ამბავი, რომელიც 1878 წელს ჩაუწერია სოფლის მცხოვრებთაგან ლეონ მელიქსეთ-ბეგს, იმ მიზეზზე გვიამბობს, რომლის გამოც რძენაკლული დედები დღემდე სასოებით მოდიან ტაძრის მოსალოცად და ღვთის დიდი მოწყალებით განკურნებულნი ბრუნდებიან.
ძველად, როცა კახთუბანში სამონასტრო ცხოვრება ჩქეფდა, აქ უწყვეტ ნაკადად მოედინებოდნენ მლოცველები ღვთისმშობლის სასწაულმოქმედი ხატისათვის თაყვანსაცემად. ერთხელ მაცნემ ამბავი მოიტანა, მტერი გვიახლოვდებაო. ტაძარში მყოფმა მრევლმა და ბერებმა სამალავებს შეაფარეს თავი. შემთხვევით გარეთ დარჩა მხოლოდ ქალი, რომელიც ჩვილს ძუძუს აწოვებდა. მტერი მონასტერს უახლოვდებოდა. ბედკრულმა დედამ აქეთ-იქით დაიწყო სირბილი. უეცრად ტაძრის კედელი გაიხსნა და ქალი დამალა. მალე დედამ იგრძნო, რომ რძე ეღვრებოდა, რძემ კედელი დაასველა და გარეთ გამოჟონა. ტაძრის ჩრდილოეთის კედელს დღემდე ატყვია თეთრი ლაქები.
მონასტრის თავდაპირველი მფლობელის ვინაობა ისტორიულ წყაროებს არ შემოუნახავს. ცნობილია, რომ XVII საუკუნის დასაწყისში იგი ანდრონიკაშვილებს ეკუთვნოდათ. დიდოელებთან ბრძოლაში დაიღუპა უშვილო თავადი ჯანო ანდრონიკაშვილი. მისი კუთვნილი მამულები, კახთუბნის მონასტრითურთ, მეფე თეიმურაზმა ერთგულ თავადს, მართლმადიდებლობისთვის თავდადებული მებრძოლის ზაქარია ალავერდელის ძმას ნოდარ ჯორჯაძეს უწყალობა.
ამის შემდეგ მონასტერმა სახე იცვალა. ახალმა პატრონმა სავანე აღადგინა, მოახატვინა და მას ღვთისმშობლის ძვირფასი ხატი შესწირა.
თვითონ ნოდარ ჯორჯაძე შთამომავლობითურთ კახთუბნის მონასტერში განისვენებს. შემორჩენილია სამი საფლავის ქვა. ერთი თავად როსტომ ჯორჯაძისა, დანარჩენ ორზე წარწერები არ იკითხება.
ტაძარში დავანებული ყოფილა ივერთა ღვთისმშობლის სასწაულმოქმედი ხატი, რომლის შესახებ გაზეთი "ივერია" წერდა: "დახატულია კაკალზედა, მთლად მშვენივრად დაჩუქურთმულ ოქროში ზის, იმდენი ოქრო აქვს ამ ხატს, რომ სიმძიმით თითქმის ათ გირვანქაზე მეტი იქნება. ეს ხატი სიმაღლით ათი გოჯი იქნება, სიგანით - შვიდი".
ამ ხატის შესახებ საინტერესო ამბავს მოგვითხრობს დეკანოზი პოლიევქტოსი (კარბელაშვილი): 1615 წლის შემოდგომაზე ხმა გავარდა, შაჰ-აბასის ლაშქარი კახეთისკენ მოემართებაო. კახთუბნის მონასტრის წინამძღვარმა მამა იოანემ ბერები შეკრიბა. მამებმა გადაწყვიტეს, მონასტერი არ მიეტოვებინათ, ხოლო სიწმინდეები მიწისქვეშა საცავებში გადაემალათ. იმ ღამეს მამა იოანეს ღვთისმშობელი ეჩვენა და უბრძანა, სასწაულმოქმედი ხატი კახთუბნიდან ერთი კილომეტრის მოშორებით, წამებულის მონასტრის წმინდა გიორგის სვეტში დაემალათ. ბერებმა მეორე დილითვე აღასრულეს დედა ღვთისას ნება.
XIX საუკუნის დასაწყისში მონასტერში მცირერიცხოვანი საძმო მოღვაწეობდა იღუმენ გაბრიელის წინამძღვრობით. ბერები დიდხანს ეძებდნენ ხატს მონასტრის საფლავებში. უშედეგოდ. ერთ ღამეს იღუმენს ყოვლადწმინდა ქალწული გამოეცხადა და უბრძანა, ამა და ამ ადგილას ვარ დატყვევებული და გამომიყვანეთო.
იღუმენმა მეორე დღესვე დაიბარა ვეჯინის ამაღლების მონასტრის წინამძღვარი იოსტოსი (ერისკაცობაში - თავადი ანდრონიკაშვილი), გურჯაანის მთავარანგელოზის ტაძრის წინამძღვარი მამა აბრაამი (დემუროვი) და სამღვდელოებისა და მრევლის თანხლებით წამებულის მონასტრისკენ გაემართა. ტაძრის შიდა სვეტს ჩრდილოეთიდან მიადგეს კიბე, გამოიღეს აგურები, ამოაბრძანეს ღვთისმშობლის ხატი და საზეიმო სვლით გადააბრძანეს კახთუბნის მონასტერში. მონასტერი დაცარიელდა 1845 წელს, როცა ბერები ახლოს მდებარე ქვაშვეთის წმინდა გიორგის სახელობის ეკლესიაში გადაიყვანეს. წელიწადში ორჯერ - ღვთისმშობლის მიძინების დღეს და ტაძრის დღესასწაულზე ღვთისმშობლის ხატს საზეიმოდ მიაბრძანებდნენ კახთუბანში, სადაც უამრავი მლოცველი მიდიოდა ხატის თაყვანსაცემად.
XX საუკუნის 20-იანი წლებიდან ამ ტაძრებში ღვთისმსახურება შეწყდა. 1993, წლიდან უწმინდესის ლოცვა-კურთხევით, ტაძარში ღვთისმსახურება აღდგა და ბერ-მონაზვნების სავანედ იქცა.
იერუსალიმის ჯვრის მონასტერი
გადმოცემით, იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის ადგილზე ის ხე იდგა, რომლიდანაც დამზადდა ჯვარი, რომელზეც ივნო უფალი ჩვენი იესო ქრისტე. მონასტრის სახელიც აქედანაა. რუსი ბერის, დანიელის ცნობით, რომელმაც იქაურობა 1167 წელს მოილოცა, "მაღალი საკურთხევლის ქვემოთ არის წმინდა ხის განაჭერი, რომლის ნახვა შეიძლება თეთრი ქვის ფილებით დაფარულ იატაკში ამოჭრილი ხვრელიდან". 
გადმოცემით, წმინდა ქალაქის ეს ადგილი კონსტანტინე იმპერატორს მიუძღვნია მეფე მირიანისთვის და მას აქ ეკლესია აღუმართავს. "რადგან პირველად ქრისტიანობის სარწმუნოებაზედ მირიან მეფე მოიქცა კერპმსახურებისგან, ამისთვის დიდმა კონსტანტინემ, პირველი მსოფლიო კრების განჩინებით, მრავალი შეწევნა მისცა ქრისტიანობის განსამტკიცებლად საქართველოს და იერუსალიმშიაც ადგილები მისცეს", - წერს თეიმურაზ ბაგრატიონი აკადემიკოს ნიკო მარს. მოგვიანებით წმინდა მეფე მირიანის აღმართული ეკლესია წმინდა მეფე ვახტანგ გორგასალს გაუფართოებია და ამგვარად იქცა ჯვრის მონასტერი დედაეკლესიად საქართველოსა თუ უცხოეთში აშენებულ ეკლესია-მონასტერთა შორის.
განსაკუთრებულია ქართველი ბერის, პროხორეს ღვაწლი. მას, წმინდა ექვთიმე მთაწმინდელის კურთხევით, მეფე ბაგრატ IV-ისა და მისი დედის, მარიამის მხარდაჭერით და ანტიოქიის, სინას მთის ქართული მონასტრების შემწეობით, ორმოცამდე ძმასთან ერთად XI საუკუნის დასაწყისში საფუძვლიანად აღუდგენია და გაუმშვენებია ჯვრის მონასტერი. და განუჩინა მათ "წესი და კანონი მონასტრისაი მსგავსადვე საბაწმიდის ლავრისა".
პირველი ცნობა ჯვრის მონასტერში შემორჩენილი შოთა რუსთაველის ფრესკის შესახებ ეკუთვნის ტიმოთე გაბაშვილს. 1845 წელს რუსთაველის პორტრეტული გამოსახულება ფანქრით გადმოუღია ნიკო ჩუბინაშვილს. იგი ქართველი დიდებულისთვის დამახასიათებელ საერო ტანსაცმელშია. მხრებზე მოსხმული აქვს ყარყუმის ბეწვისსაყელოიანი მეწამული მანტია, თავზე შავით გაწყობილი თეთრი ქართული ქუდი ახურავს და მუხლმოდრეკილი და ხელაპყრობილი დგას ეკლესიის დიდი მამების - მაქსიმე აღმსარებლისა და იოანე დამასკელის წინაშე.
ხევსური ქალის შესამოსელი - ტალავარი
ტალავარი შედგება რამდენიმე ნაწილისგან: შალის გრძელი კაბა - "სადიაცო", ზემოდან შემოსაცმელი შალისავე "ფაფანაგი" ან მოკლესახელოებიანი "ქოქლო". ხევსური ქალის თავსაბურავია "სათაურა" და "მანდილი", ფეხსაცმელი კი "თათები" ან ქალამან-წინდა და "ბაჭიჭები". სადიაცოს ორი ძირითადი ნაწილი აქვს: "მხარ-ზურგი" და "გულისპირი". კაბას სარჩულიანი საყელო აქვს მოყოლებული, მხრებზე მიკერებულია სახელოები. კაბის კალთებს ქვემოთ ეკერება ბრტყელი და ზოლიანი არშია, რომელსაც ეწოდება "ქოქომონი". "ქოქომონის" ფერები გარკვეული კანონზომიერებითაა განლაგებული: ჯერ შავია, შემდეგ - წითელი და ლურჯი. კაბის ყელთან სამკუთხედის ფორმის პატარა ადგილია ამოჭრილი, რომელზეც შეიძლება მიეკეროს ღილებითა და მძივებით გაწყობილი პატარა შალის ნაჭერი - "ქოქა".
რა არის ჭიაკოკონობა
ამ დღესასწაულს ქრისტეშობასთან საერთო არაფერი აქვს, წარმართული ტრადიციაა. საქართველოს ზოგიერთ კუთხეში გავრცელებულია რწმენა, თითქოს ჭიაკოკონობის ღამეს ის ადგილები, სადაც კოცონია დანთებული, კუდიანებისგან იწმინდება. ეს ჭიაკოკონობის მხოლოდ სახეცვლილი, ქრისტიანული ელემენტებით გამდიდრებული გვიანდელი ვარიანტია.ცეცხლთაყვანისმცემლობა, იგივე მაზდეანობა, ირანსა და მისი გავლენის ქვეშ მყოფ ქვეყნებში, მათ შორის საქართველოშიც, იყო გავრცელებული. ცეცხლთაყვანისმცემლისთვის ცეცხლი ღვთაებაა, ადამიანი კი - ჩვეულებრივი ცოდვილი. ადამიანი რომ ღმერთისთვის მისაღები გამხდარიყო, ცეცხლით უნდა განწმენდილიყო, მათი აზრით, ეს ცეცხლში გავლით, ანუ კოცონზე გადაბიჯებით, გადახტომით ხდებოდა.
დავით წინასწარმეტყველი ამბობს, რომ წარმართთა ღმერთები ეშმაკები არიან. ადამიანები, რომლებიც ქრისტიანობაში თითქმის ან სრულებით ვერ ერკვევიან, სწორედ ქრისტიანობის ბრწყინვალე დღესასწაულის წინ, ვნების კვირის ოთხშაბათს აწყობენ ჭიაკოკონობას. არადა, ქრისტიანული სამყარო ვნების კვირაში ყველაზე უფრო ახლოსაა უფალთან, მასთან ერთად განიცდის მის ტანჯვას და ელის უფლის ბრწყინვალე აღდგომას.
ლაშარის ჯვარივახუშტი ბატონიშვილის მიხედვით, ლაშარის ჯვარი ლაშა-გიორგის დაუარსებია თავისი მოსახელის, წმინდა გიორგის პატივად, აქ, ხმელგორზე, ოქროს ჯვარი შეუწირავს და ჯვარზე აღმოცენებულა სალოცავები. ლაშა-გიორგის სახელს უკავშირებს მას ხალხური გადმოცემაც.
აკაკი
აკაკის სახლი
აი, რა თქვა ერთხელ მოხუცმა ანიკო აბდუშელიშვილმა, აკაკის სახლის ძველმა მოამაგემ სხვიტორში: აკაკის სახლი
"ჩემო ბატონო, ამ სახლს ბალავარი არა აქვს, პირდაპირ კლდეზეა ამოშენებული. მიწისძვრის დროს ამ სოფელში ხის სახლებიც დაირღვა, აკაკის სახლს კი ერთი ბზარიც არ გასჩენია!"
აკაკიც თავის სახლს ჰგავს. მისი შემოქმედება პირდაპირ ხალხის გულიდანაა აღმოცენებული, დროთა ცვლა ბზარს ვერ გაუჩენს.
***
ქუთაისში აკაკის მონაწილეობით საღამო გაიმართა. საღამოს მონაწილენი მეორე თუ მესამე დღეს სურათის გადასაღებად ბაღში შეიკრიბნენ. აკაკის აქ ერთი ახალგაზრდა შეეკითხა:- რა აზრისა ხართ, პატივცემულო აკაკი, ახალგაზრდა მგოსნებზე?!
- რა გითხრათ, - მიუგო აკაკიმ, - სტუდენტობის დროს ერთი პროფესორი გვყავდა. დიდი განათლებული კაციაო, ამბობდნენ, მაგრამ ჩვენ, სტუდენტები, მისი წაკითხულიდან ვერას ვგებულობდით. იგივე ითქმის ჩვენს ზოგიერთ ახალგაზრდა მგოსანზე: შესაძლებელია, ძალიან კარგებიც იყვნენ, მაგრამ ერთი ნაკლი აქვთ: როგორც მე, აგრეთვე ხალხს არა გაეგება რა მათი.
