აზრის გამოხატვის იგავური ფორმა მტკიცედ დამკვიდრდა მწერლობაში, თუმცაღა თავად ამბავი გამოგონილია ხოლმე. არსებობს მხატვრული სიცრუე, რომელიც, რა თქმა უნდა, განსხვავებულია და დაშორებულია თავად სიცრუისგან. ამ საკითხებზე გვესაუბრება ფილოლოგიის მეცნიერებათა კანდიდატი, ქალბატონი დოდო (მარიამ) ღლონტი.

- როგორ განმარტავს სულხან-საბა ორბელიანი სიცრუეს?

- სულხან-საბას დროსაც, როგორც დღეს, სიცრუე და ტყუილი ერთსა და იმავეს ნიშნავდა, ოღონდ მაშინ, როგორც სულხან-საბა ამბობს: სიცრუე უფრო დიდი და უფრო საშინელი ტყუილი ყოფილა. არსებითად, დღესაც ასეა, მაგრამ საინტერესო ის არის, რომ სიცრუე ტყუილის ერთ-ერთი სახეა ცილისწამებასა და ჭორთან ერთად.

სიცრუის საბასეული განმარტება: "სიცრუე არის დიდი სიმტყუვნე. ტყუილი განიყოფება სამად: სიცრუედ, ცილად და ჭორად. სიცრუე არის სრულიად ტყუილი, რომელშიც სიმართლის ნასახიც არ ურევია; ცილი არის შეწამებული ტყუილი და ტყუილის მსგავსია; ხოლო ჭორი არის დავარდნილი ამბავი, რომლის მომღები არ არის ცნობილი და არც არავინ იცის, ეს ამბავი მართალია თუ ტყუილი".

მაგრამ ესეც საკითხავია: აქვს თუ არა იგივე მნიშვნელობა სიცრუეს სულხან-საბას "სიბრძნე სიცრუისაში"? რა სიბრძნე შეიძლება ჰქონდეს სიცრუეს? ნუთუ სულხან-საბა სიცრუითა და ტყუილით აპირებს ჩვენს განბრძნობას? ამ შეკითხვებზე პასუხი დიდი ხნის წინათაა გაცემული. წმინდა ილია მართალმა (ჭავჭავაძემ) საგანგებო წერილიც კი მიუძღვნა საპასუხოდ ამ საკითხს. საზოგადოდ, მხატვრული ლიტერატურა, ხელოვნება ერთი დიდი იგავია, ერთგვარი გამოცანაა. იგავური თქმა წმინდა წერილისთვისაც (ბიბლიისთვის) არის დამახასიათებელი.

ილიაც ამას ბრძანებს, რომ სულხან-საბას "სიბრძნე სიცრუისაში" არაკი, იგავი ერთსა და იმავე დროს სიბრძნეც არის და სიცრუეც. სიბრძნე - სულით, სიცრუე - ხორცით. აქ სიცრუე ხატებაა, განსახოვნებაა სიბრძნისა. ალბათ, უკვე ხვდებით, რას გვეუბნება სულხან-საბა სათაურით - "სიბრძნე სიცრუისა". ამ სათაურს იმ იგავს ამსგავსებენ, რომელსაც სიუჟეტი არა აქვს, მაგრამ სიბრძნეს კი გვასწავლის. "საბა ორბელიანს ამის თქმა უნდოდა: მე ზღაპარს გეუბნები და სიბრძნეს კი გამცნობო", - ამბობს წმინდა ილია მართალი.

- "სიბრძნე სიცრუისაში" არის თუ არა რაიმე ავტორისეული მინიშნება იმაზე, რაც ილია ჭავჭავაძემ განგვიმარტა?

- ყველა კლასიკურ თხზულებაში, როგორც წესი, ავტორი თავის მკითხველს რაიმე სახით მაინც მიანიშნებს იმაზე, თუ რა სათქმელი აქვს მას აქ ან რა შინაარსი ჩადო თავისი თხზულების სათაურში. ავტორი ამ დროს მზრუნველი მშობელივით ექცევა თავის მკითხველს: ვაითუ ვერ გაიგოს ან არასწორად გაიგოსო და ნაწარმოების ქსოვილში გამიზნულად ათავსებს მხატვრულ-იგავურ მინიშნებებს. მგონია, რომ ასეთი მინიშნება სულხან-საბასაც აქვს. ეს არის არაკი "ცრუ და უმეცარი". მკითხველს მინდა ვურჩიო, კიდევ ერთხელ გულდასმით წაიკითხოს. ამ არაკში ერთი ძმა ცრუა და მეფეს თავისი სიცრუით "დიდად აამებს", რითაც ამ ძმამ, რომ იტყვიან, ცხოვრება აიწყო. შურით თუ მეტის ნდომით, ცრუს ძმაც მოიწადინებს, თვითონაც აამოს მეფეს, მაგრამ ცრუ ამ თავის ძმას ეუბნება: შენ სამეფო სიტყვა არ იციო. მეორე ძმას სულხან-საბა "უმეცარს" უწოდებს და მკითხველი იოლად ხვდება, რატომაც. უმეცარი მაინც გაიტანს თავისას და ისეთ სიცრუეს ანუ ტყუილს უამბობს მეფეს, რომ განრისხებული ხელმწიფისგან მხოლოდ სიკვდილით დასჯას მოიმკის. გავიხსენოთ, რომ უმეცარი ნიშნავს უცოდინარს. რისი არმცოდნეა ამ არაკში უმეცარი? ცრუ ძმის თქმით, უმეცარმა "სამეფო სიტყვა" არ იცის და გასაგებია, რომ "სამეფო სიტყვა" ის სიცრუე თუ ტყუილია, რომელიც თავის დროზეა ნათქვამი, ლამაზადაა გამოთქმული და, რაც მთავარია, მეფის მოსაწონადაა თქმული. აი, ეს არ იცის უმეცარმა ძმამ. სულხან-საბა ამ არაკით გვეუბნება: როგორც ცრუ ძმა იღებს საკუთარი ბრძნული სიცრუით მეფის უხვ წყალობას და მის მოწონებასაც იმკის, ასევეა "სიბრძნე სიცრუისაში" სიცრუე, რომელიც მრავლისმომცველ სიბრძნეს იტევს.

- კიდევ რომელი არაკია ამ მხრივ საგულისხმო?

- არის კიდევ ერთი არაკი, რომელიც უკავშირდება უფლის ერთ-ერთ იგავს სახარებიდან - "ცრუ მნეს". იგავ-არაკში "ბრძენი და მდიდარი" გაკოტრებული ვაჭარი, რომელსაც სულხან-საბა "ბრძენს" უწოდებს, ერთ მდიდარ კაცს ატყუებს და გამოსძალავს ვითომდაც მისთვის ვალად მიცემულ ქონებას. მდიდარი მიუხვდება ამ სიცრუეს, მაგრამ გულმოწყალებით აძლევს იმ "ორმოც ლიტრა" ვერცხლს, რომელიც ვითომდა ამ ვაჭრისგან ისესხა. სულხან-საბამ ისე ააგო არაკის სიუჟეტი, რომ ეს ბრძენი ვაჭარი სინანულის გზაზე დააყენა. ბრძენი ნანობს და ღვთის წინაშე დებს პირობას: თუ შენი შეწევნით გავმდიდრდი, ამ წართმეულ ქონებას პატრონს უკან დავუბრუნებო. მართლაც ასე მოხდება და ბრძენი მდიდარს ეუბნება: მთელი ჩემი სიმდიდრე შენ გეკუთვნის, რადგან სიცრუით წაგართვი ქონება, რომელმაც ეს მოგება მომცაო. სულხან-საბა აღნიშნავს, რომ მდიდარს "გაუკვირდა ამ კაცის სიმართლე და გულკეთილობა".

ნახეთ, ცრუ და მატყუარა მდიდარი "მართლად და გულკეთილად" არის ამ არაკის ბოლოს გამოყვანილი. ზუსტად ამგვარსავე წინააღმდეგობრივ შეფასებას ვაწყდებით უფლის იგავში "ცრუ მნე". შეიძლება ვინმეს გადაჭარბებულად მოეჩვენოს, მაგრამ ვინც იცნობს უფლის ამ იგავს წმინდა ლუკას სახარებიდან და გულისხმიერად მოეკიდება სულხან-საბას არაკს "ბრძენი და მდიდარი", დამეთანხმება, რომ ეს ცრუ ბრძენი ვაჭარი მეტისმეტად ჰგავს იმ ცრუ მნეს სახარების იგავიდან, რომელიც თავის პატრონს ატყუებს და მეიჯარეებთან ყალბ ხელწერილებს დებს, რითაც დიდ მოგებას ნახულობს. უფალი იგავში გვეუბნება: როცა პატრონმა შეიტყო ეს ამბავი, ვადა მისცა ცრუ მნეს - წადი და ანგარიშები მომიტანეო. ცრუ მნე, ამ ბრძენი ვაჭრის მსგავსად, გონს მოეგება და აღადგენს ნამდვილ ანგარიშებს, ანუ უარს ამბობს სიცრუეზე. ორივე - ცრუ მნეც და ცრუ ვაჭარიც - განაგდებს თავის სიცრუეს სინანულით და სამართლიანობის აღდგენით.

- მაგრამ როგორ შეიძლება უფალმა იესომ შეგვიქოს სიცრუე? როგორც მახსოვს, "ცრუ მნის" თხრობის დასრულებისთანავე უფალი აქებს ამ მნის მოხერხებულობას, რაც მის სიცრუესთან არის დაკავშირებული.

- ჯერ გავიხსენოთ, რას ამბობს უფალი ამ იგავის დასასრულს: "და შეაქო უფალმა უსამართლო მნე, მოხერხებულად რომ მოიქცა" (ლუკა, 16,8). ამას მოსდევს უფრო საგულისხმო შეფასება. უფალი განაგრძობს: "ვინაიდან წუთისოფლის შვილები ნათლის შვილებზე უფრო მოხერხებულნი და გონიერნი არიანო". ხედავთ, როგორი გამაოგნებელი შეფასებაა?! ნუთუ უფალი უზნეობას გვიქებს და გვეუბნება: შენც იცრუე, მოხერხებულად მოატყუე და შექებასაც დაიმსახურებო? ამგვარი წაკითხვა მკრეხელობაა. სახარების მკითხველი მეტისმეტად ფრთხილად უნდა იყოს. მადლობა ღმერთს, წმინდა მამები დარაჯად გვიდგანან და შესანიშნავ განმარტებას გვაძლევენ: იგავში არსებული ორაზროვნება აუცილებლად უნდა გამოვაცალკეოთ: ერთია მნის თვალთმაქცობა და სიცრუე და მეორე - ამ სიცრუითა და თვალთმაქცობით გამოხატული მისი მოხერხებულობა. აი, სწორედ მოხერხებულობა, ანუ წადილი და მოშურნეობა გადარჩენისა, აქვს მხედველობაში უფალს.

უფალი ამ იგავით გვასწავლის, რომ მნე თავისი სულის გადასარჩენად ირჯება და ამიტომ სიცრუეც მხოლოდ ამ მიზნის გამომხატველი იგავური სახეა. მნის მოხერხებულობამ არ შეიძლება არ გაგვახსენოს ადამიანი, რომელმაც ცუდ საქმეში გამოიჩინა თავი და ამ დროს დიდი მოხერხება, სიმარჯვე, გამომგონებლობა და მონდომება გამოავლინა. ხშირად ხდება, რომ ამგვარი გამომგონებლობითა და მოხერხებულობით აღტაცებულნი ვრჩებით ხოლმე და საქმის სიავე კი იჩრდილება. უფალი იესო მხოლოდ და მხოლოდ მნის მოხერხებულობას უსვამს ხაზს იგავურად და არავითარ შემთხვევაში არ ითვალისწინებს თავად სიცრუეს. უფლისთვის სიცრუე მხოლოდ "ხორცია", სამოსია, ფორმაა, რომელსაც იგი მიმართავს იგავური სათქმელის გამოსახატავად. მოდით, ეს სათქმელიც ჩამოვაყალიბოთ წმინდა მამების დახმარებით: "როგორც ამ სიცრუის მნემ მიმართა მოხერხებულობას იმისათვის, რომ გამართლებულიყო პატრონის წინაშე, ასევე, თქვენც იყავით გონიერნი, მოშურნენი და მოწადინენი ამ წუთისოფელში იმისათვის, რომ ცოდვას განეშოროთ და სული გადაირჩინოთ".

- "სიბრძნე სიცრუისას" გარდა, კიდევ რომელ მხატვრულ სიცრუეს გაიხსენებდით ქართული ლიტერატურიდან?

- კონკრეტულ მაგალითს თუ მთხოვთ, შეიძლება გაგიკვირდეთ კიდეც, მაგრამ "ვეფხისტყაოსნის" ერთ-ერთი გმირი მახსენდება - ავთანდილი. ავთანდილის "ცხოვრების გზას" რომ გავყვეთ, აღმოვაჩენთ, რომ იგი რამდენიმეგზის ამბობს სიცრუეს. თუმცა შეიძლება ვთქვათ, რომ იგი მალავს სიმართლეს და ამიტომ და ამ მიზეზით უხდება სიცრუის თქმა. ჯერ თავის მეფესა და გამზრდელს ეუბნება, რომ ვითომდა საზღვრების მოხილვისა და გამაგრებისთვის აპირებს ხანგრძლივ მოგზაურობას. სინამდვილეში კი - სატრფოს დავალების შესასრულებლად მიემართება. შემდეგ ვაჭრულად გადაცმული ფატმან-ხათუნს, რომ იტყვიან, სრულ სიცრუეში ამყოფებს. რა არის ეს? ავთანდილი მატყუარად ჰყავს ავტორს გამოყვანილი თუ ეს სიცრუე მხოლოდ იგავური მხატვრული ხერხია?

იმთავითვე შევთანხმდეთ, რომ რუსთაველი პოემაში ავთანდილს, რაღა თქმა უნდა, არ წარმოგვიდგენს მატყუარა პერსონაჟად, მასზე ვერ ვიტყვით: "სიცრუე და ორპირობა ავნებს ხორცსა, მერმე სულსაო". ასე რომ ყოფილიყო, ავთანდილისთვის მინიჭებული მხატვრული ფუნქცია გაქარწყლდებოდა და ეს პერსონაჟი, სულ ცოტა, უარყოფითად იქცეოდა. ე.ი. ავთანდილის სიცრუე აშკარად ატარებს განსაზღვრულ და გამიზნულ მხატვრულ დანიშნულებას. ამ დანიშნულებაში გასარკვევად დაგვეხმარება ძველი აღთქმისეული იაკობისა და თამარის მაგალითები: ასე ტყუის იაკობი, როდესაც ესავის კუთვნილ მამისეულ კურთხევას მიიღებს. ამდროს ბიბლიაში ღვთის განგებულების გარდაუვალობას ესმება ხაზი. თამარი კი, როგორც გახსოვთ, მეძავობას იბრალებს, რათა ასევე ღვთის განგებულება აღსრულდეს და იუდას შთამომავლობა გამრავლდეს.

სწორედ ამდაგვარად, ავთანდილის მიერ გადადგმული "ცრუ ნაბიჯები" ემსახურება ავტორისეული გადაწყვეტილების აღსრულებას - ავთანდილი უნდა მოემსახუროს თავის მოყვასს და მეგობარს, აუცილებლად უნდა მოძებნოს მისი დაკარგული სატრფო. ასე რომ, ამ კონკრეტულ შემთხვევაში "ვეფხისტყაოსნის" გმირი ყველა საშუალებას მიმართავს მიზნის მისაღწევად. მკითხველს ამ დროს სჭირდება ყველაზე დიდი სიფრთხილე, რათა არ იფიქროს, რომ რუსთაველი მომხრე იყო მაკიაველური პრინციპისა: "მიზანი ამართლებს საშუალებას". ღმერთმა დაგვიფაროს ამისგან. ავთანდილის სიცრუეც ის სიცრუეა, რომელსაც მხატვრული სიცრუე ჰქვია და მხოლოდ ავტორისეული შეგონების გამომხატველია. ეს შეგონება კი შეიძლება ასე გამოითქვას: ავთანდილი იგია, რომელიც მოყვასისთვის განსაცდელსა და ჭირს არ გაექცევა.

- დიდი მადლობა, ქალბატონო დოდო, საინტერესო საუბრისთვის.