შ. ამირანაშვილის სახელობის ხელოვნების მუზეუმის ნაქარგობისა და ქსოვილების განყოფილებაში დაცულ საეკლესიო დანიშნულების მხატვრული ქარგვის ნიმუშებს შორის მნიშვნელოვანი ადგილი დაფარნათა მდიდარ კოლექციას უჭირავს.

საქართველოში ჯერ კიდევ სათანადოდ არ არის შესწავლილი დაფარნათა კოლექცია. მხატვრული ქარგვის ამ ნაწილს საგანგებოდ იკვლევს შ. ამირანაშვილის სახელობის ხელოვნების მუზეუმის ნაქარგობისა და ქსოვილების განყოფილების კურატორი, უფროსი მეცნიერი მუშაკი, ხელოვნებათმცოდნე გულნაზ ბარათაშვილი.

- როგორ განიმარტება "დაფარნა"? როდიდან და რა დანიშნულებით შემოვიდა იგი ჩვენთან ხმარებაში?

- დაფარნა არის საეკლესიო დანიშნულების ნივთი, რომელიც იხმარება ბარძიმისა და ფეშხუმის საფარებლად. დაფარნები კომპლექტების სახით კეთდება. თითო კომპლექტი შედგება სამი ნაწილისგან. ერთი განკუთვნილია ფეშხუმისთვის, მეორე - ბარძიმისთვის, ხოლო მესამე, ცოტა მოზრდილი ზომის, საერთო საფარებელია. ლიტურგიის დამკვიდრებისთანავე პირველად ხმარებაში შემოსულა პატარა დაფარნები, მათ ჰქონდათ წმინდა პრაქტიკული დანიშნულება - უნდა დაეცვათ წმინდა ნაწილები (მაცხოვრის სისხლი და ხორცი) მწერებისა და მტვრისგან. მესამე, დიდი დაფარნა, V საუკუნეში შემოვიდა ხმარებაში. მისი შემოტანა წმინდა საბა განწმენდილს მიეწერება. სულხან-საბა ორბელიანთან "დაფარნა" განმარტებულია, როგორც "სიწმინდის საფარებელი".

პირველად "დაფარნა" მოხსენიებული აქვს წმინდა იოანე მმარხველს (VI ს.). იგი მას "საფლავის საბეჭდავს" უწოდებს. ეს ნივთი ნახსენებია აგრეთვე კონსტანტინოპოლის წმინდა მოციქულთა ტაძრის აქტებში. შედარებით დაწვრილებით ცნობებს დაფარნების შესახებ გვაწვდის წმინდა გერმანე კონსტანტინოპოლელი (VIII ს.). მისი განმარტებით, დაფარნა წარმოადგენს იმ საფარებელს, რომლითაც იფარება ფეშხუმსა და ბარძიმში მოთავსებული წმინდა ნაწილები, მსგავსად ჰაერისა, რომლითაც გარემოცულია დედამიწა. რუსები დაფარნას უწოდებენ "ვოზდუხს", ბერძნები - "აერს", ხოლო ქართველები თავის დროზე მას "ცაის" უწოდებდნენ. სვიმეონ თესალონიკელს მიაჩნია, რომ დაფარნა იმ ლოდის სიმბოლოა, რომელიც ქრისტეს საფლავს მიაფარეს.

- "დაფარნისა" და "გარდამოხსნის" ფუნქციები გარკვეულ პერიოდამდე გაყოფილი არ იყო, ისინი, თანამედროვე გაგებით, დიდხანს არ განირჩეოდნენ, როგორც ზომით, ისე მათზე შესრულებული სცენებითაც. როდის მოხდა მათი ფუნქციური დანიშნულების გაყოფა?

- ეს მოხდა მე-17 საუკუნეში. მანამდე ისინი ერთმანეთის ფუნქციას ასრულებდნენ. ადრეული პერიოდის მონუმენტური ქარგულობით მორთული დაფარნა და გარდამოხსნა ურთიერთდაკავშირებული იყო არა მხოლოდ როგორც საღვთისმსახურო სიწმინდე, არამედ ზედ გამოსახული იკონოგრაფიული სიუჟეტითაც. ისინი ტრადიციული, კლასიკური ფორმის "დატირების" კომპოზიციით არის მორთული. ვ. ბერიძე ფიქრობს, რომ ამ სიწმინდეების კომპოზიციებით მორთვა მოხდა არა უადრეს XII-XIII ს.ს-ისა. მაგრამ ამაზე ძნელია საუბარი, რადგან ამ პერიოდის დაფარნები არ არის შემონახული.

"დიდი სჯულის კანონში", რომელიც XII ს-ში წმინდა არსენ იყალთოელის მიერ არის ნათარგმნი, ჩამოთვლილია სიწმინდეები, მათ შორის მოხსენებულია "ცაი" და "პერექელები". "ცაი" განმარტებულია, როგორც "საფარებელი". თვითონ ექსპონატი, რომელზეც "ცაი" დაფარნის აღმნიშვნელად არის მოხსენიებული, არ მოგვეპოვება. მაგალითად, გვაქვს ერთი XV ს-ის "გარდამოხსნა", რომელზეც წერია: "შეიმკო ესე საფლავად დადებაი". ამ ნივთს ჩვენთან "საფლავად დადებაის" უწოდებდნენ. ე.ი. აქ ზუსტად იმ კომპოზიციის განმარტებითი მომენტია ამოქარგული, რაც ზედ იყო გამოსახული. თვითონ სიტყვა "გარდამოხსნა" XVI ს-ში დამკვიდრდა. ამის შემდეგ "დაფარნა" და "გარდამოხსნა" თანდათან ემიჯნებიან ერთმანეთს. "გარდამოხსნამ" დაიტოვა ის კომპოზიცია, რაც მასზე იყო გამოსახული ("დატირება"), ხოლო დიდ დაფარნაზე ჯერ, როგორც ჩანს, ჯვრები გაჩნდა, ხოლო შემდეგ თანდათან დაიხვეწა იკონოგრაფიული პროგრამა. შემოვიდა: "ნუ მტირ მე, დედაო", "კუბოთდება", "დიდისა ზრახვისა ანგელოზი"... მცირე დაფარნებზე გამოსახულ კომპოზიციებში უშუალოდ იყო ასახული მათი ფუნქციური დანიშნულება. მაგალითად, ფეშხუმის საფარებელზე გამოისახებოდა ფეშხუმი მასზე მწოლიარე ყრმით (ტარიგით), ხოლო ბარძიმის საფარებელზე გამოისახებოდა ბარძიმი მასში მყოფი ტარიგით (მაცხოვრით). ჩვენამდე მოაღწია XVII ს-ის შუა ხანებით დათარიღებულმა დაფარნებმა.

- დაფარნები განსაკუთრებული სიწმინდეა. იგი ხელშეუხებელია ერისკაცთათვის. რა სიმბოლური მნიშვნელობა აქვთ დაფარნებს ლიტურგიის სხვადასხვა ნაწილში?

- ეკლესიაში პირველად მოხვედრილი დაფარნა სპეციალური ლოცვით იკურთხება. მასზე ხელის ხლების უფლებას თავად მომქარგველიც კარგავს.

სპეციალური ლოცვები წარმოითქმება, აგრეთვე, ლიტურგიაში დაფარნათა ხმარებისას.

ლიტურგიის პირველ ნაწილში - კვეთის დროს, როცა ხდება ევქარისტიული პურისა და ღვინის მომზადება, მცირე დაფარნები იმ სახვევთა სიმბოლური გამოხატულებაა, რომელშიც ახალშობილი მაცხოვარი შეახვიეს და ბაგაში მიაწვინეს. დიდი დაფარნა კი ის ქსოვილია, რომელშიც ჯვრიდან გარდამოხსნილი მაცხოვრის გვამი "წარგრაგნეს".

წირვის მეორე ნაწილში, კათაკმეველთა ლიტურგიის დროს, დაფარნათა ხმარება შეჩერებულია.

წირვის მესამე ნაწილში (მართალთა ლიტურგია), "დიდი გამოსვლის" დროს, ფეშხუმის დაფარნა ნიშნავს სუდარას, რომელშიც მაცხოვარი შეახვიეს, ბარძიმის საფარებელი - არდაგს, რომლითაც ჯვრიდან გარდამოხსნილი ქრისტე "გრაგნილად" დადეს, დიდი დაფარნა კი იმ ლოდს, რითაც მაცხოვრის საფლავი დაბეჭდეს. "მრწამსის" გალობისას დიდი დაფარნის რხევა ბარძიმ-ფეშხუმის თავზე სულიწმინდის ძალისა და მადლის ფრქვევასა და მაცხოვრის აღდგომას მოასწავებს.

- ფორმისა და ზომის მიხედვით როგორია დაფარნები?

- დიდი დაფარნები ყოველთვის მართკუთხედია, მცირე დაფარნები შეიძლება იყოს კვადრატულიც და მართკუთხედის ფორმისაც. გვხვდება ჯვრული ფორმის პატარა დაფარნებიც. მათი გამოყენება XIX ს-დან დაიწყეს ჩვენში, რაც რუსულ გავლენაზე მიუთითებს.

- ხელოვნების მუზეუმში დაცულ ნაქარგობის უამრავ მნიშვნელოვან და მაღალმხატვრულ ნიმუშს შორის გამოირჩევა დაფარნათა სრული კომპლექტი სვეტიცხოვლიდან. ის ქართლის მეფე ვახტანგ V-ის (1658-1676წ.წ.) ძემ, ლევან ბატონიშვილმა, გარდაცვლილი მეუღლის, თუთა გურიელის სულის მოსახსენებლად შესწირა ამ ტაძარს.

- დაფარნებისთვის საუკუნეთა მანძილზე იქმნებოდა და ყალიბდებდა იკონოგრაფიული პროგრამები, რომლებშიც ასახული იყო ამ ნივთის ძირითადი აზრი და ფუნქცია. თუთას დაფარნებზე ეს საკითხი ცოტა სხვაგვარადაა.

შესრულების მაღალი დონითა და სიუჟეტის ორიგინალობით გამოირჩევა ფეშხუმის პერექელი. ნაქარგობა ვერტიკალურად დაგრძელებულ, მართკუთხედის ფორმის ოქროსფერ ატლასზეა განთავსებული. ოსტატი ვერცხლისფერი ზეზით შესრულებულ, ზეციურობაზე მიმანიშნებელ დისკო-მედალიონში ემანუელს, "მზე იგი სიმართლისაი" და "ნათელი სოფლისაი", განკაცებული ღმერთის სიმბოლოს, წარმოგვიდგენს, როგორც კაცობრიობის მხსნელსა და მსხვერპლს. მსხვერპლის განკაცების თემას ხაზს უსვამს მედალიონის ირგვლივ მდიდრულად გაფორმებული მცენარეული ორნამენტი. "მაშინ შეიქმნა ცხორებად, ოდეს ყუავილი გამოჩნდა ქუეყანასა ზედა".

ყვავილ-ფოთლების მონაცვლეობითი განლაგება ქმნის სტილიზებულ ჯვრებს, რომლებიც იმავდროულად მედალიონიდან გამომავალ სხივებადაც აღიქმება, რითაც მქარგველმა ორიგინალურად წარმოადგინა კომპოზიცია "მე ვარ ნათელი". სხივმფენი ჯვრების გარეთ სიმეტრიულად განაწილებულ მცენარეულ შტოებზე განთავსებულ რვა მედალიონში ანგელოზთა ნახევარფიგურებია გამოსახული.

წრის კუთხეებში ოთხივე მახარებლის სიმბოლური გამოსახულებებია.

ცენტრალური სცენის მოსართავად ოსტატმა გამოიყენა საგანგებოდ შერჩეული დეკორატიული მოტივი, რომლის უმთავრესი კომპონენტია მიხაკის ყვავილ-ფოთლები. ქრისტიანულ სიმბოლიკაში მიხაკი მოწამეობის - სამსჭვალის სიმბოლოდაა მიჩნეული, თუმც თუთას პერექელზე ოსტატმა, ქართულ მხატვრულ ქარგულობაში პირველმა, იგი სიცოცხლის, განახლების სიმბოლოდაც მოიაზრა. ჰარმონიულად გაწონასწორებული, მკაცრად ორგანიზებული, ერთ მთლიანობად შეკრული დეკორატიული მოტივების მეშვეობით ოსტატმა მოახერხა, გადმოეცა იმ სამი ჯვრის ერთობლიობა, რითაც ტრადიციულად ირთვებოდა დაფარნები:

პირველია "წამების" ანუ "გოლგოთის ჯვარი" ("ძლევის ჯვარი") - მორთული სამფურცელა ყვავილებითა და კიდეებდაკბილული, გრძელი, მწვანე ფოთლებით. სამფურცელა ყვავილი მიგვანიშნებს სამ საღვთისმეტყველო სათნოებაზე (სარწმუნოება, სასოება, სიყვარული), მწვანე ფოთოლი კი მარადისობისა და სამოთხის სიმბოლოა.

მეორეა "აღყვავებული ჯვარი" - სიცოცხლის, განახლების, აყვავების, სამყაროს მარადიულობის სიმბოლო, გაფორმებული შვიდ-შვიდი მწვანე ფოთლით, ნიშანია სულიწმინდის შვიდი ნიჭისა.

მესამეა "გაბრწყინებული ჯვარი" მახარებლებისკენ მიმართული შუბისპირა სხივებითა და ოთხ ადგილზე შროშანის ყვავილით. ღეროდ აღმართული შროშანი ღვთიური აზრის გამოხატულებაა დ აგრეთვე სიმბოლოა აღდგომის ზეიმისა.

მახარებელთა ფიგურები ამ შემთხვევაში განასახიერებენ დედამიწის ოთხ მხარეს და ოთხივ მხარის შეკრებას, გამთლიანებას ქრისტეს სიტყვის ქადაგებით.

ჯვრული ფორმის ბარძიმის პერექელზე იგივე სიუჟეტია. ოსტატმა აქაც ცენტრში გამოსახა "მზე იგი სიმართლისაი... რომლისა ნათელი ყოველსავე ქვეყანასა მოეფინა". მქარგველი აქ უკვე გეომეტრიული მოტივებით შედგენილი სამი ჯვრითა და ანგელოზებით გადმოსცემს "მსხვერპლის დიდებას".

XVII ს-ის საქართველოში პერექელთა იკონოგრაფიაში ტრადიციად ჩამოყალიბებული და დამკვიდრებული ჩანს "მსხვერპლის" თემა ფეშხუმის საბურველზე - "ზვარაკს ფეშხუმზე" და ბარძიმისაზე "ზვარაკს ბარძიმში" გამოსახავდნენ. ზვარაკი - ემანუელი უშუალოდ მიანიშნებდა საზიარებელ პურსა და ღვინოზე, როგორც მაცხოვრის ხორცსა და სისხლზე. თუთის პერექელებზე კი ძირითადი თემა არატრადიციული იკონოგრაფიული სიუჟეტითაა გადმოცემული. ოსტატმა ამ შემთხვევაში მსხვერპლთან ზიარების სახეცვლილი ვარიანტი შემოგვთავაზა, სადაც ემანუელი - მსხვერპლი ტრადიცული "ხორცისა და სისხლის" ნაცვლად "ნათელში ზიარებისკენ" მოგვიხმობს.

"მსხვერპლის" თემა ცოტა სხვაგვარადაა დიდ დაფარნაზე - "ცაიზე" გააზრებული. აქაც მკაცრ სიმეტრიაზეა აგებული ხუთი მედალიონისგან შედგენილი კომპოზიცია: ცენტრალური ადგილი ეთმობა დიდ მედალიონს "მსხვერპლის" გამოსახულებით, რომელიც მახარებელთა სიმბოლოებით მორთული, შედარებით მცირე ზომის ოთხი მედალიონის გარემოცვაშია მოქცეული. განსხვავებით პერექელებისგან, "მსხვერპლი" აქ წარმოდგენილია ზრდასრული, წითელი ფერის თმა-წვერით. მას მოსავს ვერცხლის თმით მოსითვული ფარდაგი და გამოსახულია ჯვრიდან უკვე გარდამოხსნილი, კუბოში მყოფი, ნაწამები. აქვს განზე გაზიდული ნალურსმნალი ხელები. მარჯვენა ფერდიდან გადმომდინარე სისხლი და წყალი მინიშნებულია ორი მოკლე, პარალელური ხაზით.

XVII ს-ის დასაწყისისთვის, როცა საბოლოოდ გაიმიჯნა დაფარნა-გარდამოხსნების ფუნქციები, დაფარნებისთვის, როგორც ირკვევა, ჯერ კიდევ არ იყო შემუშავებული და დადგენილი იკონოგრაფიული პროგრამა და მათი მორთვა უმთავრესად ჯვრებით ხდებოდა, რომელსაც შემდგომ "მსხვერპლის" სხვადასხვა ვარიანტი, "კუბოსდება", "ნუ მტირ მე, დედაო", "მიძინება" დაემატა. როგორც ჩანს, ჩვენი დაფარნის ოსტატი ჯერ კიდევ ძიების პროცესშია. იგი მაცხოვარს გამოსახავს ჯვრიდან გარდამოხსნის შემდგომ. აქ არც "მიძინებაა" და არც "კუბოთდება". უფრო მათი შუალედური მომენტია. შესაძლოა, აქ წარმოდგენილი ხუთი მედალიონი იმ ხუთი სეფისკვერის სიმბოლური გამოხატულება იყოს, რომელიც წმინდა ზიარების აღსრულებისას იხმარება. მაშინ დიდი მედალიონი იმ სეფისკვერის სიმბოლო იქნება, რომლიდანაც ტარიგის ამოღება ხდება.

ამგვარად, სამივე დაფარნაზე წარმოდგენილი კომპოზიცია "ლიტურგიკული მსხვერპლის", "უფლის დიდებისა" და ზიარების" ერთ მთლიანობად მოაზრებულ თეოლოგიურ იდეას მოიცავს, რომლის წარმოსაჩენად ოსტატმა შემოგვთავაზა რამდენადმე გამორჩეული და განსხვავებული იკონოგრაფიული პროგრამა.