თემურ ლენგის მეექვსე შემოსევის დროს "ძირითურთ აღმოფხვრეს დიდი ეკლესია იგი რუისისა, რომელი არს საყდარი ღვთაებისა", - მოგვითხრობს მემატიანე. დანგრეული ტაძარი მეფე ალექსანდრე I-მა აღადგინა, რასაც დასავლეთ კარიბჭის წარწერა გვამცნობს: "ადიდენ ღმერთმან მეფეთ მეფობა დიდისა ალექსანდრესი, რომლის მიერ კვლავ აღეშენა საყდარი". ისტორიკოს დავით ბაქრაძის თქმით, რუისის ძველი ეკლესია ბევრად უფრო დიდი და ლამაზი ყოფილა, რაც კარგად ჩანს საძირკვლის ნაშთებიდან და კედლებში დატანებული ძველი ჩუქურთმებიდან.
რუისის ეკლესია ბაგრატოვან-დავითაშვილების საძვალე იყო და აქ ამ გვარის მრავალმა წარმომადგენელმა პოვა უკანასკნელი განსასვენებელი.
ტაძარში დაკრძალულნი არიან ვახტანგ V-ის მეუღლე, არჩილ და გიორგი (XI) მეფის დედა დედოფალი - როდამი (სულხან-საბა ორბელიანის მამიდა), ქართლ-კახეთის უკანასკნელი დედოფლის მარიამ ციციშვილის დედა - ელენე, იმერეთის მეფე ალექსანდრე, რომელიც გიორგი XI-ის დროს "რუისში მოაშთეს და დაფლეს იქვე, რადგანაც იგი ცნობილი იყო როგორც უღვთო და ტყვის მსყიდველი".
რუისის ტაძრის სამრეკლო XII საუკუნის მეორე ნახევარში ეპისკოპოს დიონისეს აუშენებია. დიონისე ერუშეთის ეპისკოპოსი იყო. სამცხეში მაჰმადიანებმა დევნა რომ დაუწყეს, ქართლში გადმოვიდა, სადაც რუისის ეპისკოპოსობა უბოძეს. ერუშეთიდან მან გადმოიტანა ვერცხლის საწინამძღვრო ჯვარი, რომელსაც შემდეგ რუისის საწინამძღვრო ჯვარი ეწოდა. ცნობილია დიდი ხელოვნებით შესრულებული რუისის ეკლესიის კანკელი, რომელიც 1781 წელს მროველი მიტროპოლიტის ნიკოლოზ ყიფიანის დაკვეთით გაუკეთებიათ. რუისის საკათედრო ტაძარს აქაურები გუმბათს უწოდებენ. უზარმაზარი გალავნით გარშემორტყმულ ფერისცვალების ეკლესიას მომლოცველი და მნახველი არ ელევა, ქართველებიც სტუმრობენ და უცხოელებიც.
შეგვეწიოს რუისის ფერისცვალების სახელობის ტაძრის მადლი.
