მისი ყრმობიდან მხოლოდ ერთი ამბავია ცნობილი. ერთხელ ის დედის ახლოს თამაშობდა, იქვე იჯდა კატა, რომელსაც თვალები უელავდა. ბიჭმა ნემსი აიღო და ცხოველისთვის თვალის გამოთხრა გადაწყვიტა, აინტერესებდა, იქიდან რა ანათებდა. დედამ ხელში ჩაარტყა და უთხრა: - რას აკეთებ! თუ კატას ამოთხრი თვალს, თვითონაც უთვალოდ დარჩები.
მრავალი წლის მერე, უკვე მონაზონმა, მამა ნექტარიოსმა გაიხსენა ეს შემთხვევა. სკიტის ჭაზე ტარმახვილი ჩამჩა ეკიდა. ერთმა მონაზონმა ჩამჩა ისე აიღო, რომ წვეტი კინაღამ მამა ნექტარიოსს მოხვდა თვალში - მოასწრო ჩამჩის აცილება. "მე რომ მაშინ კატისთვის თვალი გამომეთხარა, ახლა უთვალოდ დავრჩებოდი, - ამბობდა იგი, - ეტყობა, ეს ასე უნდა მომხდარიყო, რათა გამხსენებოდა ჩემი უღირსობა - აკვნიდან ვიდრე საფლავამდე ღმერთს ყველაფერი აღრიცხული აქვს!"
11 წლის ნიკოლოზი (ეს იყო მისი ერისკაცული სახელი) ნოქრად მოეწყო ვაჭარ ხამოვის მაღაზიაში და იქ 17 წელი იმუშავა. უფროსმა ნოქარმა სიძედ მოინდომა. მისი გოგონა ძალზე ლამაზი იყო, ნიკოლოზსაც მოსწონდა. ქორწინებაზე კურთხევის ასაღებად ცნობილ ღვთისმოშიშ დედასთან, ას წელს მიტანებულ სქემმონაზონ თეოქტისტასთან მივიდა, რომელიც სულიერი შვილი იყო წმინდა ტიხონ ზადონელისა. სქემმონაზონმა უთხრა, - ყმაწვილო, წადი ოპტაში, ილარიონთან და ის გეტყვის, რაც უნდა გააკეთოო. ჯვარი გადასახა და სამგზავროდ ჩაიც კი გაატანა. პატრონმა ნება დართო და სამგზავროდ ფული მისცა. დაემშვიდობა ნიკოლოზი თავის საცოლეს და მეტად აღარც უნახავს.
ოპტაში რომ მივიდა, ზაფხული იდგა. გარშემო ისეთი მშვენიერება სუფევდა, თავი სამოთხეში გეგონებოდა. მაგრამ ილარიონი როგორღა ეპოვა? ისიც კი არ იცოდა, ვინ იყო იგი. ჰკითხა ერთ მონაზონს. მას მის უბრალოებაზე გაეღიმა და უთხრა: "კარგი, გაჩვენებ ილარიონს, თუმცა არ ვიცი, სწორედ ეგ თუ გინდაო" და მიიყვანა ღირს ილარიონთან, სკიტის ხელმძღვანელთან. ნიკოლოზი მოუყვა მას დედა თეოკტისტაზე და თავის ბედის გადაწყვეტა სთხოვა. მან ბრძანა: "თვითონ არაფრის თქმა არ შემიძლია შენთვის, მიდი მამა ამბროსისთან და რასაც გეტყვის, ისე მოიქეცი". მაშინ წმინდა ამბროსისთან იმდენი ხალხი მიდიოდა, რომ ისინი მასთან შეხვედრას კვირაობით ელოდნენ, თუმცა ღირსმა მამამ ნიკოლოზი მაშინვე მიიღო და მას ორი საათი ესაუბრა. საუბრის შინაარსი წმინდა ნექტარიოსს არასოდეს გაუმჟღავნებია, ერთი კია, ამის მერე ნიკოლოზი სამუდამოდ დარჩა სკიტში და სახლში ერთი დღითაც კი არ დაბრუნებულა.
ერთხელ წმინდა ნექტარიოსმა მნახველის ხელში "წმინდა ილარიონის ცხოვრება" დაინახა. მოძღვარმა თქვა: "მე მას ყველაფერს ვუმადლი. მან მიმიღო სკიტში 50 წლის წინ, როცა მოვედი და თავის მისაყრდნობი ადგილი არ მქონდა. მთლად ობოლი, ღატაკი. ამ დროს ძმობაში ბევრი განსწავლული მონაზონი იყო. მე კი ყველაზე უკანასკნელი და პატარა ვიყავი. მამა ილარიონი მაშინ განვლიდა მიწიერი ცხოვრების გზას და იცოდა ზეციური გზაც..."
მონასტერში პირველად ყვავილების მოვლა დაავალეს, მერე კი მნათეობის მორჩილება მისცეს. მნათეობისას ხშირად იგვიანებდა ტაძარში, მოდიოდა დაწითლებული, გამოუძინებელი თვალებით, რაზეც ძმები ჩიოდნენ მამა ამბროსისთან, ის კი ჩვეულებისამებრ გარითმულად პასუხობდა: "აცალეთ, ნიკოლკა გამოიღვიძებს და ყველას გამოადგება".
მამა ნექტარიოსი ჰყვებოდა, რომ მას მოძღვრად წმინდა ამბროსიმ ღირსი ანატოლი (ზერცალოვი) დაუდგინა. მამა ამბროსისთან ის იშვიათად და გამორჩეულ შემთხვევაში მიდიოდა. მამა ამბროსი მისადმი განსაკუთრებულ სიყვარულს იჩენდა. ჰკითხა კიდეც მორჩილმა ამის შესახებ მამა ანატოლის. მან უპასუხა, - ამის მიზეზი შენი მოძღვრისადმი რწმენა და სიყვარულიაო. თუმცა მონასტერში ზოგიერთი განიკითხავდა წმინდა ამბროსის. მორჩილი ნიკოლოზი ყოველთვის ცდილობდა თავისი მოძღვრის დაცვას. ერთ-ერთი ასეთი საუბრის მერე გამოეცხადა სულიერი მამა, ღირსი ანატოლი და მკაცრად უთხრა: - არავის აქვს უფლება, თავისი უგუნურებითა და კადნიერებით მოძღვრის მოქმედება განიკითხოს. მოძღვარი თავისი ქცევით პასუხს აგებს ღვთის წინაშე. მის მნიშვნელობას ჩვენ ვერ მივხვდებითო.
ღირსი ნექტარიოსი სკიტში 1876 წელს მივიდა, მანტიით კი 11 წლის მერე შემოსეს. სიბერეში იგონებდა: - ამის მერე მთელი წელი მხრებს ქვემოთ ფრთებივით ვგრძნობდიო. მონაზვნად აღკვეცაზე წმინდა ნექტარიოსი ეუბნებოდა ერთ-ერთ მორჩილს: "როცა მონასტერში მოხვედი და ღმერთს აღთქმა მიეცი, უფალმა ყველა შენი დაპირება მიიღო და ჩაიწერა. შენ კი მონაზვნობა მიიღე. ეს მხოლოდ მონასტრული წესია. თუ მონაზვნურად იცხოვრებ, ყველაფერს მიიღებ მომავალ ცხოვრებაში, ხოლო თუ მანტიას მიიღებ და მონაზვნურად არ იცხოვრებ, მას მომავალ ცხოვრებაში გაგხდიან". დედა ა-მ, რომელიც ამ სწავლებას უსმენდა, მოძღვარს შესჩივლა, - ცუდად ვცხოვრობო. მან კი უპასუხა: "როცა რაიმე ხელობას სწავლობენ, ნახელავს თავიდან აფუჭებენ ხოლმე, შემდეგ იუმჯობესებენ ხელს. შენ ჯავრობ, რომ არაფერი გამოგდის. ასე რომ, ჩემო დედაო, როცა უფალი ანგელოზებრივი ხატის ღირსს გაგხდის, მაშინ მადლი ყველაფერში განგაძლიერებს". დედა ა. შეეპასუხა, - მამაო, ახლახან არ თქვით, მანტიისკენ არ უნდა ისწრაფოო? "დედაო, ასეთია სულიერი კანონი: არ უნდა ითხოვო და არც უარი უნდა თქვა", - მიუგო მან.
მონაზვნობას მამა ნექტარიოსი დიდად აფასებდა, ოპტელ მორჩილს, შემდგომში ბერ გიორგის უთხრა: "შენ სამი რამის გეშინია: პირველი - მონაზვნობაზე უარის თქმის შიშია; მეორე - ხელმძღვანელის გეშინია; მესამე - შენი ახალგაზრდობის გეშინია. რომლისა უნდა გეშინოდეს ყველაზე მეტად? გირჩევ, ყველაზე მეტად მონაზვნობა დაიმარხო, იარაღითაც რომ დაგადგნენ, მონაზვნობაზე უარი არ თქვა".ღირს ამბროსისა და ღირს ანატოლის მამა ნექტარიოსი ჭეშმარიტი მონაზვნური გზით მიჰყავდათ. ღირსი ნექტარიოსი ასე იხსენებდა მათ ზრუნვას: "ზოგიერთი დრტვინავს მოძღვარზე, - ჩვენ მდგომარეობაში არ შედის, არ გვიღებსო. არ უკვირდებიან საკუთარ თავს და არ ფიქრობს: ხომ არაფერი შევცოდეთო. შესაძლოა მოძღვარი იმიტომ არ მიღებს, რომ ჩემს სინანულს ელის და გამომცდის? მე ცოდვილი საკუთარ თავზე გეტყვი: მივიდოდი მამა ამბროსისთან. ის კი: - უსაქმოდ რას დადიხარ, ჯობს, შენს კელიაში დაჯდე და ილოცოო. გული კი მეტკინებოდა, მაგრამ არ ვდრტვინავდი. მივიდოდი ჩემს სულიერ მოძღვართან, მამა ანატოლისთან. ის კი განრისხებული მხვდებოდა: "უსაქმოდ რას დაყიალობ? უქმმეტყველებისთვის მოხვედი?" დავბრუნდებოდი კელიაში. იქ კი მაცხოვრის ხატის წინაშე დავემხობოდი და მთელი ღამე ვტიროდი: - უფალო, რა დიდი ცოდვილი ვარ, თუკი მამებიც არ მიღებენ-მეთქი".
ერთხელ მამა ნექტარიოსს ჰკითხეს, ხომ არ შფოთავდი შენს მოძღვრებზეო. მხოლოდ ერთხელ შევცოდე და მამა ამბროსისთან გამგზავნეს გონს მოსაყვანად. მას კი ჯოხი ჰქონდა. როგორც კი შევცოდებდი, მცემდა (არა ისე, როგორც მე გექცევით!). რა თქმა უნდა, არ მინდოდა, რომ ვეცემე. როგორც კი მოძღვარი ჯოხს დასწვდა, გამოვიქეცი. მოსაბოდიშებლად მერე მივედიო.
ღირს ანატოლიზე (ზერცალოვი) თქვა: "მე მასთან ოცი წელი მქონდა ურთიერთობა და მისი ყველაზე უღირსი შვილი და მოწაფე ვიყავი, რაზეც ახლა ვტირი". მერე სტუმარს მიუბრუნდა და დაუმატა: "ასე რომ, დედაო, გინდა იყო მონაზონი? მაშინ ყველაზე უკანასკნელ შვილად და ცოდვილად ჩათვალე თავი". მამა ნექტარიოსი მკაცრი იყო, თავისებური. მასთან მიმსვლელთა გულებს გამოცდიდა და სიხარულსა და ნუგეშს აძლევდა.
ერთი მონაზონი ჰყვებოდა: ერთხელ ბერს უკითხავს, - რას შვრები, დედაო, ბედნიერი ხარო? დიახო, - მიუგია თავისი უბრალოებით. კარგი! - უთქვამს, მერე თურმე თავის კელიაში შევიდა, მალე განრისხებული გამოვიდა. მონაზონი მას ამქვეყნიურ საგნებზე ეკითხებოდა, სახლზე და სხვადასხვა რამეზე, თუ როგორ მოქცეულიყო, მოძღვარი კი დუმდა. მერე სხვა მოძღვართან გაგზავნა - ჩემთან ნუღარ ივლითო. მონაზვნის ქვითინს ყურადღება არ მიაქცია მამა ნექტარიოსმა, სხვები მიიღო, ის კი არა. მერე სასოწარკვეთილ ქალს ხელი მოჰკიდა, ხატებთან მიიყვანა და ჰკითხა, - მითხარი, გინდა ზეციურ სასუფეველში მოხვედრა? - თან მუჯლუგუნი ჰკრა. მინდა! - ცრემლები ახრჩობს მონაზონს. "ჰოდა, იცოდე! უკეთესს ნუ ელოდები. მე სხვა გზა არ ვიცი. თუ გინდა, შენ თვითონ მოძებნე", - უთხრა და წავიდა. მეორე დღეს მონაზონს ორი საროველი მამის ცხოვრების აღწერა მისცა წასაკითხად. პირველი მკაცრი იყო, მეორე - ლმობიერი. დამწყებთ მკაცრი მამა ლმობიერთან აგზავნიდა, თორემ ისინი ვერ უძლებდნენ ამ სიმკაცრეს. მამა ნექტარიოსსაც, თავისი მოძღვრების მსგავსად, ამ გზით მიჰყავდა თავისი სულიერი შვილები. თითქოს მათ მომავალი უდიდესი განსაცდელებისთვის ამზადებდა. ერთ-ერთ თავის სულიერ შვილს უთხრა: "გარწმუნებ, რომ ჩვენ გამოცდები და მანევრები გვექნება. გამოცდების მერე კი სულიერი სიხარული გვეწვევა". სულიერმა შვილმა შორს დაიჭირა - მამაო, მე უკვე დიდი ვარ, რაღა გამოცდები მექნებაო. მამა ნექტარიოსმა გაუღიმა - არა, აუცილებლად გვექნება გამოცდებიც და გადაბარებებიცო.
თუ რა იყო ეს გამოცდები, ამას შემდგომში გავიგებთ.
