* * *

შაჰ-აბასის სახელი სხვა დამპყრობლებზე უფრო მტკივნეულად შემორჩა ისტორიას, ცნობილია, რომ მან 130 ათასი ქართველი გადაასახლა ირანში, მაგრამ ფრანგი მოგზაური ჟან შარდენი თავის კვლევებში სულ სხვა ინფორმაციას გვაწვდის, მისი მონაცემებით, გადასახლებულთა რიცხვი 400 ათასი იყო.

XVII საუკუნის იტალიელი მოგზაური პიეტრო დელა ვალე ქართველთა ირანში გადასახლების ამბებს აგვიწერს: "რა მდგომარეობა მოჰყვა ამ საზარელს გადასახლებას, რამდენი სიკვდილი საშინელი გაჭირვებისგან, რამდენი წყვეტა-ჟლეტა, რა გლეჯა, რა გახრწნა, რა ძალდატანება, რამდენი ჩვილი, ყმაწვილი დააღრჩვეს მამებმა თავისივე ხელით ან წყალში ჩაყარეს, რათა მათი საცოდაობა და სატანჯველი არ ენახათ, რაკი ყოველს ღონეს იყვნენ მოკლებულნი მათს საპატრონოდ! რამდენსა ჟლეტდა გზა-გზა დაცვივნულებს, ან მათ, რომელთაც აღარ შეეძლოთ სიარული, სპარსთა მხედრობა. რამდენი ბავშვი მოჰგლიჯეს ამათ დედის ძუძუს და დაჰყარეს გზებზედ მხეცების შესაჭმელად, ცხენებისა, აქლემებისა და ჯორების ფეხქვეშ სასრესად. რამდენი დააშორეს მამა შვილს, ცოლი ქმარს, და ძმას და გაჰფანტეს ერთი ერთმანეთისაგან შორი-შორს ქვეყნებში, ისე, რომ ეს საწყლები საუკუნოდ იყვნენ იმედგაწყვეტილნი, ენახათ კიდევ როდისმე ერთმანეთი! რამდენი ქალი და კაცი იყიდებოდა პირუტყვზედ უფრო იაფად. რამდენი სხვა ამისთანები ხდებოდა ღირსი სიბრალულისა, მაგრამ ყველას ვინ მოსთვლის".

გადასახლებულთა ბედი სხვადასხვანაირად გრძელდებოდა, ნაწილი გზაშივე იყიდებოდა ან იხოცებოდა, ნაწილი ირანის სხვადასხვა რაიონში ჯგუფ-ჯგუფად სახლდებოდა და მალევე ერეოდა ადგილობრივ ეთნოსს.

ქართველების მასობრივი გადასახლებით შაჰ-აბასი რამ¬დენიმე სტრატეგიულ მიზანს ისახავდა:

ყოველმხრივ ასუსტებდა ურჩ ქართლ-კახეთს;

ახალი ქართული დასახლებებით იცავდა საკუთარ, სტრატეგიულად მნიშვნელოვან რეგიონებს, მათ შორის ისპაანს, მომთაბარე ტომების - ბაჰთიარების, ლურების, ქურთების გამუდმებული თავდასხმებისგან;

ქართველების მეშვეობით ირანში ნერგავდა ინტენსიურ მეურნეობას;

მამაცი ქართველი მეომრებით საკუთარ ლაშქარს აძლიერებდა.

ირანში ქართველი მოსახლეობის გადანაწილების შესახებ ცნობები ძალიან ცოტაა, თუმცა საკმარისია იმისთვის, რომ მიახლოებით გავარკვიოთ, სად ჩაასახლეს ისინი. პა¬ტარ-პატარა ჯგუფები ჩასახლებული ყოფილა სხვადასხვა პროვინციაში. ძირითადი ნაწილი ისპაანისა და ირანის ჯულფის მიდამოებში ჩაუსახლებიათ. დღესდღეობით ჯულფის შემოგარენში ნაპოვნია საფლავის ქვები ქართული წარწერებით. გამოდის, რომ ქართველები ძირითადად ჩაასახლეს კასპიის ზღვისპირა რაიონებში და თავრიზიდან დაწყებული, შირაზით დამთავრებული. ნაწილი - ჩრდილო აღმოსავლეთით, ხორასნის "ოსტანის" ერთ-ერთ უკაცრიელ ადგილას, კერძოდ, აბას-აბადში, რომელიც შაჰრუდსა და საბზივარს შორის მდებარეობს. ქართველთა დიდი ნაწილი კი ბახთიარიის მთებში, ფერეიდანში.

ამ ჩამოთვლილი მხარეებიდან დღესდღეობით ქართველები მხოლოდ ფერეიდანში ცხოვრობენ. სხვაგან ან მომთაბარე ტომებთან განუწყვეტელ ბრძოლაში დაიხოცნენ, ან ადგილობრივ მოსახლეობას შეერივნენ, დაავიწყდათ ენა და კულტურა და სპარსელები გახდნენ.

ფერეიდნელებს საუკენეების მანძილზე უხდებოდათ თავის დაცვა ლურების, ქურთების, ბახთიარების თუ სხვა ტომებისგან. გადმოცემით იციან, რომ ადრე ფერეიდანის მიწაზე მხოლოდ ლეღვის ხეები ხარობდა და იმის მოსავალსაც ქურთები ართმევდნენ. საშოვარისთვის ქალაქში წასული მამაკაცები გზაში იღუპებოდნენ. მომთაბარეებს ტყვედ მიჰყავდათ ქართველები და ბევრ მათგანს კლავდნენ, სხვებს კი დიდი გამოსასყიდის საფასურად ათავისუფლებდნენ.

ასევე გადმოცემით იციან ციხემთის ბრძოლაზე. იციან, რომ ამ ბრძოლაში ქართველთა დიდი ნაწილი დაიღუპა. დედები, იმის შიშით, რომ მტრის ხელში არ ჩავარდნილიყვნენ, შვილებს გულში იხუტებდნენ და ზურგით ხტებოდნენ კლდიდან. ასე გადარჩა ბევრი პატარა ქართველი.

მიუხედავად ამ ყველაფრისა, ფერეიდნელებმა მოიტანეს დღემდე ენა და ტრადიციები. მართალია, ოდნავ სახეშეცვლილი, ოდნავ სპარსულნარევი, მაგრამ მაინც ქართული.

ფერეიდნული ქართული უნიკალური მოვლენაა. ეს არის ოთხი საუკუნის წინანდელი ქართული მეტყველება. ფერეიდანში თქვენ მოისმენთ ძველებურ ქართულს და მოგეცემათ საშუალება იმოგზაუროთ მშობლიური ენის წარსულში. ქართული ყველა ფერეიდნელმა იცის, რადგან ისინი ქართულად იდგამენ ენას.

ისქანდერ მუნშის ცნობით, ქართველებს ფერეიდანში ჩასახლებისთანავე აუგიათ ეკლესიები თუ ქრისტიანული ტაძრები და მტკიცედ დაუცავთ თავიანთი სარწმუნოებისათვის დამახასიათებელი ადათ-წესები, მაგრამ სპარსელებმა ქართველებს ტაძარი "მიზგითით" შეაცვლევინეს. შაჰი ფერეიდანში დასახლებული ქართველების გამაჰმადიანებას უდიდეს მნიშვნელობას ანიჭებდა. ფერეიდნელებს მოუხდათ დაეთმოთ სარწმუნოება ქართველობის გადასარჩენად. დღეს ფერეიდნელებმა გადმოცემით იციან, რა სისხლისღვრის ფასად დაათმობინეს სპარსელებმა მათ წინაპრებს მართლმადიდებლობა. ამას ადასტურებს მოგზაური დენ-გარსიაც: "მე შევხვდი ისპაანში შაჰის მოედანზე ასეთ სურათს - რამდენიმე ქართველ გოგონას წამებით აიძულებდნენ, მაჰმადიანობა მიეღოთ, მაგრამ ისინი სიკვდილამდე ქრისტიანები დარჩნენ". ეს იყო ერთი შემთხვევა, რომელსაც შეესწრო ეს მოგზაური. ვინ იცის, რამდენი ქართველი აწამეს ამ მოედანზე სჯულისათვის.

გადმოცემით, თურმე ფერეიდნელ დედებს ღვთისმშობლის ხატები ჰქონიათ დამალული. გაჭირვების ჟამს შესთხოვდნენ ხოლმე: "ნუ დაგვაგდებ აქ, დედა მერიემ... გაგვიყვანე შენი შვილები ფერეითიდან შენს მიწაზე, საქართველოჩი... საქართველოჩი..."

არსებობს თქმულება, რომ ფერეიდანში, "მთა მზიანის" გორაზე, ავღანელებთან ბრძოლისას ძალაგამოლეულ ქართველებს წმინდა გიორგი გამოეცხადათ და მისცა მათ ძალა ბრძოლის გასაგრძელებლად. ავღანელები გაიქცნენ და აღარც დაბრუნებულან. იმ ადგილას, სადაც ქართველებს წმინდა გიორგი დაუნახავთ, დიდი ქვა ყოფილა, რომელიც რაღაც ძალამ შუაზე გახეთქა. აქ ყოველი წლის ივნისს სალოცავად ადიოდნენ და ახლაც ადიან ქართველები. ქვის ხელის ხლებას ვერავინ ბედავს. ეს ლოდი უცნაური ფორმისაა, თითქოს მაკრატლით გაჭრესო. ამ ადგილთან მიკარებას სპარსელები ვერ ბედავენ, რადგან მათაც წმინდა ადგილად მიაჩნიათ.

* * *

შაჰ-აბასმა კახეთი ორად გაყო - ივრის აღმოსავლეთი მხარე განჯის მმართველს, ფეიქარ-ხანს ჩააბარა, ხოლო დასავლეთი ქართლის განმგებელს - ბაგრატ-ხანს. დაცარიელებულ კახეთში თურქმანების ჩამოსახლება დაიწყეს. კახეთის გაუკაცრიელების შემდეგ შაჰ-აბასი ქართლში გადავიდა, თეიმურაზის მომხრე თავადთა მამულები დაარბია და ქართლის თავად-აზნაურთა შვილების დიდი უმრავლესობა თავის ჯარში გაიწვია, ტყვეებიც დიდი რაოდენობით იგდო ხელთ და გამარჯვებული ირანში დაბრუნდა.

თეიმურაზი კი არათუ შედრკა, არამედ ყიზილბაშთა წინააღმდეგ დიდ ბრძოლას სათავეში ჩაუდგა და შეეცადა, ოსმალთა ჯარის დახმარებით მიეღწია მიზნისათვის. მან დახმარებისთვის რუსეთსაც არაერთხელ მიმართა (1615, 1618, 1624 წწ.). რუსეთი შეეცადა, დიპლომატიური გზებით ზეგავლენა მოეხდინა შაჰ-აბასზე, რათა მას თეიმურაზი და ლუარსაბი თავიანთ სამეფოებში დაებრუნებინა, მაგრამ ამას შედეგი არ მოჰყოლია, დრო კი არ ითმენდა. იმერეთის სამეფო კარზე მყოფმა შეჭირვებულმა თეიმურაზმა (იმერეთში დაწყებული შიმშილობის გამო) დახმარება სთხოვა ხონთქარს და მანაც გონიო და ახალციხის რამდენიმე სოფელი უბოძა. თეიმურაზი ახალციხეში გადავიდა და თავის ნათესავს (დედის მამიდაშვილს), მანუჩარ ათაბაგს ეწვია. შემდეგ "განიზრახა სტამბოლში წასვლა, ვინაიდგან აღეთქვა ხონთქარს შეწევნა" და აუწყა ათაბაგს, ხოლო ათაბაგმა მისცა მას ოლ¬თისი. თეიმურაზმა დედოფალი ხორეშანი და "დედაწულნი კახთა" ოლთისში დააბინავა, მათ ნოდარ სახლთუხუცესი დაუტოვა და შვიდასი კაცით სტამბოლს გაემგზავრა.

როდესაც შაჰმა თეიმურაზის თურქეთში წასვლა შეიტყო, ძლიერ განრისხდა და 1618 წელს თეიმურაზის ვაჟები - ლევანი და ალექსანდრე, რომელთაც ტყვეობაში ქეთევან დედოფალი ზრდიდა, ისპაანს ჩააყვანინა და დაასაჭურისებინა. უმცროსმა ვაჟმა ვერ გაუძლო ტანჯვას და გარდაიცვალა, ხოლო უფროსი ჭკუიდან შეიშალა. შაჰის მხრიდან თეიმურაზის შვილების მიმართ ჩადენილი მხეცობის შესახებ ქეთევან დედოფალმა არაფერი იცოდა, რადგან იმამ-ყული-ხან უნდილაძე დიდი პატივით ეპყრობოდა და არ სურდა, დაემძიმებინა მისთვის ისედაც მწუხარე გული. დედოფალთან შეხვედრის წინ პიეტრო დელა ვალე გაუფრთხილებიათ, რომ შვილიშვილების შესახებ არაფერი ეთქვა.

ამასაც არ დასჯერდა ცბიერი შაჰი და ერევნის ხანს, ამირ-გუნახანს უბრძანა ოლთისში მყოფი თეიმურაზის ოჯახი (თეიმურაზს ხორეშანთან შეეძინა ოთხი შვილი: დარეჯანი (ცოლი ზურაბ ერისთავისა, შემდეგ იმერთა მეფის, გიორგის ძის, ალექსანდრესი); დავითი იგივე დათუნა (1648 წელს ყიზილბაშებმა მოკლეს ს. მაღაროსთან); თინათინი (შაჰ-სეფის ცოლი) და ქეთევანი (ჯერ ადილ-შაჰის, შემდეგ იბრაჰიმ-შაჰის ცოლი)) ტყვედ აეყვანა და მისთვის გაეგზავნა. მაგრამ, საბედნიეროდ, დედოფალმა ხორეშანმა სიზმრისეული ხილვით შეიტყო განსაცდელის მოახლოება და ციხეში გამაგრდა, "ხოლო განთიადს დაესხა ამირ გუნახანი სპითა და, ვითარ ვერღარა რაჲ პოვა, უკუნ-იქცა და წარვიდა". შეიტყო ეს ამბავი ნოდარმა, რომელიც იმ დროს სხვაგან იმყოფებოდა, ერევნის ხანს დაეწია და სასტიკად დაამარცხა, ალაფი აიღო და გამარჯვებული დაბრუნდა დედოფალთან. ამ ბრძოლაში თავი გამოიჩინეს ქართველმა ებრაელებმაც.

სულთანმა მუსტაფამ დიდი პატივით მიიღო თეიმურაზი, ჯარით ვერ დაეხმარა, მაგრამ მოსცა სარჩოდ სანჯახები (ადმინისტრაციული ერთეულია) და მრავალი წყალობა უყო". თეიმურაზი ცოლ-შვილთან დაბრუნდა, ხოლო ცოტა ხანში გონიოს გაემგზავრა. 1623 წელს შაჰ-აბასმა კვლავ განაახლა ომი თურქეთთან. მან დაიკავა ბაღდადი და მთელი არაბული ერაყი, მალე ირანის მფლობელობაში მოექცა ქალაქები: მოსული და ბასრა, შიიტების წმინდა ადგილები - ნეჯეფი და ქერბალა. მან აღმოსავლეთშიც გაილაშქრა და თავის ქვეყანას შემოუერთა ყანდაარი, რომელიც ინდოეთის "დიდი მოგოლების" მფლობელობაში იყო მოქცეული.

გაგრძელება იხილეთ შემდეგ გვერდზე