ვინ ვართ ქართველები?! - ეს, ალბათ, ყოველთვის მარადიულ კითხვად დარჩება ისეთი უძველესი ცივილიზაციის და მდიდარი ისტორიულ-კულტურული ტრადიციების მქონდე პატარა ქრისტიანული ქვეყნისთვის, როგორიც საქართველოა.

თითქმის 10 წელი გავიდა მას შემდეგ, რაც საქართველოს რადიოს I არხის საახალწლო ეთერში გადაიცა ჟურნალისტ თამარ კიკვიძის 45-წუთიანი რადიოკომპოზიცია "ვინ ვართ ქართველები?!" თემა იმდენად მომგებიანად და კარგადაა შერGეული, რაც დრო გადის, გადაცემა მით უფრო საინტერესო მოსასმენი და აქტუალური ხდება. მუსიკაც შესანიშნავად არის შერჩეული. გადაცემაში 40-მდე რესპონდენტი მონაწილეობს. დიალოგები სხარტი, ლაკონიურია და პერსონაჟთა ხასიათები ისე კარგადაა გახსნილი, როგორც ნიჭიერი რეჟისორის მიერ დადგმულ რადიოსპექტაკლში, რაც გადაცემის ავტორის უდავოდ დიდ გემოვნებასა და მაღალ პროფესიონალიზმზე მიგვანიშნებს.

ჩვენი რუბრიკის სტუმარია ამ რადიოკომპოზიციის ავტორი, ფსიქოლოგი და ჟურნალისტი თამარ კიკვიძე, რომელიც ამჟამად საპატრიარქოსთან არსებული წმინდა ნინოს სახელობის სკოლის პედაგოგია.

- თამარ, დასანანია, რომ ჩამოსცილდით აქტიურ ჟურნალისტიკას. ამჟამად ვინმემ რომ შემოგთავაზოთ, კვლავ დაუბრუნდებით იმ საქმიანობას, რომელსაც რადიოში ათეული წლები მიუძღვენით?

- არ ვიცი. საკმაოდ მიმიზიდა პედაგოგობამ - უკვე მეშვიდე წელია აბიტურიენტებს ვამეცადინებ ე. წ. ზოგად უნარებში. "ეგრეთ წოდებულში" იმიტომ, რომ დღემდე არ დაარქვეს ნამდვილი სახელი, არ ჩათვალეს საგნად, არადა, ფაქტობრივად, აქ შედის ლოგიკა, რომელიც, ალბათ, არ არის სადავო, რომ არისტოტელედან დაწყებული, ცალკე დარგია, თავისი კანონზომიერებები აქვს და უნდა ისწავლო. შედის მათემატიკა. საკმაოდ საინტერესოა და აუცილებელიც ახალგაზრდებთან ურთიერთობა ჩემთვისაც, ბევრ რამეს ვასწავლით ერთმანეთს.

განათლებით ფსიქოლოგი ვარ. ჩემი მიზანი ტელევიზიაში მაშინ ახალშექმნილ სოციალური კვლევების განყოფილებაში მუშაობის დაწყება იყო (რამაზ საყვარელიძის ინიციატივით). რახან იქ შტატი არ აღმოჩნდა, რადიოში დავიწყე მუშაობა. დღევანდელი თვალთახედვით ეს სწორი და კანონზომიერი იყო - ამას მივხვდი, როცა სამუშაოს დაწყებიდან ორი წლის მერე მომიხდა რადიოდან წასვლა და ისევ ორი წლის მერე - უკან მიბრუნება. მაგრამ არც ფსიქოლოგიური განათლება ყოფილა ჩემთვის, ეტყობა, შემთხვევითი. ჟურნალისტური გამოცდილებისა და ფსიქოლოგიური განათლების საუკეთესო თანხვედრამ გამაკეთებინა 2000 წელს (2004 წლის ჩათვლით) ტენდერში გასული გადაცემა "პორტრეტი 3/4"-ზე (მანამდე "პიკის საათში" ვამზადებდი რადიოპორტრეტებს). ზაზა შენგელია საქართველოს ტელევიზიისა და რადიოს თავმჯდომარის პოსტზე ახალი დანიშნული იყო, ტელევიზია და რადიო ახალ პროგრამებს იწყებდა და გადავწყვიტეთ, პირველი გადაცემაც მასზე გაგვეკეთებინა. ჩასაწერად რომ შევედი, ღამის პირველი თუ ორი საათი იყო. ალბათ, ზაზაც დაღლილი იყო, საერთოდაც მოკლე პასუხები ახასიათებს, ან შეიძლება ნაკლები ნდობით მეპყრობოდა (მანამდე არც ვიცნობდი), მიუხედავად ამისა, მაინც მოხერხდა მისი ასე თუ ისე "გახსნა" და ერთგვარი ფსიქოლოგიური პორტრეტის შექმნა. რამდენადაც ვიცი, თვითონაც არ დარჩენილა ამ გადაცემით უკმაყოფილო.

- კიდევ რომელი გადაცემით დაამახსოვრეთ თავი რადიომსმენელს?

- ამას მოჰყვა მერაბ კოკოჩაშვილი ("ნუცას სკოლა" ახალი გადაღებული ჰქონდა), ნანი ბრეგვაძე, ნუგზარ შატაიძე (მუსიკალური გაფორმება მხოლოდ დოლის რიტმით გავაკეთეთ - ასე "მოითხოვა" ნუგზარის ხასიათმა), დავით მუსხელიშვილი, მინდია სალუქვაძე. მერე გაჩნდა "ახალი სახელები" - უფრო სწორად, ადამიანები, რომლებიც თავისთვის ჩუმად, უხმაუროდ, მაგრამ ქვეყნისთვის აუცილებელ საქმეს აკეთებენ - "აღმოჩენის მიზანი", და ჩავწერე იურისტი ნათია სულავა, ექიმი გოგი სარიშვილი, ეკოლოგი ეკატერინე ნაკაშიძე, ისტორიკოსი ფარნაოზ ლომაშვილი, იქთიოლოგი ნარგიზა ნინუა, ქართული რაგბის ფუძემდებელი ბათუ კევლიშვილი, მსახიობი ნატო მურვანიძე, იღუმენი შიო მუჯირი (ამჟამად ხობისა და ზუგდიდის ეპარქიის მიტროპოლიტი), კინოდოკუმენტალისტი ვაჟა ზუბაშვილი, ალპინისტი ბიძინა გუჯაბიძე (სანამ ევერესტზე ავიდოდა), ფოლკლორისტი დათო შუღლიაშვილი, პოეტები: რატი ამაღლობელი და გიგი სულაკაური, ანსამბლი "უნივერსიტეტი" (მაშინ მათთვის პირველი ნაბიჯები იყო), ქართული ხალხური ბრძოლის ოსტატი, დამფუძნებელი, მჭედელი კახა ზარნაძე; მერე - ვახტანგ ჭელიძე, ირაკლი ონოფრიშვილი, ამირან შალიკაშვილი, ოთარ ბერძენიშვილი, მიხეილ ქურდიანი, თენგიზ მირზაშვილი, რომელსაც ერთად ამდენი, ალბათ, სიცოცხლეში არ ულაპარაკია - არ უყვარდა ლაპარაკი, ნიკო ლეკიშვილი, ტრიო "ჰარმონია" (ქეთი ჯაფარიძე უკვე ავად იყო)... მოკლედ, 40-მდე გადაცემა მაქვს გაკეთებული. ბევრზე კიდევ მინდოდა გადაცემის გაკეთება და ვეღარ მოვახერხე.

- იქნებ გაიხსენოთ, როგორ შეიქმნა რადიოკომპოზიცია, რა უძღოდა წინ ამ გადაცემის ჩაწერას?

- "ვინ ვართ ქართველები?!" 2002 წლის წინასაახალწლო გადაცემაა - ერთგვარი შემაჯამებელი გადაცემა უნდა მოგვემზადებინა. იდეა გაჩნდა ვახტანგ ნანიტაშვილთან და დოდო იაშვილთან ერთად. ამ გადაცემაში გამოყენებულ კითხვებს ისედაც მუდმივად ვუსვამდი ჩემს რესპონდენტებს; ასე რომ, მასალა გვქონდა (არამარტო "პორტრეტი 3/4"-იდან), მთავარი იყო აწყობა. ეს შემოქმედებითად და ტექნიკურადაც საკმაოდ რთული სამუშაო გახლდათ - საჭირო იყო გადაცემების თავიდან მოსმენა და თითოეული ფრაზის ამოღება (აი, რა შეუძლია მონტაჟს!). ჩემი გადაცემების რეჟისორი და მუსიკალური გამფორმებელი იყო მეგი მაღლაფერიძე (მეგი რომ არა, ალბათ, გადაცემა არ გამოვიდოდა). საოცრად მენატრება მუშაობის ის რეჟიმი - მიუხედავად იმისა, რომ კონკრეტულად ამ გადაცემას, მგონი, ორი თუ სამი დღე ვწერდით, რა თქმა უნდა, ღამისთევით, ერთი ამოსუნთქვით, ერთი თვალის შევლებით გვესმოდა ერთმანეთისა - სად რა მუსიკა იყო საჭირო, სად რა გადასვლა, პაუზაც კი. კამათიც იყო და მიღწეული შეთანხმების მერე მოსული უდიდესი სიხარულიც...

მართლაც ისეთი გადაცემა გამოვიდა, ფრაზები ხშირად მახსენებს თავს (მაგალითად, კახა ზარნაძის - "მიწა დედაა და ჩვენ თუ არ მივხედეთ, აქ მოვა სხვა"; ნუგზარ შატაიძის - "ქართველი თავისი ბუნებით ლაღია"). 44-წუთიანი გადაცემაა, მაგრამ საოცრად სმენადია, რიტმი წამითაც კი არ ვარდება...

ახლა ჩვენ საშუალება გვექნება, მკითხველს შევთავაზოთ ფრაგმენტი ამ რადიოკომპოზიციიდან:

წამყვანი: - მრავალი მილიონი წლის წინ ახლანდელი კავკასია თითქმის მთლიანად ზღვით იყო დაფარული, მაგრამ ნელინელ, უთვალავი საუკუნის განმავლობაში წყალი ხმელეთს უთმობდა ადგილს, ზღვიდან ამოიწია კავკასიონმა და სხვა მთაგრეხილებმა. დასასრულ, კასპიის ზღვა მოსწყდა შავს და მათ შორის ამოიმართა კავკასიის ყელი. "ორ ზღვას შუა ძველისძველად გაიშალა საქართველო".

ნაწყვეტი მ. კოკოჩაშვილის ფილმიდან "ზაფხულის სამი დღე": "აქედან თქვენამდე 70 საუკუნეა, 7 ათასი წელი. ყველაფერი, რაც თქვენს თვალწინაა, მოგითხრობთ იმაზე, თუ რა ყოფითი და სულიერი ინტერესებით, რა რწმენით ცხოვრობდა ეს ხალხი..."

წამყვანი: - პალეოლითი ნეოლითმა შეცვალა. შემდეგ გადის დრო და დგება ბრინჯაოს ხანა. ხორბალი დაითესა, ბაბილომ ტყიდან ზვარში გადმოინაცვლა და 2400 ფერად იქცა, რკინა და ოქრო ადამიანის ხელს უკვე ადვილად ემორჩილებოდა... შემდეგ ისევ სწრაფად გადის დრო და ასე დაუსრულებლად შეგვიძლია პერიოდების ჩამოთვლა დღევანდელ დღემდე და, რა თქმა უნდა, ამ ხნის მანძილზე - ყოველდღიურად, ყოველ წუთს შრომობს, იღვწის, ქმნის ქართველი კაცი მარტივიდან რთულამდე, რთულიდან მატივამდე საკუთარ თავს, საკუთარ კულტურას, და მაინც: ვინ ვართ ქართველები, როგორები ვართ, საიდან მოვდივართ?

მამუკა სალუქვაძის ლექსი (კითხულობს გია ბიწკინაშვილი):

"მე ქართველი ვარ, ძე იაფეტის,
შთამომავალი სარგის თმოგველის,
გადაჩეხვა მსურს, ცხენი მომგვარეთ,
მერანი, ზღაპრულ რაშთა მაგვარი,
მე ქართველი ვარ, მესხთა მოგვარე,
თვით რუსთაველის ვარ მონაგარი".

გია პარკაია: - არ გავიხსენოთ, ვინა ვართ? არ გავიხსენოთ, რომ მართლა ჭეშმარიტად იესო ქრისტეს, უფალი ღმერთის, ჩვენი მაცხოვრის ნათესავი ერი ვართ?

იღუმენი შიო მუჯირი (კითხულობს "მამაო ჩვენოს"): - ქართველები უფრო მეტად ვართ ორიენტირებულნი სიყვარულზე... ქართველები უნდა დაუბრუნდნენ ღმერთს და არ უნდა დაკარგონ ის, რაც ყოველთვის ჰქონდათ, რის გამოც იფარავდა მათ ღმერთი, ეს იყო ქრისტიანობა, ერთგულება ქრისტესი და მორჩილება უფლისა.

დავით მუსხელიშვილი: - საქართველო, შეიძლება ითქვას, ექსპანსიისა და დაპყრობების შედეგად კი არ არის შექმნილი, არამედ შინაგანი ბუნებრივი, სოციალური და ეკონომიკური პროცესების შედეგად და ამან გამოხატულება იმაში პოვა, რომ საქართველო ბუნებრივი ფიზიკურ-გეოგრაფიული გარემოთიც მკვეთრად იყო შემოსაზღვრული, ჩრდილოეთით - კავკასიონი, სამხრეთით - მტკვარ-არაქსის და ჭოროხ-ევფრატის წყალგამყოფი მცირე კავკასიონი, დასავლეთით - შავი ზღვა და აღმოსავლეთიდან მდინარეებით გამოიყოფოდა მეზობელი ქვეყნისგან. საქართველო ყოველთვის სახელმწიფო იყო, ყოველთვის ჰქონდა სუვერენული უფლებები.

სვიმონ მასხარაშვილი: - ქართულმა ეკლესიამ ერთი ფანტასტიკური თეზა დაამკვიდრა: რას ნიშნავდა ქართველი და საქართველო. "ქართლად ფრიადი ქუეყანა აღირაცხების, რომელსა შინა ქართულითა ენითაი ჟამი შეიწირვის და ლოცვაი ყოველი აღესრულების". ეს იდეოლოგია დომინირებდა ჩვენში. ამაზე მეტყველებს ილია ჭავჭავძის "ენა, მამული, სარწმუნოება".

რატი ამაღლობელი:

"ბინდი ბუნდოვანი,
ისევ მინდა ნანა, თვლემა...
თვალი, გუბე-გუბე წყალი,
უკვე უპოვნია გუბეს უბე შენი..."

ქართულ სიტყვას შეუძლია იყოს ორიგინალური, შეუძლია იყოს პლასტიკური, შეუძლია იყოს მოძრავი, შეუძლია იყოს ცოცხალი, ქვეაზიდული, ზეაზიდული, ჰორიზონტალური, გაწოლილი, ვერტიკალური... სიტყვის შენობა ადამიანის სახლია, იმიტომ რომ ადამიანი სიტყვის მთქმელია. სიტყვის შრეები შეიძლება იყოს დატვირთული თავისი ადამიანობით და თავისი თავით. ჩემთვის ადამიანი თვითონ სიტყვაა.

"გამისწორე სიტყვის
მიკიბ-მოკიბული ბილიკები".

სერგო ღაღანიძე: - ან რატომ გადავრჩით ეს მცირე ერი? ან რატომ გვაქვს ჩვენ ჩვენი ენა? რატომ გვიყვარს ჩვენი სამშობლო?.. მე ასე ვიტყოდი: ქართველის ძირითადი თვისება სამშობლოს, მიწის სიყვარულია.

წამყვანი: - დრო გადის, დრო წრეზე ბრუნავს... ფიქრი რითაც იწყება, ისევ იმას უბრუნდება... ერთხელ გაჩენილი კითხვა მუდმივად გამოძრავებს და გაძებნინებს თავს... ვინ ვართ ქართველები?..

გიგი სულაკაური: - ჩვენ ქართველები ვართ და რაღაც სხვანაირად ვართ მოქსოვილები, სხვანაირად ვუყურებთ სამყაროს, სხვანაირად აღვიქვამთ სამყაროს... ძალიან დიდი მწერლობა გვაქვს, ხუროთმოძღვრება, მხატვრობა, ქვეყანა ძალიან ლამაზი გვქონდა... ჯერჯერობით კიდევ გვაქვს, თუ არ გავანიავეთ...

გივი ალხაზიშვილი: - ქართველები ვართ ის ხალხი, ვისაც გააჩნია რთული და საამაყო წარსული.

კახა ზარნაძე: - ჩემი წინაპრები ისეთი ხალხი იყო, მე მეამაყება, რომ ქართველი ვარ, ისეთმა ხალხმა დატოვა თავისი კვალი, რომ საქართველოში გმირი იყო და გმირულად იცხოვრო, ეს ზღაპრის დონეა.

წამყვანი: - მაინც, რას ცდილობ?

კახა ზარნაძე: - ვცდილობ, რომ იმ დიდი ღირსეული წინაპრების, თუ მათ გასხივოსნებულ მნათობად აღვიქვამთ, ერთი სხივის ტოლფასი მაინც გავხდე.

დავით მუსხელიშვილი: - შუა საუკუნეებში ევროპელები თვლიდნენ, რომ ქართველები ელიტარული ხალხია, ქართული სახელმწიფოს მოდუსი კავკასიაში ყოველთვის პრესტიჟული იყო, ქართული კულტურა მისაბაძი იყო, ამიტომ მეზობლები ძალდატანებით კი არა, ნებაყოფლობით ეზიარებოდნენ ქართულ კულტურას და ასიმილაციაც ხდებოდა, ქართველდებოდნენ.

ლერი მიქაბერიძე: - ქართველები არც ევროპელები ვართ და არც აზიელები. ჩვენ ვართ ხალხი, რომელმაც, ალბათ, მერამდენედ ისტორიაში, უნდა დაიმკვიდროს თავისი ადგილი მსოფლიოში. დღევანდელ პროცესებს თუ გადავხედავთ, საქართველომ თავისი როლი უნდა შეასრულოს, თავისი ადგილი უნდა დაიკავოს, უნდა ჩავეწეროთ ამ პროცესში ისე, რომ ჩვენი ქვეყნის ინტერესები არ შეილახოს... აქამდე თუ საბჭოთა კავშირში გვქონდა ადგილი, ახლა მსოფლიოში უნდა დავიმკვიდროთ ჩვენი ადგილი საკუთარი ჭკუით და გონებით, შრომით, ურთიერთობებით.

მერაბ კოკოჩაშვილი: - ვინ ვართ? ჩვენ ვართ კაცობრიობის ნაწილი, რომელიც თავის ენაზე ლაპარაკობს, თავისი ჩამოყალიბებული კულტურა აქვს, ძალიან ხანგრძლივი, და ამ კულტურის საფუძველზე არსებობს დღესაც, ეს კულტურა არის ის ფარი, რომლითაც ქართველი ქართველად რჩება ჯერჯერობით დღესაც.

წამყვანი: - ამ კულტურამ მოგვიყვანა დღემდე?

მერაბ კოკოჩაშვილი: - არა! ბრძოლამ, რომლითაც შეიქმნა ეს კულტურა... ბრძოლამ, რომლითაც შემოიფარგლა ეს მიწა, რომლითაც დადგინდა ეს ენა, რომლითაც შეიქმნა ეროვნული თვალსაზრისი, ბრძოლამ, რომლითაც შეიქმნა ის ტიპი, რომელსაც ქართველი ჰქვია.

ფარნაოზ ლომაშვილი: - რა იყო ჩვენი ისტორია? ბრძოლა ათასნაირ იმპერიასთან, ყველასთან გვიწევდა ბრძოლა, რომ შეგვენარჩუნებინა ჩვენი მეობა.

ბათუ კევლიშვილი: - გენეტიკური შინაგანი ძალა, რომელიც მოდის შუა საუკუნეებიდან, ჩვენი გვარიდან, ხომ დევს ჩვენში? ვიბრძოდით ხან ხმლით, ხან რით, ხან რით და ამას საოცარი შედეგი მოჰქონდა ყოველთვის.

კახა ზარნაძე: - ვაჟკაცის ცნების განსამარტავად საქართველოში მრავლად არის ლექსი თითოეულ დღეზე, 365 წმინდა გიორგია და თითოეულ წმინდა გიორგიზე ცალკე ლექსია. დამიგდეთ ყური: "ვაჟკაცი იგი არ არის, ვინაც სისხლისა მღვრელია, ვაჟკაცად იგი მიქია, ვინც ჩვილ-ობლების მცველია". იარაღის კულტი საქართველოში იმდენ ნიუანსს შეიცავდა, რომ აბსოლუტურად სულ სხვანაირი მიდგომა, სხვანაირი ცნობიერება უჩნდებოდათ სიცოცხლის მიმართ. ჩვენთან სამარცხვინო იყო, თუ კაცს მოკლავდი. ეს ნიშნავდა, რომ მტრის შეგეშინდა. მტერი უნდა დაგემარცხებინა, მაგრამ არ მოგეკლა. არ შეიძლებოდა ღრმა ჭრილობის დადება მოწინააღმდეგისთვის, ვინმე თუ ღრმა ნაჭდევს გააკეთებდა, ხევსურეთში იტყოდნენ: "შაშინდა ბეჩავი, ხელი გაექცაო". ისტორიას თუ გადავხედავთ, როცა ომია, მოვიდა მომხდური და ქართველური ტომები ომში მიდიან, ისინი არ კლავდნენ, ატყვევებდნენ მომხდურს, მოჰყავდათ სოფელში, აპურებდნენ (გასაკვირია, ხომ?) და ხშირ შემთხვევაში იტოვებდნენ. ითვლებოდა, რომ თუ სამტროდ მოვიდა, ესე იგი, მაგარი ვაჟკაცია და უფასებდნენ ამას. ხშირია შემთხვევები, როცა ომში მოწინააღმდეგეს ხმალი რომ გაუვარდებოდა, არ კადრულობდნენ უიარაღოსთან ბრძოლა გაეგრძელებინათ, აწვდიდნენ ხმალს და მერე შეებმებოდნენ ისევ.

წამყვანი: - ჩვენ ვიბრძვით ახლა?

მერაბ კოკოჩაშვილი: - რასაკვირველია! ყოველთვის ვიბრძვით, შეიძლება ვერც კი ვგრძნობთ, მაგრამ ვიბრძვით.

კახა ზარნაძე: - ომი ყველაფერია, თუნდაც საკუთარი სახის შენარჩუნება, სუფრის ტრადიციის შენარჩუნება, ომია ქართულად სიმღერა, ომია დღესდღეობით ქართული პოეზია, ომია მუსიკა, კინოხელოვნება, იარაღით ბრძოლა.

ბათუ კევლიშვილი: - ძალიან ახლოს ვართ იმასთან, რომ ჩვენ გვინდა გამარჯვება.

ნუგზარ შატაიძე: - ქართველი ვარ და ქართველმა რომ იმედი დაკარგოს, ეს იოლი საქმე არ არის. ქართველი კაცი თავისი ბუნებით არის ლაღი და ყოველთვის აქვს ბედნიერების შეგრძნება, იცით?

წამყვანი: - როგორები ვართ, თუნდაც სუფრაზე?

სერგო ღაღანიძე: - ჩვენ ვიცით სუფრაზე მოქცევის წესები, ჩვენ ვიცით, რამდენი შეიძლება დავლიოთ, კულტურა ვიცით სუფრის... სამშობლოს სიყვარულში, ალბათ, ბევრს შევეჯიბრებით.

არჩილ კონიაშვილი: - ქართველი კაცის ხასიათის ყველაზე დიდი განმაპირობებელი არის სიცოცხლის უდიდესი სიყვარული, სიცოცხლის უდიდესი სიყვარული ვლინდება ქეიფში, სიყვარულში, მისი თავმოყვარეობაც კი აქედან გამომდინარეობს.

ომარ ქუცნაშვილი: - ქართული ხასიათის მთავარი დამახასიათებელი ნიშანი, რა პარადოქსულადაც არ უნდა მოგეჩვენოთ, არის პატიოსნება და ერთგული, უანგარო სამსახური ოჯახისადმი და ქვეყნისადმი, აგრეთვე, მოყვასისადმი თანაგრძნობა და თანადგომა, თანაგრძნობა და თანადგომა უცხოტომელის მიმართაც კი. ეს შინაგანი ხასიათია, ეს უკიდეგანო ჰუმანიზმია და კაცთმოყვარეობაა.

გიორგი სეთურიძე: - მიხარია და მომწონს ქართველ კაცში მისი ნიჭიერება, მსოფლიოში ბევრნი არ არიან ასეთი ერები, ოღონდ, მთავარია, რომ მისი ეს ნიჭიერება მიმართული იყოს სიკეთისაკენ. ქართველ ხალხს ბევრი რამ შეუქმნია "ვეფხისტყაოსნის" დონემდეც კი, რომელიც დაკარგულია და აღარ არსებობს დღეს, თუნდაც იმიტომ, რომ ეს ნიჭიერება უცებ არ აღმოცენებულა და არ მოსულა ჩვენამდე.