XVII საუკუნეში რუსეთში მიმდინარე მოვლენები პეტრე დიდის ეპოქის დადგომამდე არსებული კრიზისის გათვალისწინებით უნდა გავაანალიზოთ. ეს პერიოდი ამბოხით დაიწყო და პეტრეთი დამთავრდა. ამ დროს, როგორც "დიდი გარდაქმნების ერთგვარ ბნელ, ანუ უმოქმედო და სტაგნაციურ ფონს", ხშირად მომდევნო ეპოქას უპირისპირებდნენ. ასეთ დახასიათებაში ძალიან ცოტა სიმართლეა, რადგან ძველებური ტრადიციული ცხოვრების წესით მაშინ ჯერ კიდევ ბევრი ცხოვრობდა. მრავალი იყო იმის მოსურნე, რომ თავისი ცხოვრება, თუ არა სასულიერო, თუნდაც ერთგვარი მადლმოსილი ზეიმური ტრადიციებით შეემოსა. საერთოდ, მშობლიური ადათ-წესების ურღვევობაზე ზრუნვა მაშინ იწყება, როდესაც ჩნდება ჩვეულებათა დაშლის საშიშროება. და აი, XVII საუკუნის ყოფით პათოსში, ტრადიციების დაშლის საშიშროებისგან, მართალია დაგვიანებული, მაგრამ თავდაცვა მაინც შეიმჩნევა და "ყოფის გაუშუალოებისა და განმტკიცების ნაცვლად, ტრადიციული წეს-ჩვეულებებისკენ ლტოლვა იგრძნობა" (გ. ფლოროვსკი). მოსკოვური მართლმადიდებლობის კრიზისიც სწორედ XVII საუკუნეში გაშიშვლდა და გამოაშკარავდა. ირკვევა, რომ ე. წ. მოსკოვური გზა სრული ჩიხია. პეტრესეული მსხვრევის მიზეზიც სწორედ ეს ჩიხი ხდება.

XVII საუკუნეში რუსული ეკლესიის ყოფის განმსაზღვრელად ორი ძირითადი თემა გადაიქცა: ერთი მხრივ "კიევური" მართლმადიდებლობის მეშვეობით დასავლეთთან შეხვედრა და, მეორე მხრივ, სტაროვერებთან დაკავშირებული განხეთქილება. ერთსაც და მეორესაც უდიდესი ისტორიული მნიშვნელობა ჰქონდა.

პირველი გვაბრუნებს კიევის იმ მიტროპოლიასთან, რომელიც XIV საუკუნეში მიწების თავმოყრით დაკავებული მოსკოვური მართლმადიდებლობის მიღმა დარჩა. რუსული ეკლესიის ეს გაყოფა, უწინარეს ყოვლისა, პოლიტიკური მიზნებით იყო გამოწვეული: ეს იყო მოსკოვსა და ლიტვას შორის სახელმწიფოებრივი "შემოკრების" პროცესში გაჩაღებული მეტოქეობა. XIV საუკუნეში ლიტვა ფაქტობრივად რუსული მიწა იყო და მას სამფლობელოების შემოკრებასთან დაკავშირებით მოსკოვზე არანაკლები პრეტენზიები გააჩნდა. აქედან მომდინარეობდა ლიტველი თავადების სურვილი, ჰყოლოდათ მოსკოვისგან დამოუკიდებელი მიტროპოლიტი, ამ მიზანს მათ XV საუკუნეში კიდევაც მიაღწიეს. მაგრამ უფრო ადრე იაგელოსა და პოლონელი იადვიგოს ქორწინების შედეგად (1386 წელს), ლიტვის სამთავრო ჯერ პოლონეთთან "პირად უნიაში" შევიდა, ხოლო შემდეგ (1398 წელს) ვიტოვტის ზეობისას, ლიტვური დამოუკიდებლობის უკანასკნელი აზავთების პერიოდში, მასთან სახელმწიფოებრივად გაერთიანდა, ეს კი, რომ XV საუკუნის შუა წლებში სამხრეთ-დასავლური მიტროპოლიის რომის კათოლიკური სამეფოს ხელში გადასვლას ნიშნავდა. შესაბამისად, ლიტვა ჯერ კათოლიციზმთან უშუალო კონტაქტში იყო, მოგვიანებით პროტესტანტიზმს დაუკავშირდა და საერთოდ ეს ტერიტორია იმ დროს არასლავური ძალების მუდმივ გავლენას განიცდიდა. ახლა ამ ტრაგიკული ისტორიის უფრო დაწვრილებით აღწერა შეუძლებელია: ძნელია წარმოიდგინო რაიმე, რაც მაშინდელის მსგავსად, ცეცხლითა და მახვილით სიყალბისა და ძალადობის ხარჯზე, ხალხის სულიერებას ახშობდა და იმ სტიქიური სიძულვილით რასაც უნია, ანუ გაერთიანება ჰქვია, სწამლავდა ქრისტიანობას! და მეორე მხრივ, ისეთი ეკლესიის შინაგანი ერთიანობის უფრო ნათელი გამოხატულება, როგორიც იმ დროს გამოვლინდა. 1596 წელს ბრესტ-ლიტვური უნიის შემდეგ, გალიციაში, ლიტვასა და ვოლონში (იოსაფატ კონცევიჩის ავბედითი სახე) მართლმადიდებლობის სისხლისმღვრელი დევნა იწყება - ეს არის ბიზანტიური უნიის ღირსეული დასასრული. მისგან განსხვავება მხოლოდ იმაში მდგომარეობს, რომ ეს უკანასკნელი თურქული უღლის "წყალობით" უფრო ეფემერული იყო, ხოლო ბრესტ-ლიტვურმა კი ზიზღით, დაქუცმაცებითა და შუღლით მრავალი საუკუნით მოწამლა სამხრეთ-დასავლური სლავობა: მართლმადიდებლობის ნამდვილი დევნა აქ XX საუკუნეშიც იფეთქებდა ხოლმე! მაგრამ ეს ისტორია სხვა მაგალითებითაც არის ცნობილი: XVI საუკუნის ბოლო, როდესაც თითქმის მთელი მართლმადიდებლური იერარქია უნიამ აცდუნა (უფრო სწორად, პოლონელი ცდუნების "ხილი" კათოლიკე ეპისკოპოსების უფლებები და სამფლობელოები იყო), მართლმადიდებლობის დაცვა, ერთი მხრივ, მართლმადიდებელმა "ინტელიგენციამ" და მეორე მხრივ, თავად ეკლესიის მრევლმა იკისრა. მაშინ, გავლენიანი თავადის - ოსტროჟსკის გარშემო კულტურული ცენტრი შეიქმნა, დაარსდა უმაღლესი სკოლა და მართლმადიდებლობის დაცვა კალმით და წიგნით დაიწყეს. მოსკოვიდან აქ ჩამოვიდნენ ლტოლვილები: თავადი კურბსკი და პირველი რუსი ტიპოგრაფისტი ივანე ფიოდოროვი, აქ დაიბეჭდა ცნობილი ოსტროჟსკის ბიბლია (1580-1581). მართალია, ცენტრში ძირითადად პოლონეთსა და ლიტვაში პროტესტანტიზმის გაძლიერებაზე მსჯელობდნენ, მაგრამ მნიშვნელოვანი მაინც ის არის, რომ მართლმადიდებლობაში კულტურული დაყოფის ასეთი იდეა უკვე მაშინ ჩაისახა, ეს გახდა "სლავურ-ბერძნული" ტრადიციის გამტარებელი პირველი კერა. და მაინც, იეზუიტების საშინელი ზეწოლის პროცესში, რომელიც XVI საუკუნის 80-იან წლებში დაიწყო (ისინი პოლონეთში პროტესტანტიზმის წინააღმდეგ საბრძოლველად იყვნენ გაგზავნილი), გადამწყვეტი საძმოებად გაერთიანებული ხალხის წინააღმდეგობა აღმოჩნდა. ყოველივე აღნიშნულის კონტექსტში უნდა ითქვას, რომ 1586 წელს, როდესაც ანტიოქიის პატრიარქმა იოაკიმემ მოგზაურობის დროს რუსეთის ტერიტორია გაიარა, ლვოვის უძველეს საძმოს სიგელი დაუტოვა: ამ სიგელის ძალით მათ შეეძლოთ ქრისტეს კანონის დამრღვევი ეპისკოპოსებიც კი ემხილებინათ და ეკლესიიდან გაეძევებინათ. ლვოვის შემდეგ საძმო ჩამოყალიბდა ვილნაში, მოგილევოში, პოლოცკში და სხვა ქალაქებში. "ბრესტის კრების შემდეგ საძმოები, ლიტერატურული პოლემიკისა და საღვთისმეტყველო მუშაობის ცენტრებად გადაიქცა. საძმოების მიერ დაარსდა სკოლები, გაიხსნა ტიპოგრაფიები, გამოიცა წიგნები"... 1615 წელს შეიქმნა ცნობილი კიევის საძმო და კაზაკების დახმარებით გაიხსნა საძმოს სკოლა: სწორედ აქ ჩამოყალიბდა მართლმადიდებლობის სამხრეთ-დასავლური ცენტრი.

თუ დასაწყისში ბიზანტიური ტრადიციების უპირატესობა შეიგრძნობოდა, ძალიან მალე მას დასავლური შეერია და შემდეგ ამ უკანასკნელის ზეგავლენაც აშკარა გახდა. ლათინობასთან ბრძოლის პროცესში, "საჭიროების შემთხვევაში მაინც დასავლურ წიგნებს მიმართავდნენ. ახალი თაობა უკვე სრულიად დასავლურ სკოლაგამოვლილი იყო. მათ ყურადღებას უკვე, როგორც დასავლური, ისე ლათინური მაგალითები იქცევდა" (გ. ფლოროვსკი). მართლმადიდებლობის ისტორიის ამ კიევური ნაწილის აზრი და მნიშვნელობა ის იყო, რომ უნიის აგრესიულობისგან თავის დასაცავად, მართლმადიდებლურმა ღვთისმეტყველებამ თვითონ დაიწყო დასავლური იარაღით შეიარაღება და მართლმადიდებლური ტრადიციებიც ნელ-ნელა ლათინურ, სქოლასტიკურ კატეგორიებში "გადაამისამართა". გადამწყვეტი აღმოჩნდა ცნობილი კიეველი მიტროპოლიტის პეტრე მოგილას (1633-1647) ზეგავლენა, "ეს იყო თავისი გემოვნებითა და ჩვევებით თავგამოდებული დასავლელი". ამ ადამიანმა კიევში, სლავურ-ბერძნული სასწავლებლის საპირისპიროდ, ლათინურ-პოლონური სკოლა დააარსა. ამ სკოლამ ძალიან მალე მართლმადიდებლური საძმო სკოლა შთანთქა. "პროგრამა იეზუიტური სკოლიდან იყო გადმოღებული", მასწავლებლებად მოწვეულნი იყვნენ პოლონური იეზუიტური კოლეგიის კურსდამთავრებულები. მართლმადიდებლური და კათოლიკური თემა სკოლაში მხოლოდ "იურისდიქციის" საკითხად შემორჩა: დასავლური პრინციპებით სწავლების ეს მიმდევრები სარწმუნოებრივ განსხვავებას უკვე ვეღარ გრძნობდნენ. უფრო სწორად, მათ აზროვნებას უკვე სრულიად ლათინური სახე ჰქონდა. ამ მოძრაობის მთავარ მონაპოვრად (რომელიც, როგორც წესი მოგილას მიეწება) ე. წ. "Православное Исповедание" ("მართლმადიდებლური აღმსარებლობა") დარჩა. ლათინურ ენაზე დაწერილი ეს წიგნი, თავისი არსით, ლათინურ აღმსარებლობას წარმოადგენდა. მართალია, მასში პაპის პრიმატი აღიარებული არ არის, მაგრამ შინაარსობრივად სრულიად კათოლიკურია. საერთოდ, მართლმადიდებლურ ღვთისმსახურებაში ლათინური ფორმულისა და თეორიის შემოჭრა პეტრე მოგილათი დაიწყო.

რუსული მართლმადიდებლობისათვის, ჯერ კიდევ პეტრე დიდამდე და მის მიერ "ევროპაში ფანჯრის" გაჭრამდე, რამაც მთელი რუსული ღვთისმეტყველება და რუსული სასულიერო სისტემა დასავლეთს დაუქვემდებარა," - "უკრაინულ ბაროკისთან" ამგვარი შერევა მეტად მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა. "ლათინური წესით მოწყობილ რუსულ ან ლათინურ სკოლაში განსწავლული დასავლეთ-რუსი ბერი, დასავლური მეცნიერების მოსკოვში მიწვეული პირველი პროპაგანდისტი იყო" (კლუჩევსკი). რუსული სასკოლო ღვთისმეტყველების პირველი მამები აშკარა "ლათინები" - სიმეონ პოლოცკი და პაისიი ლიგარიდი იყვნენ. სამოცდაათიან წლებში იეზუიტები უკვე მოსკოვში იმყოფებოდნენ და მაშინ "წმინდა ძღვენის შეწირვის დროის შესახებ" წამოჭრილი საკითხი სხვა არაფერი იყო, თუ არა სუფთა დასავლური დავა. პირველი სკოლები მოსკოვში კიევურს მიმსგავსებულად გაიხსნა - და როდესაც პეტრეს ეპოქა დადგა რუსულ საღვთისმეტყველო მეცნიერებას უკვე ჩამოყალიბებული "დასავლური" სახე ჰქონდა! საუბედუროდ, ამ ზეგავლენას იმ დროს ეკლესიამ ვერაფერი დაუპირისპირა. კიდევ ერთხელ: ეს არ იყო მართლმადიდებლობის დასავლურ ტრადიციასთან თავისუფალი შეხვედრა, ეს იყო "ლათინიზმის" მიერ შეუიარაღებელი მართლმადიდებლობის დაპყრობა.