* * *
გოჩა საითიძე, "რა ბედი ეწია ქეთევან დედოფლის წმინდა ნაწილებს...

ისტორიულ-შემეცნებითი ჟურნალი "ისტორიანი"

წმინდა ქეთევანი ქართულმა ეკლესიამ იმთავითვე წმინდანად შერაცხა და მისი ხსენების დღედ 13 სექტემბერი (ახალი სტილით 26 სექტემბერი) დადგინდა. XVII ს-ის 30- იან წლებში თეიმურაზ I-ს ქ. თელავში დედამისის - წმინდა ქეთევან დედოფლის სახელზე აუგია პატარა ბაზილიკა. გადმოცემის მიხედვით, ამ ტაძრის აშენება დაკავშირებულია სასწაულთან - წამების წინ წმინდა ქეთევანს ღვთისმშობლის ხატთან ულოცია. დედოფალს ხატი ხელიდან გასხლტომია, ცაში აფრენილა და ოქროს ძაფებით ციდან ჩამოშვებულა თელავში, იმ ადგილას, სადაც დღეს წმ. ქეთევანის სახელობის ტაძარი დგას და აქ დავანებულა. ამის შემდეგ ცხრა დღეში აუგიათ ხსენებული ტაძარი. მაშინ თელავში ჯერ კიდევ არ იყო აშენებული კახთ მეფეთა სასახლე.

მეფე გიორგი XII-მ იოანე აფხაზს "თელავსა ორჯერ გაატანა სანთლები კელაპტრები, რათა დღესა ქეთევან დედოფლისასა დაესწროს წირვის ჟამს მცირესა ეკლესიასა შინა, აღშენებულსა მუნ თეიმურაზ მეფისაგან პირველისა. ესე ეკლესია არის პირველი ნაკურთხი ქეთევან დედოფლისა წამებულის სახელზედ".

XIX ს-ის ცნობილი ისტორიკოსის, პლატონ იოსელიანის წიგნზე "ცხოვრება გიორგი მეცამეტისა" დართული ცნობა გვამცნობს, რომ ანჩისხატის დეკანოზს, მწერალ-მწიგნობარ სოლომონს აღა-მაჰმად-ხანის შემოსევის დროს ამ პატარა ტაძარში გაუხიზნავს ანჩისხატის ხელთუქმნელი ხატი: "1795 წელს ზურგით გადაიტანა ხატი პირიღმრთისას და ქალაქიდამ დაუდგა ურემსა მცხეთაში და აქედან გამოსულა არაგვსა, წავიდა თელავს და დახიზნვა მუნ იგი ქეთევან დედოფლის ეკლესია".

წმინდა ქეთევან დედოფალმა თავისი მაგალითით იხსნა სრულიად საქართველო გამაჰმადიანებისაგან და თავისი მოწამებრივი სიკვდილით გაამხნევა სასოწარკვეთილი ქართველობა. შეიძლება ითქვას, რომ მამული და ერი სულიერ-ხორციელად მოსპობისაგან და სხვა ხალხებში ასიმილაციისაგან წმ. ქეთევანის, წმინდა ლუარსაბ II-ის, სხვა წარჩინებულთა და საეკლესიო მოღვაწეთა თუ ერისკაცთა ქრისტესადმი თვითშეწირვამ გადაარჩინა, მათი შუამდგომლობით არ აღიგავა პირისაგან მიწისა მრავალწამე¬ბული ქართველი ერის სახსენებელი. მათ სისხლზე, მათ წმინდა ნაწილებზე არის დამყარებული საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია, რომლის სიდიადესა და სიქველეს განცვიფრებაში მოჰყავს ქრისტიანობის ისტორიის ყოველი მკვლევარი.

ქართველი ერისათვის ერთ-ერთ ყველაზე მძიმე პერიოდში მეფე თეიმურაზიც, მსგავსად თავისი წმინდა დედის ქეთევანისა, ფარად და დარაჯად ედგა ეროვნულ სარწმუნოებასა და ქართველობას. იგი ღირსებითა და შეიძლება ითქვას, წარმატებითაც ებრძოდა ქრისტიანობის უსასტიკეს მტრებს, უზარმაზარი იმპერიის მმართველებს: შაჰ-აბას I-ს, შაჰ-სეფის და შაჰ-აბას II-ს. 1606 წლიდან 1663 წლამდე, თითქმის 60 წელი, მისგან მოსვენება არ ჰქონდათ საქართველოს მტრებს. თეიმურაზი ღრმად მორწმუნე ქრისტიანი იყო და კარგად ესმოდა საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის მნიშვნელობა და ღირსება. იგი არა მარტო სპარსეთ-ოსმალეთის მმართველებს ებრძოდა, არამედ მათი პოლიტიკის გამტარებელ გადარჯულებულ ქართველებსაც, რომელნიც არანაკლები უბედურების მომტანნი იყვნენ საქართველოსათვის. იგი იყო ფრიად ტრაგიკული პიროვნება.

მიუხედავად იმისა, რომ თეიმურაზს ქართლ-კახეთის მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი ემხრობოდა, საბოლოოდ მაინც დამარცხდა, რაც "ქართველობის" დამარცხებას ნიშნავდა, რადგან ქართულმა სახელმწიფოებრიობამ თვისობრივად სულ სხვა სახე მიიღო. ძველქართული სახელმწიფოებრიობის ადგილას როსტომ-ხანის (დაუდ-ხანის უკანონო შვილი) მიერ დამყარებული არაეროვნული ქართულ-ყიზილბაშური სახე ქართლ-კახეთის მმართველობისა მთელი 112 წლის მანძილზე არსებობდა - 1632-1744 წლებში.

სქემოსან ბერად აღკვეცილი და ქრისტიანობის დაცვისათვის შაჰის მიერ დაპატიმრებული 74 წლის თეიმურაზი 1663 წელს ასტრაბადის ციხეში გარდაიცვალა. კახელებმა საყვარელი მეფის ნეშტი საქართველოში ჩამოაბრძანეს და ალავერდს დიდი პატივით დაკრძალეს. საქართველოს დაუძინებელი მტერი - შაჰ-აბასი კი, გრიგოლ ხუცესმონაზვნის სიტყვით, "რისხვითა ღმრთისაჲთა დასნეულდა და ჭირითა სასტიკითა განვიდა ცხოვრებისაგან და განსივნა და განსკდა საუნჯე იგი არაწმიდათაჲ, მუცელი მისი და დაეფლა ჯოჯოხეთს".

ქართველმა დედოფალმა არც მაჰმადიანობა მიიღო და არც კათოლიკობას ეზიარა.

ტყვეობაში მყოფი დედოფალი როგორც მუსლიმთა, ასევე სხვადასხვა აღმსარებლობის ქრისტიანთა ყურადღების ცენტრში აღმოჩნდა, მათ შორის - განსაკუთრებით კათოლიკური რომისა და მართლმადიდებელი რუსეთისა. ირანის შაჰს, აბას I-ის მსოფლიო ბატონობის მოსაპოვებლად სჭირდებოდა გამჭრიახი პოლიტიკა ქრისტიანული სამყაროს მიმართ, რომლის დროს იგი ლოიალურად ეპყრობოდა კათოლიკეებს და გრიგორიანელ სომხებს. ამ ფაქტის უტყუარი საბუთია ირანში კათოლიკური და სომხური ეკლესიების არსებობა, ამავე დროს, იგი დიდი უნდობლობით ეკიდებოდა მართლმადიდებლებს. შაჰი აძლევდა კათოლიკეებს უფლებას, ხლებოდნენ ქეთევან დედოფალს. ეს იყო ერთგვარი მცდელობა ქართველი დედოფლის კათოლიკურ აღმსარებლობაში მოქცევისა. ეს კი უთუოდ მორალურად გატეხდა ქართველებს. ამდენად, ქეთევან დედოფლის მიმართ კათოლიკური რომისაგან გამოვლენილი განსაკუთრებული ყურადღება იყო გამოხატულება რომის პოლიტიკური მიზნებისა, საქართველო კათოლიკური ოჯახისთვის შემოეერთებინა. სამეცნიერო ლიტერატურაში, საარქივო დოკუმენტების სახით, შემორჩენილია ლათინურ ენაზე შესრულებული ფაქტობრივი მასალა რომის პაპის წერილებისა ქეთევან დედოფლის შვილის, თეიმურაზ პირველისა და კათალიკოს ზაქარიასადმი, სადაც აღინიშნება ქეთევან დედოფლის ღვაწლი და დიდი იმედი თეიმურაზის მიერ კათოლიკობის მიღებასთან დაკა-ვშირებით, რომლის გამო რომის პაპი თეიმურაზს შემდეგს მიუთითებს: "საჭიროა მთელი ძალით იზრუნო, რათა ეკლესიის მეთაურები და მღვდელმსახურები, იბერიის სულის მწყემსები, რომლებიც უფლის სახლში ცხოვრობენ, შენთან ერთად ერთსულოვნად აღიარებდნენ პეტრეს სახელმწიფოს - ეკლესიის ხილულ მეთაურს - რომის ტახტის სახით. ხომ შეუძლებელია მოიფიქრო იბერიის მშვიდობისათვის რაიმე უფრო ხელსაყრელი და ციური მფარველობის მისაღებად უფრო მართებული". კათალიკოსი ზაქარია ასე პასუხობდა რომის პაპ ურბან VIII-ს: "ქრისტეს კანონს ჩვენში, მთელს საქართველოში, ყველა ქართველი მტკიცედ იცავს და მომავალშიც დაიცავს ყოველგვარი სისუსტისა და დათმობის გარეშე", ასეთივე სულისკვეთება ჩანს თეიმურაზის წერილშიც, როდესაც იგი აღნიშნავს "თურქის ტირანისაგან ძარცვას, ნგრევას და უსამართლობას. მაგრამ მიუხედავად ამისა რწმენა და ქრისტეს კანონი შევინარჩუნეთ მტკიცედ და უცვლელად. ეს ჩვენი მაგალითი უფრო მეტად, ვიდრე სხვა რამ ცხადყოფს, რომ რჯულგადადგომის გზას ჩვენ არ დავადექით და რწმენისგან არავითარის გადადგომა ჩვენ არ დავუშვით... ქრისტიანული სარწმუნოების სიყვარულმა და ერთგულებამ აიძულა დედაჩვენი, სპარსეთის ხელმწიფის კარზე წასულიყო, ეზრუნა თითოეული ქრისტიანისათვის, ქართველისათვის, რომლებიც სპარსეთის სამეფოში იმყოფებოდნენ, დაებრუნებინა ისინი საკუთარ სამშობლოში, თავისი რწმენისა და რელიგიის წიაღში". რომის პაპის განსაკუთრებულმა ყურადღებამ ტყვე დედოფლის მიმართ, პორტუგალიელი ბერის, ამბროზიო დუშ ანჟუშისა, რომელმაც უჭირისუფლა დედოფლის წმინდა ნაწილებს, აგრეთვე კათოლიკე ბერების მცდელობამ, აეყვანათ ქეთევან დედოფალი მსოფლიო წმინდანთა რანგში, წარმოშვა მოსაზრება ქართველი დედოფლის მიერ სიკვდილის წინ კათოლიკური აღმსარებლობის მიღების შესახებ. ქართულმა მართმადიდებელმა ეკლესიამ ქეთევან დედოფალი წამებისთანავე წმინდანად შერაცხა. ქრისტიანულ სამყაროში ცნობილია, რომ ის ეკლესია, რომელიც პირველად აღიარებს წმინდანს - იტოვებს ამ უფლებას. გრიგოლ დოდორქელის ქეთევან დედოფლისადმი მიძღვნილ ჰაგიოგრაფიულ თხზულებაში (ვრცელ რედაქციაში) მითითებულია, რომ კათოლიკე ბერების მიერ ქეთევან დედოფლის წმინდა ნაწილების ჩამობრძანებას საქართველოში ხალხი დიდი ზეიმით შეხვდა. მნიშვნელოვანია ის ფაქტიც, რომ ამ დროისათვის, ესე იგი, 1628 წლისათვის, ქართულ მართლმადიდებელ ეკლესიაში უკვე აღინიშნებოდა ქეთევანის ხსენების დღე და შესაბამისად სრულდებოდა დედოფლისადმი მიძღვნილი გალობა და მთელი მღვდელმსახურება. აღსანიშნავია, რომ რუსეთის მიერ XX საუკუნეში გამოქვეყნებულ ენციკლოპედიურ გამოცემაში - "ქრისტიანობა" მართლმადიდებელ მოწამეთა სიაში ქეთევან დედოფალი წარმოდგენილია როგორც დიდმოწამე, რასაც წინ უძღვის XVII საუკუნეში რუსი ელჩების მიერ შესრულებული საარქივო მასალა, სადაც ჩანს რუსეთის დაინტერესება მართლმადიდებელი წმინდანის მიმართ. XVII, XVIII და XIX საუკუნეების დასაწყისის ქეთევან დედოფლისადმი მიძღვნილ ძველი ქართული მწერლობის სხვადასხვა ჟანრის: სასულიერო, საისტორიო, საერო თხზულებებში არ დამდგარა საკითხი ქეთევან დედოფლის აღმსარებლობასთან დაკავშირებით, რადგან არსებობდა ერთადერთი ჭეშმარიტება - ქეთევან დედოფალი მართლმადიდებლად აღესრულა. ფილოლოგიურ მეცნიერებათა დოქტორი, კულტუროლოგი მარინე ცინცაბაძე მონოგრაფიაში "ქართველთა დიდმოწამე წმინდა ქეთევან დედოფალი" წერს: "თუ გავითვალისწინებთ იმ ფაქტს, რომ პორტუგალიელი ბერი სიცოცხლის ბოლო წუთამდე გვერდში ედგა დედო¬ფალს, მოვლენების მიმართ მის როგორც თვითმხილვე¬ლის წერილობით აღიარებას ყველაზე უტყუარი საფუძვე¬ლი უნდა ჰქონოდა. არსებობს ამბროზიოს მიერ შედგე¬ნილი ორი დოკუმენტი: ერთი დაწერილია 1625 წელს, სადაც დუშ ანჟუში ბუნდოვნად გადმოსცემს დედოფლის აღმსარებლობითი ფაქტის ამბავს, მაგრამ 1640 წლით დათარიღებულ წერილში იგი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ ქეთევან დედოფალი აღასრულებდა "ბერძნულ წესს ღვ-თისმსახურებისა". საინტერესოა, რატომღა არსებობდა კითხვა წმინდა ქეთევან დედოფლის აღმსარებლობასთან დაკავშირებით. ევროპული საქრისტიანო თვლის, რომ ქართველმა დედოფალმა უკანასკნელი ზიარება პორტუგალიელ ბერ ამბროზიო დუშ ანჟუშისაგან მიიღო. 1640 წელს ამბროზიო დუშ ანჟუშის მიერ რომის პაპისადმი გაგზავნილი წერილი, რომლის სახელწოდებაა "ნამდვილი ცნობები ქეთევან დედოფლის მოწამებრივი სიკვდილის შესახებ", მთლიანად აბათილებს მოსაზრებას ქეთევანის კათოლიკური წესით ზიარების შესახებ. დოკუმენტში თანმიმდევრულად აღწერილია დედოფლის მიერ სიკვდილის წინ შესრულებული მთელი პროცესი: "დაამთავრა ლოცვა, იგი წამოდგა, შეხედა თავის სამლოცველოს კედლებზე განლაგებულ ყველა წმინდანის გამომეტყველებას. ჩაიდო ნაკურთხი პურის ნატეხი, სწრაფად გამოვიდა სამლოცველოდან და წავიდა შაჰის ემისრებისაკენ". ამ ეპიზოდში არსად ჩანს არც ერთი ადამიანი, რომლის დახმარებითაც დედოფალი ვინმესგან, თუნდაც ამბროზიოსგან, მიიღებდა ზიარებას. მაშ, ვისგან მიიღო ქართველმა დედოფალმა სიკვდილის წინ ზიარება? ამ კითხვაზე პასუხის გასაცემად მარინე ცინცაბაძე იშველიებს XVII-XVIII საუკუნეების მიჯნის მოღვაწეების: გრიგოლ დოდორქელის, დომენტი კათალიკოსისა და ბესარიონ ორბელაშვილის ჰაგიოგრაფიულ თხზულებებს, შესრულებულებს საქართველოს საპატრიარქოს დაკვეთით. ესაა ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიის ქეთევან დედოფლის ღვაწლთან დაკავშირებული დამოკიდებულების ამსახველი ერთგვარი ფაქტობრივი მასალა, რომელსაც დღეს დოკუმენტური წყაროს მნიშვნელობა ენიჭება. მათ შორის დავითგარეჯის დოდოს მონასტრის მეწესის გრიგოლ დოდორქელის ჰაგიოგრაფიული თხზულების სათაურია: "წამებაჲ ყოვლად დიდებულისა მოწამისა დედოფლისა ქეთევანისა, რომელი იწამა სპარსთა მეფისა შაჰაბაზ უსჯულოსა მიერ ქალაქსა შირაზსა". გრიგოლ დოდორქელი დედოფლის სიკვდილის წინ წარმოთქმული ლოცვის შემდგომ ეპიზოდს ასე გადმოგვცემს: "დაასრულნა რაჲ ყოველნი ესე სიტყუანი, მაშინ გამოიღო წმინდაი იგი საიდუმლოი შენახატი მის მიერ ჭურჭელსა რაჲსმე წმიდასა, აღიღო ხელითა თვისითა და თქუა: უფალო იესო ქრისტე, რომელმან მოგვიყიდენ პატიოსნითა სისხლითა შენითა, აწცა მიითულე სისხლი ცოდვილისა მხევლისა შენისა... აღასრულა ყოველი და გამოვიდა განძლიერებული ძალითა საღმრთოითა და დაჯდა წინაშე მტარვალთა მათ თანა. ამდენად, გრიგოლის მიერ აღწერილ ზიარების სცენაში ქეთევანი ლოცულობს, შემდეგ გამოიღებს მის მიერ შენახული ჭურჭლიდან სიწმინდეს და თავისი ხელით მიიღებს წმინდა საიდუმლოს ანუ ნაკურთხ პურს, როგორც სიმბოლოს ქრისტეს ხორცისა. კათალიკოსი დომენტი წერს: "ხოლო დედოფალმან ილოცა და ეზიარა უხრწნელსა ხორცსა და სისხლსა ქრისტესსა და მერმე წარმოთქვა მრწამსი სრულიად ღმრთისბრწყინვალედ". ამრიგად, ორივე ავტორი უთითებს დედოფლის მიერ "თვითზიარების ჩატარების ფაქტზე. თვითზიარების შესრულების ტრადიცია უკავშირდება უძველესს პერიოდს ადრეული ქრისტიანობისა. "თვითზიარება" განსაკუთრებით სრულდებოდა ქრისტიანობის დევნულობის პერიოდში, როდესაც მორწმუნეები საიდუმლო წესს ასრულებდნენ კატაკომბებში და სხვაგან. მათ მიჰქონდათ წმინდა პური შინ და იქ ეზიარებოდნენ რწმენის გასაძლიერებლად ან წამების წინ. XVII საუკუნის მუსლიმურ გარემოში მყოფი ქრისტიანი მორწმუნე მზად იყო რა თავის გასაწირად, თან ჰქონდა შენახული სიწმინდეები და სიკვდილის წინ - მღვდლის არყოფნის გამო, თავისი ხელით აღასრულებდა ზიარებას.

რა მიზეზის გამო არ აღიარა რომის ეკლესიამ ქეთევანი წმიდანად, მაშინ როდესაც არა ერთი და ორი მისიონერი ოფიციალურ რომის ხელისუფლებას უმტკიცებდა, ქეთევანმა "კათოლიკური" აღმსარებლობა მიიღო, ამიტომ შეიძლება მისი წმინდანად შერაცხვაო? ქეთევანის მოწამეობის ამბავი, სარწმუნოებისათვის თავის დადება, იმდროინდელ საქრის-ტიანო სამყაროში სწრაფად გავრცელდა. ამიტომაც რომს დიდი სურვილიც ჰქონდა მისი წმინდანად აღიარებისა, მაგრამ როგორც თანამედროვეთა ნაამბობიდან ჩანს, ქეთევანი მტკიცე მართლმადიდებელი იყო და ასევე გარდაიცვალა. ეს თვით შაჰისთვისაც ცნობილი იყო. როცა შაჰ-აბასს ქეთევანის წამებით სიკვდილის ამბავი მოახსენეს, მასთან იმ დროს ყოფილა გამაჰმადიანებული გიორგი სააკაძე. შაჰმა მოისმინა ქეთევან დედოფლის სულიერი სიმტკიცის, სარწმუნოების შესანარჩუნებლად ტანჯვის შესახებ და ის, რომ მან გამაჰმადიანებას წამებით სიკვდილი ამჯობინა, აღშფოთდა, მიუბრუნდა მის ახლო მდგომ მოურავ-ბეგს და შეჰყვირა: დიახ, ის ქალბატონი დაიღუპა თავისი სარწმუნოებისათვის და არა ისე, როგორც შენ, - და სილა გააწნა მოურავს. ქეთევანს რწმენა რომ შეეცვალა და კათოლიკობა მიეღო, მაშინ შაჰს მოურავთან სათქმელი აღარაფერი ექნებოდა, აღარც რუსი ელჩები იქნებოდნენ ქეთევანის ბედით დაინტერესებულნი, რომელთაც სურდათ კახეთის დედოფალი მოსკოვში წაეყვანათ. შაჰი მათ ქეთევანის მიერ მართლმადიდებლური სარწმუნოების უარყოფის შესახებ აცნობებდა და, რაც მთავარია, ევროპელთა გავლენით კათოლიკე ქეთევანს აღარც აწამებდა (ევროპა მისი პოლიტიკური მოკავშირე იყო ოსმალეთთან ომში). ირანის შაჰის ყოველგვარი მცდელობა ქეთევან დედოფლის გატეხისა უშედეგო აღმოჩნდა: ქართველმა დედოფალმა არც მაჰმადიანობა მიიღო და არც კათოლიკობას ეზიარა, იგი ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიის ერთგული დარჩა.

მომზადდა მარინე ცინცაბაძის მონოგრაფიის, "ქართველთა დიდმოწამე წმინდა ქეთევან დედოფლის" მიხედვით

* * *
დასასრული იხილეთ შემდეგ გვერდზე