ქართული ნაქარგობის საუკეთესო ნიმუშები ძირითადად ეკლესია-მონასტრებსა და სადედოფლო სახელოსნოებში მზადდებოდა. ნაქარგობა ყველაზე ელიტარული დარგი გახლდათ საქართველოში.

მაღალი საზოგადოების წარმომადგენლები (მეფე-დედოფლები, თავად-აზნაურები) თავს ვალდებულად თვლიდნენ, ეკლესია-მონასტრებისათვის შეეწირათ სარიტუალო ნივთები, მათ შორის მდიდრულად მოქარგული გარდამოხსნები, ოლარ-ომოფორები, ენქერები, ბარძიმისა და ფეშხუმის საფარებლები; სამღვდელმთავრო შესამოსელი - საკოსი, სტიქარი, ფელონი და მათი მოსართავები: საბუხრეები, საბეჭურები და ა.შ. ქართველი დიდებულები ამ ნივთებს ეკლესია-მონასტრებს სწირავდნენ თავიანთი "ცოდვილი სულის საოხად", "ორსავე შიგან ცხოვრებასა წარმართებისათვის", "ძეთა და ასულთა აღსაზრდელად". ნაქარგი ნივთების უმეტესობას დღემდე არ მოუღწევია: ზოგმა დროს ვერ გაუძლო, ზოგი შემოსევებისა და ქვეყნის ძარცვის დროს დაიღუპა.

შ. ამირანაშვილის სახელობის ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმში დაცულია საეკლესიო დანიშნულების მხატვრული ნაქარგობის მდიდარი კოლექცია.

გვესაუბრება მუზეუმის ნაქარგობისა და ქსოვილების განყოფილების კურატორი, უფროსი მეცნიერ-მუშაკი, სასულიერო აკადემიის პადაგოგი, ხელოვნებათმცოდნე გულნაზ ბარათაშვილი.

- ქალბატონო გულნაზ, როდიდან დაიწყო საქართველოში საეკლესიო დანიშნულების მხატვრული ნაქარგობების შეწირვა ეკლესია-მონასტრებისათვის, ვინ არიან მოხსენიებულნი ამ ნაქარგობის ნიმუშებზე და ხელოვნების მუზეუმში დაცული ნიმუშებიდან რომელია უძველესი?

- ნაქარგობის ნიმუშებზე წარწერებში ძირითადად მოხსენიებულნი არიან მეფეთა ოჯახის წევრები ანდა თავადიშვილები. მაგალითად, XVI საუკუნის ბოლოსა და XVII საუკუნის პირველ მეოთხედში შექმნილ გარდამოხსნაზე, რომელიც მოქარგა კახეთის მეფის, ლევანის შვილიშვილმა, ხოსრო მეფის ასულმა ელენეყოფილმა ეკატერინემ; 1664 წლის გარდამოხსნაზე, რომელიც ქუთაისის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმშია დაცული. ერთ წარწერაში მოხსენიებულია ჩვენთვის ჯერჯერობით უცნობი პიროვნება, ვინმე თინათინი - ბატონის ქაიხოსროს ასული. ჩვენ მიერ მოძიებული ყველაზე ადრინდელი ნაქარგობის ნიმუში, რომელზეც უშუალოდ მისი მომქარგველია მოხსენიებული, გახლავთ იერუსალიმის ტაძრისთვის შეწირული გარდამოხსნა. იგი მოუქარგავს მეფე კონსტანტინე მეორის (1478-1505 წლები) ასულს ასთანდარს. ჩვენამდე მოღწეული მასალის მიხედვით სწორედ ის გვევლინება პირველ მომქარგველად (შემწირველად).

შემწირველთა შორის არიან ვახტანგ მეხუთის პირველი თანამეცხედრე, ყაფლან ორბელიანის ასული როდამი. მან 1660 წელს მოქარგა ომოფორი და ტაძარს შესწირა. ასევე, როსტომ მეფის მეუღლე მარიამ დედოფალი, დადიანის ასული, რომელმაც მაღალმხატვრულობითა და სიმდიდრით გამორჩეული უამრავი ნივთი შესწირა ტაძარს (გარდამოხსნა, ენქერი, მცირე და დიდი ომოფორი). თითქმის ყველა მათგანი ოქროსა და ვერცხლის ძაფებით არის მოქარგული. შემორჩენილია მარიამ დედოფლის გაზრდილის, ზილფიჯანის მოქარგული გარდამოხსნაც (1691 წ.).

- ძირითადად სად იქარგებოდა საეკლესიო დანიშნულების ნივთები, რა სკოლები არსებობდა ჩვენში და რითი გამოირჩეოდა ამ სკოლებში შექმნილი ნაქარგობები?

- ეს ნივთები ძირითადად სადედოფლო სახელოსნოებში იქარგებოდა. ამ სახელოსნოთა არსებობას წერილობითი წყაროებიც ადასტურებს. Aაზროვნების სიღრმით გამოირჩევა სვეტიცხოვლის სკოლა. ამ სკოლიდან შემორჩენილია თუთას სულის მოსახსენიებლად შეწირული ერთ-ერთი დაფარნა (ფეშხუმის საფარებელი), რომელზეც გამოსახულია სტილიზებული, გაბრწყინვებული ჯვარი და ამ ჯვარში გვხვდება მცხეთის ჯვრის მონასტრის გეგმა, რომლის მსგავსი მთელ მსოფლიოში არ მოიპოვება.

არსებობდა ასევე თბილისის სიონის ტაძრის სკოლა, ნიკორწმინდის სკოლა, ოდიშის, გელათის... მონასტერში შექმნილი ნაქარგობის ნიმუშები უფო სადაა, დედოფალთა სახელოსნოებში შექმნილი - უფრო მდიდრული და მრავალფეროვანი.

- ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმში დაცულ საეკლესიო ნაქარგობის ნიმუშთაგან რომელი იპყრობს განსაკუთრებულ ყურადღებას? ვინ არიან ამ ნიმუშთა შემწირველნი?

- გამოირჩევა ანა-ხანუმის მიერ ოქროსა და ვერცხლის თმით მოქარგული დაფარნათა კომპლექტი, წმინდა ნინოს ლუსკუმის საფარებელი. ისინი მდიდრულად გაფორმებული და ღრმად შინაარსიანია.

შემწირველთა შორის შეგვიძლია დავასახელოთ მეფე ვახტანგ VI, რომელმაც ენქერი შესწირა თავისი ოჯახის წევრთა "სულის საოხად", "შვილთა აღსაზრდელად". გვაქვს კიდევ გიორგი XI-ის ენქერი, რომელიც მან წილკნის ღვთისმშობელს შესწირა (XVII ს.). ჩვენთან დაცულია 1200-მდე საეკლესიო დანიშნულების ნივთი საინვენტარო ნომრით, თორემ ისე რაოდენობრივად უფრო მეტია. არც ერთი ნიმუში ერთმანეთს არ ჰგავს.

- ყველაზე უხვი და მდიდარი მასალა რომელმა საუკუნემ დაგვიტოვა?

- ყველაზე უხვი მასალა XVII-XVIII საუკუნეებს ეკუთვნის. უფრო ადრეულებიც გვაქვს, მაგრამ ერთეული ნიმუშების სახით. ჩვენთან დაცული ყველაზე ძველი ნაქარგობის ნიმუშია წყვილი საბუხარი კაცხიდან (XII ს.); XIV საუკუნის დასაწყისში მოქარგული მცირე ომოფორი ანჩიდან, ასევე დიდი ომოფორი (1358 წ.), რომელიც მე-17 საუკუნეში განაახლეს. გვაქვს XVI საუკუნის ენქერი უბისიდან.

- ამ ნივთებზე დაცულია როგორც საქტიტორო, ასევე კანონიკური წარწერები. რა განსხვავებაა მათ შორის?

- საქტიტორო წარწერებში მოხსენიებული ყოველი ცნობილი პიროვნება ძეგლის დათარიღების საშუალებას იძლევა. ეს ჩვენთვის საჩუქარია, რადგან ამის მერე სტილით შეგვიძლია დავათარიღოთ რომელიმე უცნობი, უწარწერო ნაქარგობის ნიმუში და ადგილი მივუჩინოთ ნაქარგობის განვითარების ისტორიაში.

კანონიკურ წარწერაში ძირითადად გვხვდება ლოცვის ის ტექსტი, რომელიც წარმოითქმის ამ ნივთის ხმარების დროს. საქტიტორო წარწერა კი შემწირველის წარწერაა, რომელიც მეოხებას ითხოვს უფლისაგან.

- თუ გრძელდება საეკლესიო ნაქარგობების ნიმუშების ეკლესიისთვის შეწირვის ტრადიცია და რა არის საჭირო თანამედროვე ნაქარგობის განსავითარებლად?

- ტრადიცია, რა თქმა უნდა, გრძელდება და ამის უამრავი მაგალითი გვაქვს ნაქარგობის თანამედროვე ნიმუშების სახით. მაგალითად, სიონის ტაძრის მქარგველთა ჯგუფი აპირებს ანა-ხანუმის დაფარნების პირების მოქარგვას. მონაზონთა ჯგუფის მიერ, ფერისცვალების მონასტრის მონაზვნის - დედა ნინოს ხელმძღვანელობით, წმინდა სამების ტაძრისთვის მოიქარგა გარდამოხსნა. ერთ-ერთი შვილგარდაცვლილი დედის დაკვეთით ქალბატონმა ეთერ უროტაძემ და მისმა ჯგუფმა მოქარგეს სვეტიცხოვლის ეკლესიისთვის შეწირული დაფარნათა კომპლექტი, რომელიც იმეორებს თუთას სულის მოსახსენებლად შეწირული დაფარნების სიუჟეტებს.

ნაქარგობის ნიმუშთაგან დღეს უფრო ხშირად იქარგება დაფარნები (ისინი ზიარების დროს აუცილებელია) და გარდამოხსნები. შედარებით იშვიათად - ენქერები, სარტყლები...

სამწუხაროდ, ჯერჯერობით ყველაფერი ძველი ნიმუშების მიხედვით იქარგება. სასურველი იქნება, თუ თეოლოგებიც ჩაერთვებიან ამ საქმეში და შეიმუშავებენ წმინდა წერილზე დაფუძნებულ ახალ პროგრამას, შექმნიან ახალ იკონოგრაფიულ სახეებს. ნაქარგობის განვითარებისათვის აუცილებელია საზოგადოების დაინტერესება და თეოლოგების მეტი ყურადღება.