პირველი დიდი სიწმინდე, რომლის სიახლოვესაც მცხეთაში ქრისტეს კვართი დაიკრძალა, არის წმ. ელია წინასწარმეტყველის ხალენი (მოსასხამი), რომლის საქართველოში მოტანას, ასევე ებრაელებს უკავშირებენ.
წინასწარმეტყველთა სამოსის, კონკრეტულად ხალენის დაწვრილებითი აღწერა ძველი აღთქმის წიგნებში არ გვხვდება. ბუნებრივია, წინასწარმეტყველთა საქმეების აღმწერთათვის ეს სამოსი ცნობილი იყო და მისი აღწერა აუცილებლობას არ წარმოადგენდა. ამისათვის, იმის გარკვევა, თუ როგორი იყო ამ სამოსის კომპლექსის ერთ-ერთი აუცილებელი ნაწილი - ხალენი, ძალიან ძნელია, თუმცა, წინასწარმეტყველთა სამოსის ერთ-ერთი ნაწილი სწორედ ხალენი უნდა ყოფილიყო. იგი არა მარტო ჩვეულებრივი ჩასაცმელი, არამედ სიმბოლური დატვირთვის მატარებელიც იქნებოდა. გავიხსენოთ, რომ ელია წინასწარმეტყველი სწორედ ხალენის სიმბოლური შეხებით დაწინდავს ელისეს თავის მემკვიდრედ, ხალენით ახდენს სასწაულებს და ამ ხალენსვე უტოვებს ცეცხლოვანი ეტლით ზეცად ატაცებული მასწავლებელი მოსწავლეს, როგორც ღვთის მადლით ზიარების სიმბოლოს.
ქრისტიანულ ხატწერაში გვხვდება ელია წინასწარმეტყველის ცხოვრების სხვადასხვა ეპიზოდები (მაგ. მახვილით შეიარაღებული კარმელის მთასთან, ქორათის ხევს თავშეფარებული და სხვა), მაგრამ ძირითადად "ფერისცვალების" სიუჟეტი. ამ თემატიკაზე შესრულებულ ხატებში ერთ მხარეს გამოისახება ელია წინასწარმეტყველი, მეორე მხარეს - მოსე. მაგ. ბერძნულ ხატებში ელია წინასწარმეტყველს გამოხატავენ სხვა ბიბლიურ წინასწარმეტყველთათვის დამახასიათებელი სამოსით, ხოლო ისეთ სიუჟეტებში, სადაც ელია ამ ქვეყნიდან წასვლამდეა გამოსახული, ყურადღება გამახვილებულია მოსასხამზე, რომელიც შიგნიდან ბეწვით არის შემოსილი ან ქსოვილის მოსასხამს ბეწვის ქობა აქვს შემოვლებული.
ლექსიკონებში ხალენი სხვადასხვაგვარად არის განმარტებული: ხალენი - უნდო მაზარა (უნდო მაზარა ცხოვართ მატყლისა, წამოსასხმელი) [11,414]. ხალენი - მატყლის უხეში ქსოვილი, ცხვრის ტყავის წამოსასხამი [12,1242], ხალენი - მატყლის ქსოვილი [4,460]. ხალენი - წამოსასხამი, ქურთუკი ("იქცეოდნენ ხალენებითა და თხის ტყავებითა") (ებრ. 11,37). ხალენი მოხსენიებულია შუშანიკის წამებაშიც "სასთაული ერთი ხალენისა უცნ სასთუნლით კერძო" (შუშანიკის წამება, XIV,19). რუსულ ლექსიკონებში იგი განმარტებულია, როგორც ტოლომა, საკუხი, მოსასხამი [10,360] ან ზედა მოსაცმელი განიერი, გრძელი მოსასხამის სახით [18,1264]. გერმანულშჲ ხალენის შესატყვისია Umhang, Mantel... მაგრამ მისი დაწვრილებითი აღწერა არც ერთ ლექსიკონში არ გვხვდება. იგი არ არის აღწერილი უცხოენოვან სიმბოლოთა ლექსიკონებშიც [20]. როდესაც ოქოზიამ ბაალთან შესაკითხად გაგზავნა მაცნენი, მათ გზაში შეხვდათ ელია წინასწარმეტყველი, რომელიც, მსახურთა აღწერით, ასე გამოიყურებოდა: "კაცი მატყიერ და სარტყუელი ტყავისა ერტყა წელთა მისთა" (IV მეფეთა 1,8) მსგავსი სამოსი ეცვა იოანე ნათლისმცემლს, "თვით იოანეს ემოსა აქლემის ბეწვის სამოსი და წელზე ერტყა ტყავის სარტყელი (მათე 3,4; მარკოზი 1,6).
ელია წინასწარმეტყველის ხალენი რამდენჯერმეა ნახსენები ძველ აღთქმაში: პირველად ხალენი ნახსენებია უფლის გამოცხადების ჟამს, როცა ელიამ "დაიფარა პირი თვისი ხალენითა" (III მეფეთა 19,13), და მეორედ ელისესთან შეხვედრის დროს "...მიიწია ელია მისა და დააგდო ხალენი იგი მისი მის ზედა" (III მეფეთა 19,19). მესამედ ხსენებისას ელია ხალენით უკვე სასწაულს ახდენს: "და მოიღო ელიამ ხალენი იგი თვისი... სცა წყალსა... და განიპო წყალი" (IV მეფეთა 2,8), შემდეგ, როცა ცად ატაცებული ელია გადმოუგდებს ხალენს მოწაფეს. ამის შემდეგ უკვე ელისე ახდენს სასწაულს - იგი იორდანეს წყალს შუაზე გაჰყოფს და ისე გაივლის (IV მეფეთა 2,14).
ქართული წყაროები ელია წინასწარმეტყველის ხალენის საქართველოში, კერძოდ მცხეთაში ყოფნას ადასტურებენ: "მოქცევაჲს" მიხედვით სიდონიას თავის მამის აბიათარისაგან სცოდნია, რომ უფლის კვართის დაკრძალვის ადგილი ორმაგი ძალით იყო შემოსილი: ქრისტეს კვართის დაფვლამდე ოდესღაც აქ დაუმარხავთ წინასწარმეტყველ ელიას ხალენი, რომლის შესახებაც "მოქცევაჲ"-ს შატბერდული რედაქცია ჭელიშურთან შედარებით განსხვავებულ ინფორმაციას იძლევა:
შატბერულ ვარიანტში, როდესაც სიდონია კვართის შესახებ საუბრობს, ამბობს, რომ, მისი ადგილსამყოფელი იცის ღმერთმან და "დედამან ჩემმან ნინო", მაგრამ არ ამხელს, ვინაიდან ჯერ არ დამდგარა ჟამი. ამის შემდეგ სიდონია განაგრძობს, რომ მას მამისგან სმენია, რომ "არს სხუაჲცა ძალითა შემოსილი, მრჩობლი იგიცა, ხალენი ელიაჲსი ამას ქალაქსა შინა, ხელთა ჩუენთა საკურთხეველისა სიმტკიცისა ქუეშე ქვათა შინა ულპოლველად ვიდრე ჟამამდე მისა" [1,130]. ჭელიშური რედაქციის ავტორი კი იმ ფრაზის შემდეგ, რომელიც ელიას ხალენს ეკუთვნის, წერს: "და აწ ესე სამოსელი იესუჲსი აქა არს გამოუთქმელად ვიდრე ჟამამდე მისა, რამეთუ მრავალგზის მაშრომა დედამან ჩემმან ნინო მამისა ჩემისა მიმართ, გამოვწულე ადგილი იგი სამოსლისა მის ჭეშმარიტად" [1,130], მაშინ, როდესაც ცოტა ზემოთ იგივე ავტორი წერს, რომ "ელიოზ დაჰმარხა რაჲ თვისი და ხელთა აქვს სამოსელი იგი (კვართი) და არს ადგილი იგი, რომელი ღმერთმან იცის და იცის დედამან ჩემმაც" (იგულისხმება ნინო) [1,129 - 2 ვარიანტი]. ჭელიშური რედაქციის ავტორს შეცდომით ჰგონია, რომ კვართზეა საუბარი, სინამდვილეში საუბარია ელიას ხალენის დაკრძალვის ადგილზე.
მოქცევაჲში ორივე სიწმინდის - როგორც ქრისტეს კვართის, ისე ელიას ხალენის ადგილსამყოფელის დასადგენად საჭიროა ელიოზის სახლისა და "მცირე ბაგინის" ლოკალიზება. წყაროს ცნობით "სახლი ელიოზისი იყო ქალაქის დასავლით, წიაღ მოგუთასა, ხიდსა ზედა" [1,130], ეს ის ხიდია, რომლის შესახებაც წმ. ნინო ამბობს: "მოვიწიენით მცხეთად ქალაქად წიაღ კერძო მოგუთასა, ხიდსა ზედა დავდექით. მუნით ვხედავდი ცეცხლის მსახურსა ერსა მოგუებასა და ცდომასა შინა" [1,115].
აბიათარის მიერ აღწერილი "სახლი ელიოზისი" წმ. ნინოს მოღვაწეობის ჟამს ფრიად დიდებულ ადგილს" [1,146] მდებარეობდა. იგი ქალაქის პრესტიჟულ უბნად ითვლებოდა და სწორედ ამიტომ ნათლავდნენ აქ დიდებულთა შვილებს, რის გამოც წარმართული ტოპონიმი "მოგვთა" შეიცვალა ტოპონიმით "მთავართა სანათლოჲ". ელიოზის სახლის მდებარეობის შესახებ ლეონტი მროველი მხოლოდ მოქცევაჲს ცნობებს იმეორებს [4,101]. წყაროს ცნობით იერუსალიმიდან დაბრუნებულ ელიოზს კვართი სწორედ სახლში მოაქვს: "სახლად ჩვენდა" ამბობს სიდონია. სიდონია და აბიათარი თავიანთ თავს ელიოზის უშუალო ჩამომავლებად (იგულისხმება საგვარეულოს მიხედვით) თვლიან. სიდონია, როდესაც საუბრობს ელიოზის მიერ კვართის ჩამოტანასა და მცხეთაში მოტანაზე, ამბობს: "ელიოზ მოიღო კვართი... მცხეთად, სახლად ჩვენდა" [1,129]. დასტუდება ვარაუდი, რომ "ელიოზის სახლის საგვარეულო ფლობდა მღვდლობის უფლებას შთამომავლობით" [9,41] თვითნ აბიათარიც ამბობს, რომ იგი იყო "წილით ხუედრებული მღვდელი" აბიათარი კი წარმოშობით ბენიამინის ცნობილი ტომიდანაა. ხომ არ უნდა ვივარაუდოთ, რომ ელიოზიც ბენიამინის ტომს ეკუთვნოდა?
"მოქცევაჲს" დაწერის დროს ძველმა მცხეთელემა ალბათ იცოდნენ ელიოზის სახლიც და ის "მცირე ბაგინიც", რომელიც ელიოზის სახლის მახლობლად მდგარა. აბიათარისა და წმიდა ნინოს დროს ეს უძველესი ნაგობება სულ ცოტა სამსაუკუნენახევრისაა. აქ უნდა ყოფილიყო ის "სამარხვოჲც", რომელშიც გადმოცემით დაკრძალული იყო ელიას ხალენი, ვინაიდან მხოლოდ ბაგინში შეიძლებოდა ყოფილიყო საკურთხეველი, რომლის "ქვათა შინა ულპოლველად" განისვენებდა სიწმინდე (უნდა შევნიშნოთ, რომ მოქცევაჲ-ში ქვა გამოიყენება სამსხვერპლოს სინონიმად!).
ელიოზი ყიდულობს უფლის კვართს
სამარხვოჲს დანიშნულება კი შემდეგ იყო: ცნობილია, რომ როგორც ადრე, ისე ახლაც, იუდაური რელიგიის მიმდევრები ხმარებიდან გამოსულ თორას ნაწილებს, ან სხვა სარიტუალო ნივთებს ან მათ ნარჩენებს წვავენ ან მარხავენ. ელინისტური ხანიდან მოყოლებული ამ წესის გამო ყველა სინაგოგასთან არსებობდა სპეციალური სათავსო, სადაც ამ ნივთებს მარხავდნენ. სწორედ ამ სამარხვოჲს გვერდით იდგა ელიოზის სახლიც. ზოგიერთი მკვლევარი მიუთითებს, რომ ეს სამარხვოჲ ელიოზის სახლის სარდაფი უნდა ყოფილიყო. თუ ეს ასე იყო, მაშინ IV საუკუნისთვის ეს შენობა უკვე დაკარგავდა საცხოვრებელი სახლის ფუნქციას. ხოლო სიდონია და აბიათარი ცხოვრობდნენ სახლში, სადაც თავის დროზე ელიოზს კვართი მოუტანია - ე.ი. ეს ორი სხვადასხვა შენობაა - ელიოზის სახლი, სადაც ცხოვრება არ შეწყვეტილა IV საუკუნეშიც და სამარხვოჲ, რომელსაც მიუღია მოწესრიგებული არქიტექტურული ფორმა და გამხდარა "მცირე ბაგინი", რაც თავისთავად გულისხმობს მცხეთაში "დიდი", ჩვეულებრივი ბაგინის, ამ შემთხვევაში სინაგოგის არსებობასაც. ამ მცირე ბაგინის, ანუ სამარხვოჲს გვერდით მდგარა ელიოზის სახლიც. სწორედ ამ ბაგინის კონსეკრეცია ხდება ნინოს მიერ. მისი მდებარეობა და არქიტექტურული სახე ხატოვნად არის აღწერილი წყაროში: "ხე იგი კილამოჲ ამშვენებდა მას, რამეთუ გარდაეთხნა რტონი მისნი ყოველსა მას სტოვასა ბაგინისასა". სტოვა, იგივე სტოა ანტიკურ არქიტექტურაში იყო გრძელი გალერეა, პორტიკი, რომლის ერთ-ერთ გრძივ მხარეს სვეტების რიგი გასდევდა. "როგორც ჩანს, სტოას არქიტექტურული ფორმის გამოყენება სინაგოგაში მიუთითებს მის კავშირს ელინისტური ხანის არქიტექტურასთან. ვარაუდობენ, რომ იერუსლიმის ტაძარი, რომელიც რომაელებმა დაანგრიეს 70 წელს, სწორედ ასეთი ხუროთმოძღვრული ტიპის იყო [8,142]. ამრიგად, მცხეთაში, მსგავსად დიასპორის სხვა ქვეყნებისა, არსებობდა "სავსებით პროფესიული ეპოქის შესატყვისი და საერთაშორისო სტანდარტების არიქიტექტურა, რაც ასახავდა, როგორც მცხეთის, ისე მასში მოსახლე ებრაული თემის კულტურული ცხოვრების საერთო დონეს". საინტერესოა, რომ ბერძენი ავტორების თხზულებებში "სტოა" ბაზილიკის სინონიმადაც იხმარება [17,82-83]. ამდენად, შეიძლება ვივარაუდოთ მცხეთაში უძველესი ბაზილიკური შენობის არსებობაც. ამ ადგილზე, ე.ი. ძველი მცხეთის დასავლეთ ნაწილში მტკვრის პირას ახლა მცირე ცალნავიანი ეკლესიის უსახო ნაშთია შემორჩენილი. კედლის აღმოსავლეთის ფრაგმენტს ეტყობა, რომ მისი წყობა არაერთგზის შეიცვალა. მასში გამოყენებულია ანტიკური ხანის კვადრებიც. დღეს ამ ადგილს ფრიად შთამბეჭდავი სახელი "გეთსიმანია" ჰქვია. კედელი, რომელიც შემორჩენილია, ძალიან ადრეული და განდაგურებული ეკლესიის ფუძეზეა ამოყვანილი. მის წყობაში გამოჩნდა უადრესი სირიული ეკლესიებისთვის დამახასიათებელი დაბალი, ყოველმხრივ პროფილებული კანკელის ფილები, რომელიც IV საუკუნეს თუ არა V საუკუნეს განეკუთვნება. გამოკვეთილია "ტრადიციული" სურათიც. ადრექრისტიანული ეკლესია, კვლავ წინარე ქრისტიანული ნაგებობის ნაშთებზეა დაშენებული [13,23]. აქ სადღაც, ქალაქის დასავლეთ ნაწილში, მოგვთა კართან, მტკვრის ნაპირას, მცირე სამლოცველოსთან (ბაგინთან), მცხეთელ ჰურიათა გარემოში იყო ელიოზის სახლი.
სვეტიცხოვლის ტაძარი. წმინდა ელიას ჭა.
მრავლისმთქმელია თავისთავად ის ფაქტი, რომ ებრაული დიასპორა თაობათა მანძილზე ინახავდა ხსოვნას, როგორც წინასწარმეტყველ ელიას ხალენის, ისე ქრისტეს კვართის მცხეთაში მოტანისა და მისი ადგილსამყოფელის შესახებ. ამ სიწმინდეების მცხეთაში არსებობას განსაკუთრებით წმ. ნინო აქცევს ყურადღებას, ვინაიდან ორივე სიწმიდე სიმბოლურად ასახავს ორ ეპოქას: - წმ. ელია წინასწარმეტყველის ხალენი - ძველ აღთქმას, ქრისტეს კვართი - ახალ აღთქმას. ორივე სიწმინდის სიმბოლური დანიშნულება ხდება ერის ცნობიერების ზიარება მარადიულობასთან, რითაც, ბუნებრივია, მოხდა საქართველოს ეკლესიის განსაკუთრებულობის ხაზგასმაც. უნდა აღვნიშნოთ, რომ როგორც ქრისტეს კვართის, ისე წმინდა ელია წინასწარმეტყველის ხალენის მცხეთაში არსებობა სწორედ მაშინ გაცხადდა, როდესაც ქართლი უდიდესი არჩევანის წინაშე დადგა. იგი ან წარმართული კარპების ერთგული უნდა დარჩენილიყო, ან მოწინავე ქრისტიანული იდეები ეღიარებინა. საჭირო იყო, ქართლის მოსახელობას ერწმუნა, რომ ქრისტიანობის ქადაგება შემთხვევითი მოვლენა კი არ იყო, არამედ ამ სიწმინდეების აქ არსებობა მიანიშნებდა ამ ქვეყნის ღვთივრჩეულობაზე, შემთხვევითი არც ის იყო, რომ ქართველ ებრაელებს - "ჰურიათა ქართველთა" ქართულმა ისტორიულმა ტრადიციამ განსაკუთრებული სტატუსი შეუნარჩუნა - ისინი არიან მართლები, მათ ამოიცნეს მესია და არ გაისვარეს ხელი წმინდა სისხლით.
რაც შეეხება წმ. ელია წინასწარმეტყველის ხალენის ქართლში მოხვედრას, ისტორიული წყაროები მისი შემოტანისა და შემომტანის შესახებ დუმს. ჩვენ მხოლოდ შეგვიძლია ვივარაუდოთ, თუ რა გზით შეიძლებოდა მცხეთაში მოხვედრილიყო იგი.
აღიარებული ფაქტია, რომ ებრაული დიასპორის პირველი დასახლებანი ქართლში ნაბუქოდონოსორის მიერ იერუსალიმის აოხრების თანამედროვეა. წყაროებზე დაყრდნობით ებრაელთა საქართველოში შემოსვლის რამდენიმე ეტაპი გამოვყავით და ეს დავუკავშირეთ პალესტინაში მიმდინარე პოლიტიკურ-ეკონომიკურ მოვლენებს. საუკუნეთა მანძილზე ებრაული დასახლებანი ქართველთა ისტორიული სამშობლოს, ვითარცა ერთიანი ისტორიულ-გეოგრაფიული და ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ორგანიზმის განუყოფელ ნაწილებად იქცა. ისინი მშვენივრად მიესადაგა ჩვენი ქვეყნის ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული მოწყობის ისტორიულად განსხვავებულ სტრუქტურას და არასოდეს გასჩენიათ სეპარატისტული ზრახვანი1. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ წმინდა ელია წინასწარმეტყველის ხალენი შეიძლებოდა შემოეტანა ებრაელი ლტოლვილების ერთ-ერთ ნაკადს, რომლებიც რომელიღაც ისტორიულ მომენტში გამოვიდნენ პალესტინიდან და გამოიყოლეს ყველაზე ძვირფასი რამ (იგულისხმება ელიას ხალენი). მაგრამ ვიცით, რომ ებრაული უძველესი დასახლება მცხეთის საქალაქო რაიონის გარეთ მდებარეობდა (შემდეგში, იგი, მართალია, ითვლება მცხეთის ერთ-ერთ უბნად, მაგრამ იმ დროისთვის ტერიტორიულად თვით ქალაქში არ მოიაზრებოდა), კერძოდ ხერკში. მაშ საიდან ან როდის გაჩნდა ტრადიცია ხალენის მცხეთაში არსებობის შესახებ?
ცნობილია, რომ წმ. ელიას ხალენი მემკვიდრეობით ელისე წინასწარმეტყველს ერგო, ხოლო ეს უკანასკნელი ცხოვრობდა და აღესრულა სამარიაში. იუდეისა და ისრაელის გაერთიანება აღარ მომხდარა. ისრაელის სამეფო ასურელების რისხვამ შეიწირა ძვ. წ. VIII საუკუნეში. მოსახლეობის ნაწილი ამოწყდა, ნაწილი - ასურელებმა წაიყვანეს ტყვედ, ნაწილმა კი იუდეის სამეფოს შეაფარა თავი. ალბათ დევნილებმა ელიას ხალენი სხვა სიწმინდეებთან ერთად სწორედ იუდეაში გახიზნეს. ძვ. წ. VI საუკუნეში ახალბაბილონის მრისხანე მეფე ნაბუქოდონოსორ II-მ დაიპყრო იუდეა და მოსახლეობა ბაბილონში გადაასახლა. მათ ადგილზე კი სხვადასხვა ჯურის კოლონისტები ჩამოასახლა - მოგვიანებით აღზევებულმა სპარსეთის სამეფომ დაამხო ბაბილონის ძლიერება - მეფე კიროსმა ნება დართო ებრაელებს დაბრუნებულიყვნენ სამშობლოში და თან წაეღოთ იერუსალიმიდან ხალხთან ერთად დატყვევებული ტაძრის სიწმინდენი. შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ელიას ხალენს არ მოუწია "ბაბილონის ტყვეობაში" ყოფნა. იგი შეიძლება ებრაელი ლტოლვილების იმ ნაკადმა წამოიღო პალესტინიდან, რომლებიც ნაბუქოდონოსორის რისხვას მცხეთაში გამოერიდნენ: "ქრისტეს შობამდე 600 წლით ადრე ისრაელიდან ჩამოდის ებრაელების დიდი კოლონია, რომელთაც ჩამოაქვთ უდიდესი სიწმინდე - ხალენი წმინდა ელია წინასწარმეტყველისა. ხალენის ჩამოტანა თითქოს იყო წინამორბედი, უფლის კვართის ჩამობრძანებისა და ყოვლადწმინდა ღვთიმშობლისათვის საქართველოს წილხვდომობისა".
"მოქცევაჲ" ებრაელების ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ნაკადად მიიჩნევს ელიოზისა და აბიათარის უშუალო წინაპრების მოსვლას, რომელიც თარიღდება ძვ.წ. 169 წ. (გ.მელიქიშვილის მიხედვით) ან 136 წ. (ე.მამისთვალიშვილის მიხედვით). ძვ.წ. 175 წ. სირიის ტახტზე ავიდა ანტიოქე IV (175-163 წწ.). მან ებრაელები კანონგარეშედ გამოაცხადა და აჰყარა ყოველგვარი მოქალაქოებრივ-პოლიტიკური უფლებები. აკრძალა სინაგოგაში სიარული, ლოცვა და სხვა. მოითხოვა, ებრაელებს თაყვანი ეცათ ზევსისთვის და ელაპარაკათ მხოლოდ ბერძნულად. მეფის ბრძანებით დაწვეს ებრაული წმინდა წიგნები და დაანგრიეს ტაძრები. მოსახლეობა სასტიკ წინააღმდეგობას უწევდა მტერს (მაკაბელთა 1,63-63, 11,19-22). ამდენად, ყველაზე ძლიერ დევნას ალბათ სასულიერო წოდება განიცდიდა. ამიტომ არ უნდა იყოს გამორიცხული, რომ ცნობილი გვარი ბენიამინის მუხლიდან მოდის ქართლში და იღებს ბაგინზე მღვდლობის უფლებას. უტყუარი ცნობებით (როგორც წერილობითი, ისე არქეოლოგიური) I საუკუნეში მცხეთაში ებრაული დიასპორის არსებობა დასტურდება, ამდენად, არ არის გამორიცხული, რომ მცხეთაში დასახლებულ ერთ-ერთ ნაკადს შეიძლებოდა თან მოეტანა ხალენი, რომელიც პალესტინიდან საფრთხეს გამოარიდეს2. ყოველ შემთხვევაში I საუკუნის I ნახევარში ელიას ხალენი უკვე მცხეთაშია და ამისი დაფვლის ადგილი წმიდა ადგილად არის შერაცხული. ამ ადგილმა მიიღო "სამარხვოჲ"-ს და მცირე ბაგინის სახელწოდება. წმ.ნინოს მიერ მცხეთაში მოქცეული ქრისტიანული თემი3 მას ერთ-ერთი წმინდა ადგილად აღიარებს, განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც მოხდა მისი კონსეკრეცია - მასზე ჯვრის აღმართვა. იუდაური რელიგიის აღმსარებელთათვის ამ წმინდა ადგილის დაკარგვა სიმბოლურად სოლომონის ტაძრის დანგრევის ტოლფასი იყო - უძლიერესი ებრაული თემი იშლება და მცხეთიდან მთელს კავკასიაში იფანტება - ხდება დიასპორის დიასპორაში გადასვლა - ეს იყო ქრისტიანობის ბრწყინვალე გამარჯვება.
ამჟამად წმ. ელია წინასწარმეტყველის ხალენის არსებობას საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია განსაზღვრავს სვეტიცხოვლის ტაძარში, ე.წ. ელია თეზბიტელის სამლოცველოში, სადაც დღეს წმ. ელიას სახელობის ჭაც მდებარეობს. სამლოცველოს დასავლეთის კედლის საძირკველში ივარაუდება ხალენი, რომელიც ისევე, როგორც ქრისტეს კვართი, უფლის მეორედ მოსვლამდე იქნება დაცული. წმ. ელია წინასწარმეტყველის ხსენებას ქრისტიანული ეკლესია 20 ივლისს (ახ.სტ. 2 აგვისტოს) აღნიშნავს.
სრულიად საქართვეოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია II ბრძანებს: "ებრაელებმა ქართველებს ... უდიდესი სიწმიდე ჩამოგვიტანეს - წმ. ელია წინასწარმეტყველის ხალენი. ეს ის სამოსია, რომელიც ელია წინასწარმეტყველმა თავის მოწაფეს - ელისეს დაუტოვა, როცა იგი ცეცხლოვანი ეტლით ამაღლდა ზეცად. დიახ, ერთ-ერთი უდიდესი სიწმიდე, რაც ებრაელებს გააჩნდათ, მათ საქართველოში ჩამოიტანეს" [5,2]. "ეს ის ხალენია, რომელმაც გააპო მდინარე იორდანე და სხვა მრავალ უდიდეს სასწაულს აღასრულებდა. სწორედ ეს ხალენი იქნა ჩამოტანილი მცხეთაში, საკურთხევლის მარჯვნივ (იგულისხმება სვეტიცხოვლის საკურთხეველი) არის წმინდა ელია წინასწარმეტყველის სახელობის ტრაპეზი. ჩვენი წინაპრები ამბობდნენ, რომ სწორედ აქაა დაფლული ეს დიდი სიწმინდე" [6,6].
საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის დიდი სიწმინდე - წმ. ელია წინასწარმეტყველის ხალენი არის ერთ-ერთი უდიდესი სიმბოლო საქართველოს ეკლესიის განსაკუთრებულობისა და ძველ დედაქალაქ მცხეთაში ქრისტეს კვართთან ერთად მისი არსებობა უდიდესი მადლია.
დავით ჩოჩიშვილი
1 ძველ ქართულ ქალაქებში დაფიქსირებულია ებრაელთა ეთნო-რელიგიური თემების არსებობა, რომლებიც უბნებად ესახლნენ.
2 უნდა შევნიშნოთ, რომ ქართლში ებრაული ნაკადი შეიძლებოდა მოსილიყო არა მხოლოდ პალესტინიდან, არამედ ახლო აღმოსავლეთის ნებისმიეი რეგიონიდან, სადაც ებრაული დასახლებები ჯერ კიდევ ძვ.წ. VIII საუკუნის II ნახევარში გაჩნდა.
3 შეიძლება ითქვას საწყის ეტაპზე ქრისტიანულ-იუდაური თემი.
