ლუკა მახარებლისეული "ძე შეცდომილის იგავი" მაცხოვრისა და მთელი კაცობრიობის, უფლისა და ყოველი კაცის ურთიერთდამოკიდებულების პარადიგმაა. პირველქმნილი ცოდვიდან მოყოლებული ადამიანი (ანუ ის, ვინც ადამს "დაატარებს" სულით) - უძღები შვილი, მამისაგან განმდგარი და დაკარგული, თავისი სულის, სახლისა თუ სამოთხის გზას ეძიებს. ამიტომაცაა, რომ ამ იგავს წმინდა მამები ყველა დროისა და ხალხის უდიდეს მონათხრობს უწოდებენ.

ღრმაა და მრავალფეროვანი ეს იგავი, საოცრად ფართოა სპექტრი, რომელსაც იგი სთავაზობს მწერალს, ამიტომ ლიტერატურაში მრავალმხრივაა იგი წარმოდგენილი, მისი სხვადასხვა ასპექტი უამრავ ნაწარმოებში გვხვდება. ამჟამად თქვენს ყურადღებას მივაპყრობთ ქართულ ჰაგიოგრაფიასა და "ვეფხისტყაოსანს".

გვესაუბრება ფილოლოგიის დოქტორი ლალი დათაშვილი.

- რა ასპექტებს შეიცავს "ძე შეცდომილის" იგავი და როგორი ასახვა პოვა მან ქართულ ჰაგიოგრაფიულ ნაწარმოებებში?

- იგავი რამდენიმე უმნიშვნელოვანეს ასპექტს შეიცავს: მამისა და შვილის, ადამიანისა და საწუთროს, უფლისა და კაცის, ძმების ურთიერთობის თემებს; გამოღვიძების, საკუთარი თავის გაცნობიერების, სინანულისა და სიყვარულის, დაკარგულის მოძიებით აღძრული სიხარულის მოტივებს.

იგავის პარადიგმული საკითხებიდან განსაკუთრებით ხშირია მამისა და შვილის (ანუ უფლისა და კაცის) ურთიერთდამოკიდებულების მოტივი.

დიდად ცოდვილია უფლის - ყოველთა მამის ურჩი და შეუსმენელი შვილი. ანტონი დიდი ბრძანებს: "ღირსი უნდა იყო იმისა, ვინც თავისი ძე გიწოდა და ისე უნდა იქცეოდე, როგორც ღვთის ძეს შეჰფერის. როცა რამის კეთებას იწყებ, გაიხსენე, რომ ღმერთს მამას უწოდებ".

მშობელთან სწორი დამოკიდებულების მასწავლებელია საუფლო მცნება: "პატივი ეც მამასა შენსა და დედასა შენსა". ვინც მშობელს ჯეროვნად არ ექცევა, საუფლო მცნებას არღვევს. მახარებლები გვმოძღვრავენ: ღმერთმან თქვა: "პატივ-ეც მამასა შენსა და დედასა შენსა. და რომელმან ბოროტი თქვას მამისათვის, გინა დედისათვის, სიკუდილით მოკუედინ" (მათე 15,4; მარკოზი 7,10).

ადამი, როგორც მამა-უფლის, და ქამი, როგორც ხორციელი მამის (ნოეს) მფარველი კალთის საკუთარი ნებით უარმყოფელი, დაკარგულნი, ცოდვებით შელახულნი, შესაბამისი ლიტერატურული პერსონაჟების პარადიგმებად იქცნენ. მათი ალუზიური სახეები მრავალ ნაწარმოებში გვხვდება. ისინი უდებენ სათავეს "ძე შეცდომილის" ორგვარ ინტერპრეტაციას: ერთი მხრივ, ადამის მაგალითზე შეიქმნა სახე მონანული ძისა, რომელიც "ვითა ცხოვარი გზაშეცთომილი" (დავით გურამიშვილი) მამის წიაღს დაეძებს, ცოდვებს გულწრფელად ინანიებს, გველივით პერანგს იხდის (გრიგოლ რობაქიძის არჩიბალდი), რათა შეიმოსოს უბიწო სამოსელი პირველი (გურამ დოჩანაშვილის დომენიკო) და მამის კურთხევით ცხონდეს; მეორე მხრივ, ქამის მაგალითზე - ძე, რომელიც არ ან ვერ ხვდება მამასთან დაბრუნების აუცილებლობას, თავის სიმართლესა თუ საკუთარი პიროვნული მოთხოვნების უპირატესობაში დარწმუნებული. ეს მეორე სახეც სხვადასხვაგვარად გვესახება: წინასწარგანზრახვით მოღალატე და მამის მგმობელი (იაკობ ხუცესის ვარსქენი), უნიათობის გამო აცდენილი მამის გზას (მიხეილ ჯავახიშვილის თეიმურაზი) და მშობლისთვის გულის დაუფიქრებლად, უნებლიეთ მტკენელი (ილია ჭავჭავაძის გიორგი). თუმცა ყოველი ურჩი შვილი ისჯება, ხელს უშლის მშობლის კურთხევის უქონლობა და ვერ სწვდება საწადელს.

მძიმეა ურჩი შვილის სატანჯველი. ამიტომ იყო, რომ წმინდა შუშანიკმა ვარსქენ პიტიახშს უმთავრეს ბრალდებად წაუყენა არა ქვეყნისა თუ ცოლქმრული ერთგულების ღალატი, არამედ არშუშასგან განდგომა, მამის საქმეთა უარყოფა, მშობელთან დაპირისპირება: "შენ მამისა შენისა საქმენი განჰრყუნენ და სხუად გარდააქციენ კეთილნი მისნი".

ურჩი შვილის თემა "აბოს წამებაშიც" აისახა. იოანე საბანისძემ უარი ვერ შეჰკადრა სამოელ კათოლიკოსს, როდესაც მან აბოს მარტვილობის აღწერა დაავალა. ამოცანა მეტად ემძიმა იოვანეს, რადგან კარგად ესმოდა წმინდა აბოს პიროვნებისა და ღვაწლის მნიშვნელობა, მოეხსენებოდა, რომ გამორჩეულ წმინდანს "წამებაც" შესაბამისი შეეფერებოდა. საბანისძე არჩევანის წინაშე აღმოჩნდა: "ჭიანჭველას ტვირთი" ეკისრა თუ შეურჩებოდა სულიერ მშობელს. გადაწყვეტილება დაუფიქრებლად არ მიუღია, გაიხსენა, "შვილი ურჩი წარსაწყმედელსა მიეცესო" და დაემორჩილა ბრძანებას.

წმინდა გრიგოლ ხანძთელს სურდა, თავმდაბლად, უბრალოდ განელია წუთისოფელი, რათა მიწიერი დიდების მიღებისთვის ზეცაში არ დასჯილიყო. ამიტომ უარს ამბობდა მშობელთა მიერ შემოთავაზებულ წინადადებაზე - მღვდლად კურთხევა იმჟამად არ სურდა, დიდ პატივად მიაჩნდა, საკუთარ თავს საამისოდ გამოუცდელად და მცირეასაკოვნად თვლიდა, მაგრამ მოეხსენებოდა, რომ მშობლის ურჩობის გამო "პატიჟი" სხვა ცოდვებისთვის განსაზღვრულ სასჯელზე უმეტესია, ამიტომ მორჩილება უმჯობესად ჩათვალა და მღვდლობას დათანხმდა. შეთავაზებული ეპისკოპოსობისთვის თავის ასარიდებლად კი შინიდან რომ წავიდა, მრავალი წლის შემდეგ მხურვალედ ევედრა დედას, მიეტევებინა სიჭაბუკეში გადადგმული ამ ნაბიჯით მისთვის მიყენებული ტკივილი. ღირსი მამა გრიგოლი წმინდა წერილის დამოწმებით გვიქადაგებს: "საგმობელ არს, რომელმან შეურაცხყოს მამა თვისი და წყეულ არს უფლისაგან, რომელმან განაწყოს გული დედისა... კურთხევამან მამისამან და დედისამან დაამტკიცნის სახლი უკუნისამდე, ხოლო წყევამან მათმან აღჰფხვრის სრულიად".

ბიზანტიური ჰაგიოგრაფიიდანაც გავიხსენებდი. წმინდა გრიგოლ ნოსელი "წმინდა მაკრინას ცხოვრებაში" დიდი ინტიმურობით ასახავს მაკრინას დასაფლავების მომენტს. წმინდა მაკრინა წმინდა გრიგოლ ნოსელის ხორციელი დაა. როდესაც ძმა დას ასაფლავებდა დედამისის გვერდით და ამ მიზნით სამარხი უნდა გაეხსნათ, საკუთარმა ხორციელმა ბუნებამ აიძულა, თავი აერიდებინა თავისი მშობლების ჟამ-ვითარებისგან გახრწნილი გვამების ხილვისთვის. თვითონვე შენიშნავს, ნოე და ქამი გამახსენდა და შემეშინდა, მშობელთა გვამების ხილვას უნებლიეთ უჯერო ფიქრები არ აღეძრა ჩემში, ქამად არ გადავქცეულიყავიო. ამიტომ სხვას სთხოვა, საფლავი გაეხსნა, წმინდანი დაეკრძალა. მხოლოდ შემდეგ მივიდა სამარხთან და ცრემლით დაალტო მისთვის ძვირფასი ადამიანების სამარე.

- "ძე შეცდომილის იგავი", როგორც სამყაროსთან დამოკიდებულების პარადიგმული მოდელი, რამდენად მნიშვნელოვანია "ვეფხისტყაოსნის" ანალიზისათვის?

- რუსთველმა პროლოგშივე გვითხრა, რომ ხელმწიფე უფლის შვილი და მისგან ხელდასხმული კაცია, ამიტომაცაა, რომ პოემაში ქვეშევრდომები, რომლებიც ხელმწიფისგან გაზრდილებად მოიხსენიებიან, ისევე ეპყრობიან მეფეს, როგორც ღმერთს (მეფეს "ქვეყნის უფალს" უწოდებს დავით გურამიშვილიც). ღმერთი ყოველთა მამაა, მეფე - თავისი ხალხის პატრონი და მზრუნველი აღმზრდელი. ამიტომაც ყმასა და ხელმწიფეს ისეთივე ურთიერთდამოკიდებულება უნდა ჰქონდეთ, როგორიც მამა-შვილს. ყმას ევალება, მოწიწებითა და კრძალვით მოეპყროს მეფე-მამას, მისი რიდი ჰქონდეს, რადგან "მამა ყოველი ძისაგან ითავსებოდა". წინააღმდეგ შემთხვევაში, უმადური, მეფის ამაგის უარმყოფელი ყმა უძღები შვილი ხდება.

ავთანდილმა იცის, რომ მისი წასვლა არაბეთიდან დიდად დაანაღვლიანებს როსტევანს, თუმცა ზენაარი ფიცი და კაცური მოვალეობა, გასაჭირში ჩავარდნილ ადამიანს დაეხმაროს, აიძულებს, მეფის სურვილის საწინააღმდეგოდ მოიქცეს. ანდერძში იგი სთხოვს როსტევანს, შეუნდოს, არ განურისხდეს. იცის, მეფის რისხვა არც ამქვეყნად არგებს და იმქვეყნიურ ნეტარებასაც სანატრელს გაუხდის. მისი ღვთაებრივი მოწყალება კი გზას გაუიოლებს. შემდგომში არაბეთიდან გაპარული ავთანდილი ასმათს უხსნის, რომ როსტევანი განარისხა და ამიტომ თავის გზაზე მხოლოდ დაბრკოლებებსა და სირთულეებს მოელის, რადგან, მისი აზრით, "არსთა მხედი" უფალი არავის შეუნდობს ხელმწიფის მიმართ უპატივო საქციელს:

"მისი შემცოდე ღმრთისაგან კარგსა აღარას მოველი".

ტარიელისა და ნესტანის დამოკიდებულება ფარსადანთან, მეფე-პატრონთან, რომელიც ერთისთვის მამაა და მეორისთვის - მამობილი, შუასაუკუნეობრივი ნორმებით დაუშვებელია. ისინი თავს არ უხრიან მეფეს, მოქმედებენ მის ზურგს უკან, მასთან შეუთანხმებლად, მისი სურვილის წინააღმდეგ. მათი მხრიდან არსად ჩანს ხელმწიფის, როგორც უფლის შვილის, ან როგორც მათი გამზრდელი მამის, განსაკუთრებული პატივისცემა, კრძალვა მის წინაშე, მოწიწება მის მიმართ.

მართალია, ფარსადანი მცდარად, საკუთარი შვილისა და ქვეყნის ინტერესების წინააღმდეგ მოქმედებს, მაგრამ ეს ნესტანსა და ტარიელს არ აძლევთ უფლებას, დამოუკიდებლად დაგეგმონ ხატაეთის ომი.

ტარიელის მიერ რამაზ ხატაელის შეპყრობა, ცხენიდან ჩამოგდება და დატყვევება მისი მხრიდან მეფის, ვითარცა უფლის წულის (შვილის) მიმართ უპატივო დამოკიდებულების გამოხატულებაა. მართალია, იგი მტერი და მოღალატეა, მაგრამ მეფის ამგვარი შეურაცხყოფის უფლება არავის ჰქონდა.

მეფისადმი ასეთი დამოკიდებულება ხდება ნესტანისა და ტარიელის უბედურების, მათი ბედის ბორბლის უკუღმა დატრიალების მთავარი მიზეზი. ისინი კლავენ ხვარაზმშას ძეს - ფარსადანის მიერ მოპატიჟებულ სიძეს, მოქმედებენ მეფის ნების წინააღმდეგ და ამით იახლოებენ განსაცდელს. ტარიელმა მამობილის ურჩობით, მასზე განაწყენებით უფალს შვილი მოუკლა, მაცხოვრის ჯვარმცმელთა რიგებში აღმოჩნდა ჩადენილი ცოდვის გამო. ტარიელი ხვარაზმშას ძეს სიძეს (მაცხოვრის ყველაზე მეტად ცნობილ სახელს) უწოდებს და წითელი კარვის დანახვაზე აღდგომა (ძველქართულად - აღვსება) ახსენდება. ავთანდილს ასე მოუთხრობს ამ ამბავს:

"მოედანს დავდგი კარვები წითლისა ატლასებისა,
მოვიდა სიძე, გარდახდა, დღე ჰგვანდა, არს აღვსებისა".

ამით მიენიშნება, რომ უფლისწულის მოკვლით "იესოს კლავს", უდანაშაულო ადამიანის სისხლს ღვრის, თუმცა ტარიელი უკან მაინც არ იხევს. ეს მკვლელობა გადაკარგავს მას და ნესტანს ინდოეთიდან, ორივეს ცოდვისა და უმადლობის ტყვეობაში აღმოაჩენს. ნესტანი ტანჯვა-წამებით გამოიწვრთება, ინანიებს ჩადენილ ცოდვას (მამის წინაშეც და უფლისწულის მკვლელობის გამოც) და ქაჯეთიდან წერილით ევედრება ტარიელს, ფარსადანს რაიმე არგოს, მის გულს ლხენა მოჰგვაროს.

კიდევ ერთ მომენტს შევეხები. რამაზ ხატაელის განდგომა, იმდროინდელი მრწამსით, მეფე-მამის ურჩობას ნიშნავდა. ხატაეთი ხარკს აღარ იხდიდა, ინდოეთის ზეგავლენისგან თავდახსნა სურდა, მამის სახლიდან წასვლას ეპირებოდა, სახარებისეული იგავის პერსონაჟის მსგავსად.

საგულისხმოა, რომ ინდოეთში მიყვანილ, დატყვევებულ რამაზს ფარსადანი ისე ექცევა, როგორც მამა - მცირეწლოვან შვილს (ე.ი. საყვარელ, გაუაზრებლად, უბოროტოდ მოქმედ ჩვილს, ვისი ცუდი საქციელიც გასაკვირი არ არის და მეყსეულად მისატევებელია). ტარიელი მოგვითხრობს: "ტკბილად ნახა ხელმწიფემან, ვითა შვილი სააკვანე". თანაც, ფარსადანი შემოსავს რამაზს თავისი ამალითურთ, ძვირფასეულობასაც მისცემს საჩუქრად და ამგვარად შემოირიგებს.

"ძე შეცდომილის იგავის" მიხედვით, შემოსვა ძეობის პატივის აღდგენას ნიშნავს, რადგან იგავში მამა შინ დაბრუნებულ ძეს სამოსელსა და ხამლს აცმევს. ასე რომ, ფარსადანი ასე შემთხვევით არ მოქცეულა - მან ამით უძღები შვილი დაიბრუნა და ხელახლა გაიერთგულა. ამავე დროს, აღსრულდა სწავლება, რომ მეფე "ღმრთულებრ" მიმტევებელი და უხვი უნდა იყოს. პირველი მოთხოვნის საფუძველია: "ღმერთი შეუნდობს შეცოდებულსა" და მეორის: "უხვი ახსნილსა დააბამს, იგი თვით ების, ვინ ების" (სიუხვე მეფისთვის აუცილებელ თვისებად როსტევანმაც ჩათვალა, თინათინი გამეფებისას სწორედ ასე დაარიგა).