რუსული დავის ძირითად საგანს პეტრეს რეფორმის მნიშვნელობისა და შეფასების საკითხი წარმოადგენს. ასევე ეს არის რუსული ეკლესიური თვითშეგნების ყველაზე მწვავე და მტკივნეული თემა. თუმცა, პეტრეს საეკლესიო რეფორმის, რუსული ეკლესიის სინოდური წყობის, ობერპროკურორისა და "მართლმადიდებლური აღმსარებლობის უწყების" დაცვას დღეს აღარავინ მოისურვებს. მაგრამ მაინც რჩება ღრმა, სხვა თემებს ამოფარებული საკითხი, რომელსაც მართლმადიდებლობის ისტორიაში სინოდური პერიოდის მნიშვნელობა ეწოდება. ამ წიგნის ფარგლებში ყველა კითხვას ვერ ვუპასუხებთ, ჩვენ შეგვიძლია მხოლოდ შევეცადოთ და საკითხი გავამარტივოთ. მეცნიერული დასკვნების გამოტანის დრო ჯერ არ მოსულა, ხოლო ცხოვრებისეულ საკითხებს პასუხს მომავალი გასცემს.

საკამათო არ არის, თუ ვიტყვით, რომ "თეოკრატიულ" ტრადიციაში პეტრეს რეფორმა, უწინარეს ყოვლისა, იყო მკვეთრი შესვენება, რომელშიც მართლმადიდებლური აზრი შეგნებულად და ყოველმხრივ დასავლურით ჩანაცვლდა. ეს იყო რუსეთში დასავლური აბსოლუტიზმის გაბატონების შედეგი. როგორც წესი, პეტრეს, მის მიმდევრებს და მთლიანად "პეტერბურგის პერიოდს" ადანაშაულებენ, როგორც დროს, როდესაც ეკლესიას თავისუფლებაც და დამოუკიდებლობაც ჰქონდა წართმეული. მაგრამ თანამედროვე თვალსაზრისით კონსტანტინე დიდის შემდეგ ეკლესია არც ბიზანტიაში და არც მოსკოვში თავისუფალი არ ყოფილა. მაგრამ, მიუხედავად ამისა, სახელმწიფოსგან ის მაინც გამიჯნული იყო და როგორც თავის ყოფასა და თვითმოწყობაში, ისე ყოველდღიურობაში სახელწიფოსგან "დამოუკიდებლად" მოქმედებდა. "სიმფონიაში" რაგინდ შორსმიმავალი ურიგობა არ უნდა ყოფილიყო, ადრე თუ გვიან ის მაინც დარღვევად მიიჩნეოდა, ხოლო დარღვევის მსხვერპლს სახელმწიფო აღიარებდა. ეს ასე იმ უბრალო მიზეზის გამო ხდებოდა, რომ სახელმწიფო უმაღლეს კანონად ქრისტიანულ ჭეშმარიტებას აღიარებდა, ამ ჭეშმარიტების დამცველად კი ეკლესია მიიჩნეოდა. დასავლური აბსოლუტიზმი, რომელიც ეკლესიასთან ბრძოლის პროცესში გაჩნდა, უარყოფს ეკლესიის უფლებას, იყოს სახელმწიფოს "სინდისი" და მას ვიწრო, "სულიერი მომსახურების" ჩარჩოებით შემოსაზღვრავს, ხოლო მომსახურებისთვის საჭიროების ფორმებსა და პრინციპებსაც ეკლესიას თავადვე განუსაზღვრავს. "მზრუნველი მეპატრონის შთაგონებით მომქმედი "პოლიციური სახელმწიფო" გარდაუვალად უპირისპირდება ეკლესიას. სახელმწიფო არა მხოლოდ მფარველობს, ეკლესიაში ის თავის სარგებელს ეძებს და ეკლესიის საქმეების მითვისებას ეწევა. ხალხის რელიგიურ და სულიერ კეთილდღეობაზე ზრუნვას სახელმწიფო თავის განუყოფელ საქმედ აცხადებს. თუ შემდეგ რომელიმე სასულიერო განაწესს კვლავ მიანდობს ან დაავალებს ეკლესია, ეს მხოლოდ სახელმწიფოებრივი დელეგირების წესითა და ტიტულით, უკვე წინასწარ მოცემული დელეგაციის ჩარჩოებში ხდება. ის, რაც ეკლესიას ევალებოდა, თავის ახალ ადგილს, სახალხო-სახელმწიფოებრივ სისტემაში იკავებს, მაგრამ მხოლოდ იმ მოტივით და იმ ფარგლებში, რომ სახელმწიფოებრივად სასარგებლო საქმედ მიიჩნევა" (ფლოროვსკი).

კანონიკურად სინოდი აღმოსავლეთის პატრიარქების მიერ იქნა აღიარებული და შესაბამისად ეკლესიის საკრამენტულ-იერარქიული სტრუქტურა არ დაზარალებულა. ამიტომ რეფორმების მთელი სიმწვავე მის კანონიკურ თავისებურებაში კი არა, იმ ფსიქოლოგიაშია, რომლიდანაც ეს რეფორმა ამოიზარდა. სინოდის დაარსების შედეგად ეკლესია სახელმწიფოს ერთ-ერთ დეპარტამენტად გადაიქცა. 1901 წლამდე მისი წევრები ფიცის წარმოთქმის დროს იმპერატორს "ამ სულიერი კოლეგიის უმაღლეს მსაჯულად" იხსენიებდნენ. იმპერატორის ყოველი გადაწყვეტილება "სამეფო უდიდებულესობის ერთპიროვნული ძალაუფლებიდან მომდინარედ" და "მისი საიმპერატორო უდიდებულესობის განკარგულებად"... ითვლებოდა. ეს ფსიქოლოგია ყველაზე უკეთ თეოფანე პროკოპოვიჩის ცნობილ "სულიერ რეგლამენტში" აისახა; ამ დოკუმენტით რუსეთში პროტესტანტიზმის ყველა ძირითადი პრინციპი, მათ შორის ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობის პროტესტანტული გაგება იქნა გადმოტანილი, რომელშიც ხილული ან მიწიერი ეკლესია, როგორც სახელმწიფოს რელიგიური "პროექცია" მოიაზრება. პეტრეს რეფორმის ეს ძირეული სიყალბე რუსულმა სახელმწიფო ძალაუფლებამ ვერ გააცნობიერა და მისი ზეგავლენისაგან 1917 წლის რევოლუციამდე თავი ვერ გაითავისუფლა. სწორედ ამაშია ასახული სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის ურთიერთობის ის ორაზროვნება, რომლითაც ერთი მხრივ სახელმწიფო, ხოლო მეორე მხრივ ეკლესიური თვითშეგნება დაავადდა, რადგან აუცილებლად უნდა აღინიშნოს, რომ რუსულ ეკლესიას, თავისი არსით და თავისი სინდისით, პეტრეს რეფორმა არ გაუზიარებია. მისთვის იმპერატორი ცხებულად დარჩა, ხოლო ღვთივკურთხეულობა ეკლესიაში კვლავაც ბიზანტიური ან მოსკოვური თეოკრატიის თვალსაზრისით აღიქმებოდა. ამიტომ სამეფო ძალაუფლება სახელმწიფოსა და ეკლესიას სხვადასხვაგვარად ესმოდათ, ამ თვალსაზრისით მათ თითქმის ურთიერთსაპირისპირო წინაპირობა ამოძრავებდათ. ამ პირობებში ბიზანტიურად, ანუ მიწიერი მეფის ქრისტიანობის მსახურ მეფედ კურთხევით, სინამდვილეში (ამ თვალსაზრისით კი ბიზანტიური მირონცხება მეფის უფლებების შეზღუდვაა და არა მისთვის აბსოლუტური ძალაუფლების ბოძება), რუსული ეკლესია დასავლური აბსოლუტიზმის კურთხევას ახორციელებდა! გვარდიის ბრწყინვალე ოფიცერი, სისხლით, მემკვიდრეობითა და "ღვთის" ნებით, ერთი დღით, მილიონობით ადამიანზე შეუზღუდავი უფლებების მქონე, ბიზანტიელი ბასილევსი ან მოსკოველი მეფე: საკრალურად შემოსილი და თავზე ჯვრით დამშვენებული, მართლაც ხდებოდა ხატი წმინდა ქრისტიანული სამეფოსი. ამ ხატს მასში ეკლესია და ხალხი ყოველთვის ხედავდა, მაგრამ პეტრეს დროიდან მოყოლებული ამას თვითონ სახელმწიფო ვეღარ შეიგრძნობდა: პირიქით, ის მთლიანად დასავლური აბსოლუტიზმის პრინციპებზე იყო აგებული. სწორედ ეკლესიისადმი სახელმწიფოს ასეთი დამოკიდებულება (საილუსტრაციოდ: "მართლმადიდებლური აღმსარებლობის უწყება") და ეკლესიის სახელმწიფოსადმი დამოკიდებულება (ე. წ. "ღვთივკურთხეული") შეადგენს იმას, რასაც სინოდალური პერიოდის ტყუილი ჰქვია.

ბიზანტიასა და მოსკოვში ეკლესია და სახელმწიფო ერთ ენაზე საუბრობდნენ და "ერთიან გონებრივ განზომილებაში" ცხოვრობდნენ. ამიტომ, მიუხედავად ეკლესიის სახელმწიფოსაგან დამოკიდებულებისა, სახელმწიფოს მთელ სისტემაში, ზემოდან ქვედა რგოლამდე, ეკლესია მაინც უდიდეს ავტორიტეტს ინარჩუნებდა. ახლა კი "სიტყვასა" და მსოფლმხედველობაში გაჩენილი შეუსაბამობის წყალობით ეკლესიამ ერთგვარი ანაქრონიზმის, გარდასულ "უძველეს" დღეთა არა მხოლოდ გარეგნული, არამედ შინაგანი ფსიქოლოგიური შუქჩრდილიც შეიძინა. მისი თეოკრატიული იდეოლოგია ამჯერად უკვე მასვე უშლიდა ხელს, ძალიან დიდხანს ყოფილიყო მისთვის უცხო სამყაროს მარწუხებში მოქცეული ტყვე და ფესვებით მიეღო არამართლმადიდებლური იმპერიის მორჩილების სრული სიყალბე, მოენდომებინა თავისუფლება და ეღიარებინა ეკლესიის სახელმწიფოსგან გამოყოფის უკვე განხორციელებული ფაქტი. ასეთ შემთხვევაში მხოლოდ მდუმარე შიშიღა რჩებოდა. "პეტრეს ეპოქის სამღვდელოება "დაშინებულ ფენად" გადაიქცა". იგი თითქმის ქვედა სოციალურ ფენამდე ჩაიძირა ან შეიზღუდა. ზედა ფენებში ორაზროვანმა დუმილმა დაიმკვიდრა. ის, ვინც საუკეთესო იყო, საკუთარ თავში "საკუთარ გულითად უსასრულობაში" ჩაიკეტა. პეტრეს რეფორმის ერთ-ერთი მყარი პროდუქტი სწორედ ეს შეშინებული "სასულიერო ფენა" აღმოჩნდა. შემდეგ უკვე რუსულმა საეკლესიო თვითშეგნებამ სწორედ ამ ორმაგი - ადმინისტრაციული ბრძანებებისა და შინაგანი შიშნარევი მორჩილების - მუხრუჭის გავლენის ქვეშ განაგრძო განვითარება" (ფლოროვსკი).

მთლიანობაში ეკლესიის ცხოვრებაზე ეს სრულიად უცხო სახელმწიფოებრივი წნეხიც ვერ ახდენს დამრთგუნველ ზეგავლენას. ძალიან გავრცელებული შეხედულების მიუხედავად, "სინოდური პერიოდი", არანაირად არ შეიძლება დაცემის, სულიერი ძალების დაკნინებისა და ერთგვარი გადაგვარების პერიოდად მივიჩნიოთ. ხშირად ავიწყდებათ, რომ მოსკოვური ეპოქისგან განსხვავებით სწორედ ამ საუკუნეების ეკლესიაში შეიქმნა ღრმა შინაარსის ქრისტიანული კულტურა. თუმცა უნდა ითქვას, რომ ეს კულტურა თავის არსებობას დასავლეთის ტრადიციების ზეგავლენით იწყებს. თავად პეტრე საეკლესიო რეფორმების გატარების პროცესში კიეველებს ეყრდნობა და ველიკორუს იერარქებს სწორედ კიეველი მღვდელმთავრებით ანაცვლებს. ამიტომ რუსული სულიერი სკოლა (1750 წლამდე გაიხსნა 26 სემინარია) სინამდვილეში სწავლების სულისკვეთებითაც და ენითაც ლათინურად გადაიქცა. ეჭვს არ იწვევს, რომ "ლათინური სკოლის რუსულ ნიადაგზე ამგვარი ტრანსფორმირება საეკლესიო ცნობიერებაში ბზარის გაჩენის ტოლფასი იყო. განხეთქილება მოხდა საღვთისმეტყველო "სწავლულობასა" და ეკლესიური ცხოვრების გამოცდილებას შორის. ამ დროს ჯერ კიდევ სლავურად ლოცულობდნენ, მაგრამ ლათინურ ენაზე ღვთისმეტყველებდნენ"... რუსული ეკლესიის საღვთისმეტყველო გამოცდილებაზე "პროდასავლურობის" ზეგავლენამ, რა თქმა უნდა, საბედისწერო როლი ითამაშა და ამის უარყოფა შეუძლებელია. მიუხედავად ამისა, მოსკოვური ბნელეთის საუკუნეების შემდეგ, ყოველგვარი სასკოლო-კულტურული ტრადიციების მოქმედების შეწყვეტამ ამ სკოლაში პირველად დააბრუნა საეკლესიო გონებრივი დისციპლინა, დაბრუნდა განმანათლებლური სულისკვეთება და შემოქმედებითი აღტკინება. პროტოპრესვიტერმა გ. ფლოროვსკიმ რუსული ღვთისმეტყველების განვითარებას გამოკვლევა მიუძღვნა ("რუსული მართლმადიდებლობის გზები"). მართლმადიდებლობაში გამოცოცხლება და მოქმედება დაიწყო აზროვნების ტრადიციამ, ჭეშმარიტების ძიებისა და ღვთისმსახურების დავიწყებულმა უანგარო გრძნობამ. ჩვენს სულიერ სკოლას ჰქონდა და კვლავაც აქვს ცუდი რეპუტაცია "კულტურულ" წრეებში: მის შესახებ მსჯელობდნენ პომიალოვსკის "ბურსის ნარკვევების", ბარნაბა პრეპოტელისა და რაკიტინის მიხედვით. ოდიოზურ სიტყვად იქცა "სემინარშჩინა". მიუხედავად ყოველი მხრიდან მოახლოებული ობსკურანტიზმის, ყოველგვარი დონის დაქვეითების, ტრადიციის ყველა სახის გატლანქების პირობებში ამ ღატაკ და დავიწყებულ, საძულველ და თითქმის სრულიად დაუძლურებულ სულიერ სკოლას სიცოცხლის ნიშანწყალი დაეტყო, ამოქმედდა, როგორც რუსული კულტურის ერთი უმნიშვნელოვანესი კერა. ძალიან დიდია ამ სკოლის დამსახურება რუსულ მართლმადიდებლობაში. რუსული სასულიერო აკადემიების - "წმინდა აკადემიების" პროფესორების მეცნიერული დონე და სამეცნიერო თავისუფლება, როგორც მიტროპოლიტი ანტონი ხრაპოვიცკი წერდა, არაფრით ჩამოუვარდებოდა დასავლეთევროპელ და რუს საერო მეცნიერებს და ძალიან ხშირად მათზე მაღლა იდგა. ეს "სასკოლო" ხასიათის ღვთისმეტყველება ძირითადად ისტორიით, ფილოსოფიით და ნამდვილი საღვთისმეტყველო საქმის აღორძინებით იყო დაკავებული. სწორედ მისი წყალობით გვყავს მიტროპოლიტი ფილარეტი და ნესმელოვი. მეოცე საუკუნის დასაწყისში რუსული ღვთისმეტყველება მართლმადიდებლობის მსოფლიო ტრადიციების შესაბამისი აღორძინების ზღვარზე დადგა. მაგრამ კარზე რევოლუცია იყო მომდგარი...