესიები, რომლებიც მოციქულებთან უფრო უშუალოდ არიან დაკავშირებულნი, მრავალრიცხოვანნი და უწინდელნი არიან. ამავე დროს, უკვე შეინიშნება იერუსალიმის ეკლესიის სიცოცხლისუნარიანობის დაქვეითება. 70-იანი წლების ებრაელთა აჯანყების შედეგად იერუსალიმის დანგრევის გამო ქრისტიანები იძულებული ხდებიან იორდანეს გადაღმა გადასახლდნენ. 132 წელს იმპერატორი ანდრიანე წმინდა ქალაქის სახელწოდებასაც კი ებრძვის, მაგრამ ქრისტიანობის განვითარებისათვის ამას აღარ აქვს გადამწყვეტი მნიშვნელობა. თავის დროზე ამ უმნიშვნელოვანესმა ქალაქმა თავისი საქმე გააკეთა და ქრისტიანობას უკვე მრავალი მიმდევარი გამოუჩნდა. გაიხსნა მოციქულთა "კათედრები": რომში, ანტიოქიაში, ეფესოში, ალექსანდრიაში და სხვა ქალაქებში. მათგან, წმინდა ეგნატე ანტიოქიელის განმარტებით, წმინდა პეტრესა და წმინდა პავლეს სისხლით განმტკიცებული რომის "კათედრაა" "სიყვარულში უპირველესი". მოგვიანებით რომი მსოფლიო ეკლესიის მმართველობაში თავისი ეპისკოპოსის პირველობის პრეტენზიას წამოაყენებს და ეს მსოფლიო ქრისტიანული ეკლესიის ერთიანობაში განხეთქილებას შემოიტანს. თუმცა იმ წლების წყაროებში ასეთი პირველობის მინიშნებასაც კი ვერ ვხედავთ. ეჭვი არავის ეპარება რომის ეკლესიის ავტორიტეტსა და მნიშვნელობაში: როგორც შუაგული მსოფლიოს ეკლესიების თანხმობისა, ის პირველია და უფროსია, მაგრამ მხოლოდ ერთიანობასა და თანასწორობაში...

ამ დროს ჯერ კიდევ ნაადრევია ფიქრი ეკლესიური მოწყობის საბოლოო წესის არსებობაზე. ამ პერიოდის ქრისტიანული ეკლესიების ყოველდღიურ ცხოვრებაში სხვადასხვა ტერმინი, სახელწოდებები და განსაზღვრებები გამოიყენება, მაგრამ ამ სხვადასხვაობაში უკვე იკვეთება კათოლიკე, ანუ ეკლესიის მსოფლიოს საყოველთაო და კრებითი მოწყობის მწყობრი კონტურები. შემდგომში ეს საყოველთაობა კიდევ უფრო განვითარდება და მრავლისმომცველი გახდება. ეს სიცოცხლის განვითარებაა, ეს არის ნიადაგში ჩადებული მარცვლიდან ამოზრდილი მძლავრი ხის ცხოვრების დასაწყისი, და ეს სულაც არ არის ისტორიული შემთხვევითობებით გამოწვეული მოულოდნელობებით აღვსილი ისეთი თამაში, რომლის მსგავსადაც ცაკეულ "აპოლოგეტებს" ეკლესიის ისტორია სურდათ წარმოედგინათ.