მონასტერი მიქაელ და გაბრიელ მთავარანგელოზთა სახელზეა აგებული. იგი ჯუმათის საეპისკოპოსოს მთავარ ტაძარს წარმოადგენდა. თავად ჯუმათის საეპისკოპოსო, როგორც სხვა ეპარქიები გურიაში (შემოქმედი, ხინო), XV საუკუნეში დაარსებულა. საეპისკოპოსო მდინარე სუფსის სოფლებს და აქ არსებულ ეკლესიებს აერთიანებდა. ჯუმათის ეკლესია ბაზილიკური ტიპისაა, გარს ქვის გალავანი არტყია. ტაძრის ეზოში შესასვლელი სამრეკლოდანაა. თავად სამრეკლო მთავარი ტაძრის დასავლეთ ფასადზეა მიშენებული. მხედრული წარწერა გვაუწყებს: "1904წ. ხელობა ივანე მენაბდისა. არქიმანდრიტი ა. გერასიმე დარჩიასაგან".
ტაძრის აგების თარიღი უცნობია. დიმიტრი ბაქრაძე მას შემოქმედის მონასტერზე ადრინდლად მიიჩნევს.
ჯუმათის ხატების წარწერებში მოხსენიებული პირებიდან ბევრი ცნობილია.
გაბრიელ მთავარანგელოზის ხატის წარწერაში მოხსენიებული სვანეთის მთავარი იოანე ვარდანის ძე ასევე იხსენიება ლაბეჭინის მთავარანგელოზის ეკლესიის წმინდა გიორგის ხატის წარწერაში. ექვთიმე თაყაიშვილის აზრით, ეს ის იოანე ვარდანიძეა, რომელიც გიორგი III-ის დროს ცხოვრობდა და მონაწილეობდა დემნა ბატონიშვილის ჯანყში 1177 წელს.
ჯუმათის სიძველეებს შორის მნიშვნელოვანია მამია გურიელისა და დედოფალ თინათინის მიერ შეწირული გაბრიელ და მიქაელ მთავარანგელოზების ოქროს ხატი; გიორგი გურიელისა და დედოფალ ელენეს მიერ შეწირული ძვირფასი თვლებით შემკული მიქაელ მთავარანგელოზის ოქროს ხატი ვერცხლის კუბოთი; მათივე შეწირული მიქაელ მთავარანგელოზის ოქროს ხატი, რომელსაც შარავანდის ირგვლივ შვიდი ძვირფასი თვალი და 12 მარგალიტი ჰქონდა. განსაკუთრებით ძვირფასია ასევე საწინამძღვრო ჯვარი ბაჯაღლო ოქროს ბურთულით, რომელსაც გუმბათიანი ეკლესიის ფორმა ჰქონდა. ჯვარი პატიოსანი თვლებით იყო შემკული. იგი მონასტრისთვის გიორგი გურიელსა და დედოფალ ხვარამზეს შეუწირავთ.
ჯუმათის მონასტერში გადაუწერიათ ჯუმათის გულანი, რომელიც ჩვენამდე მოღწეული არ არის. ჯუმათის მონასტრის კუთვნილი მთავარანგელოზ მიქაელის ოქროს ხატი 1910 წელს სვანეთში უნახავს წმინდა ექვთიმე თაყაიშვილს.
კომუნისტური რეჟიმის დროს ჯუმათის მონასტერში მხოლოდ ერთი ბერი - მღვდელმონაზონი იოანე (გოგუა) ცხოვრობდა. სამონასტრო ცხოვრება ჯუმათში 1990 წელს აღდგა.
ჯუმათის სამონასტრო კომპლექსში შედის მთავარანგელოზთა მთავარი ტაძარი, რომელზეც მიდგმულია ხარების სახელზე ნაკურთხი მცირე ზომის ეკვდერი, 1998 წელს არქიმანდრიტ ანდრიას (კბილაშვილი) თაოსნობითა და შემოქმედელი მთავარეპისკოპოსის იოსების (კიკვაძე) ლოცვა-კურთხევით აგებული მირქმის პატარა ტაძარი.
გადმოცემით, რომანას მონასტერი 980 წელს დათმეს ქართველებმა. მას შემდეგ ეს მონასტერი ქართული აღარ ყოფილა.
რომანას მონასტრიდან ორი ქართული ხელნაწერია ცნობილი - ექვთიმე ათონელის თარგმანების შემცველი ხელნაწერი, რომელიც სვიმეონ დვალს დაუმზადებია 1066 წელს. მინაწერში ვკითხულობთ: "მადლითა და შეწევნითა წმიდისა მამისა ჩუენისა ილარიონისითა მე, უღირსი გლახაკი ჰრომანელი მამაი გელასი, ჩემსა წინამძღუარობასა ღირს ვიქმენ აღწერებად წმიდისა ამის სალოცავად სულისა ჩემისა და მშრომელთა ჩემთათვის და ყოველთა მამათა და ძმათა ჰრომანაელთათვის. დაიწერა ხელითა სვიმეონ დვალისაითა".
მეორე ხელნაწერია ვანის ოთხთავი, გადაწერილი XII-XIII საუკუნეთა მიჯნაზე თამარ მეფის მლოცველის, იოანე უღირსის მიერ და მოუხატავს მიქაელ კორესელს.
ციხე ძლიერ დაზიანებული და ავარიულ მდგომარეობაში იყო. 1988 წელს ჩაუტარდა სარესტავრაციო სამუშაოები.
მას შემდეგ ხატი ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლისა - მსწრაფლშემსმენელი მრავალ კურნებას აღასრულებს და მონასტრის უდიდეს სიწმინდედ ითვლება.
სასახლეს დაახლოებით 100 ოთახი, 120 ფანჯარა და 200 კარი აქვს. მის მშენებლობაში ლაზი ოსტატებიც მონაწილეობდნენ.
დღეს სასახლეში ზუგდიდის მუზეუმია გახსნილი. მუზეუმში უამრავი მნიშვნელოვანი ექსპონატია დაცული: ღვთისმშობლის კვართი, ბურდუხან დედოფლის ნაქონი ხატი; საფრანგეთის იმპერატორის - ნაპოლეონის ნაქონი წიგნები, პირადი ნივთები, სიკვდილისშემდგომი ნიღაბი; ინგლისის, საფრანგეთის, რუსეთის, ესპანეთის, ჩინეთის მეფეთა და დედოფალთა პირადი ნივთები; ნიკოლოზ ბარათაშვილის ხელნაწერები.
მუზეუმში სულ 41 ათასი ნივთია. მათი დიდი ნაწილი ეკატერინე ჭავჭავაძემ შეაგროვა.