ტაო-კლარჯეთი - ჩვენი ტკივილი
დედაქალაქიდან საკმაოდ დიდი ხნის მგზავრობის შემდეგ ვალეს საზღვარს მივუახოვდით. აქ დაგვხვდა უზარმაზარი წარწერა-თურქეთი. გული სევდით აგვევსო, რადგან თურქეთის ქვეყნისა იქ ვერაფერი შევამჩნიეთ, იგივე ბუნება, იგვე ჰაერი და იგივე ცა. განსხვავება მხოლოდ ფორმალურ მხარეშია. თურქი მესაზღვრეები უკვე შეჩვეულები არიან ქართველების-გურჯების ხშირ სტუმრობას. ერთი ნაბიჯის იქით უკვე სხვა სამყაროში ხარ, სადაც თურქეთის სახელმწიფოს კანონები მოქმედებს და გინდა თუ არა მას უნდა დაემორჩილო. მცირე მანძილის გავლის შემდეგ, ჩვენი ორი მიკროავტობუსი იქაურმა ჟანდარმერიამ ანუ ჩვენებურად პოლიციამ გააჩერა და თავიდან შეამოწმა თითოეული მგზავრის პასპორტები.
ვისაც ერთხელ მაინც მოულოცავს ეს მადლიანი ადგილები, დამეთანხმება რომ ტაო-კლარჯეთი სრულიად განსხვავებული საქართველოა. ის საქართველო, სადაც ჩვენი წინაპრები, წმინდა მამები დააბიჯებდნენ. მათ ნატერფალზე სიარული კიდევ უდიდესი მადლით გვავსებდა. გზადაგზა წარსულის ფურცლები მახსენებდნენ თავს. ძველი ქართული სოფლების აღმნიშვნელი ტრაფარეტები თურქულმა სახელებმა ჩაანაცვლეს.
გვახარებს ის, რომ აქაურმა ქართველობამ დღემდე შემოინახეს ქართული ენა, სამშობლოს სიყვარული. თაობიდან თაობას გადასცემენ საქართველოს სიყვარულს. ახლა კი ბანას ტაძარის შესახებ მინდა გითხრათ.
ბანა
ეს დიდებული ტაძარი ჭოროხის ხეობაში, მდინარე ბანის მარჯვენა ნაპირას მდებარეობს. ამჟამად თურქეთის საზღვრებშია "ფანაკის" სახელწოდებით. ფანაკის ჭეშმარიტ ქართულ სახელად უფრო ბანა ჩანს. "ქართლის ცხოვრებაში" ყველგან ბანა გვაქვს"...მოერთვის ჭოროხს მდინარე ბანა-ფანასკერტისა, გამომდინარე ყალნუ მთისა და მომდინარე აღმოსავლეთიდამ დასავლეთად. ...ამ წყალზედ, მთაში არს ბანა, აწ უწოდებენ ფანაქს". VII საუკუნის შუა წლებში აქ ააშენეს დიდი ტაძარი. ადარნასე II-ის დროს (881-923) დაარსდა ბანის საეპისკოპოსო, ხოლო ტაძარი გადაკეთდა.
IX საუკუნის მეორე ნახევრიდან ბანა, ქართველთა სამეფოს სატახტო ქალაქად იქცა. სუმბატ დავითის ძე (XI საუკუნის I ნახევრის მემატიანე) იხსენიებს ბანას IX –X სს. ამბების მოთხრობისას: ადარნასემ, ქართველთა მეფის - დავით ბაგრატიონის ძემ, ”აღაშენა ბანა ხელითა კვირიკე ბანელისათა, რომელი - იგი იქმნა პირველ ეპისკოპოს ბანელ”. ”მატიანე ქართლისაის” მიხედვით, ბანაში დაიწერეს ჯვარი 1030 წლის ახლო ხანებში ბაგრატ IV-მ და ბიზანტიელმა ელენემ. ბანას ეკლესიაში იმარხებოდნენ ერთ დროს ბაგრატიონები; უკანასკნელად იქ დაასვენეს ვახტანგ IV (1442-1445) და მისი მეუღლე სითი-ხათუნ, ფანასკერტელის ასული. ვახუშტი ბატონიშვილი ასე აღწერს ბანას: ”ამ წყალზედ (ბანა-ფანასკერტის წყალზე), მთაში, არს ბანა, აწ უწოდებენ ფანაქს. აქ არს ეკლესია გუნბათიანი, დიდი, შვენიერად ნაგები, კეთილ-შვენიერ ადგილს, აღაშენა მეფე ადარნესემ, და დაფლულ არიან მეფენი, იჯდა ეპისკოპოზი მწყემსი ფანასკერტისა და სრულიად ტაოსი, ოლთისისა და ნარუმაკისა (ნარიმანისა) და აწ არს ცალიერი”.
1877-78 წლებში, რუსეთ-თურქეთის ომის დროს, ეკლესიის გარშემო რუსის ”ოტრიადი” იდგა. ასევე თავისი ბანაკი ჰქონდათ იქ ოსმალებსაც. ყირიმის ომის დროს ბანა ციხედაც კი გადუქცევიათ. 1881 წელს, როდესაც დ. ბაქრაძემ ნახა ბანას ტაძარი, მას მხოლოდ გუმბათი ჰქონდა ჩამოქცეული.
XIX საუკუნის პირველ ნახევარში ბანა მოინახულა ცნობილმა გერმანელმა მოგზაურმა, სპეციალობით ბოტანიკოსმა კარლ კოხმა, რომელმაც ბანა 1843 წელს ჯერ კიდევ დაუნგრეველი იხილა. "ეს უეჭველად ყველაზე მშვენიერი და დიდებული რამაა, რაც კი მსგავსი რამ მინახავს ოდესმე მთელს აღმოსავლეთში, თუ რა თქმა უნდა კონსტანტინეპოლს არ ჩავთვლით..." ბანა ოლთისიდან 33, ხოლო არტაანიდან 79 ვერსის მანძილზეა. 1889 წელს ფანაკში ნაჩვენებია 43 კომლი, ხოლო "დავთრის" დროის ფანაკში 36 კომლია (აქედან ორი კომლი მუსლიმია). ამ პერიოდში ფანაკს შეწერილი ქონია გადასახადი 30 000 ახჩის ოდენობით. ბანას ხუროთმოძღვრების კვლევა, რეალურად, ექვთიმე თაყაიშვილმა დაიწყო.
”1907 წელს, როდესაც მეორეჯელ ვინახულე ბანა, - წერს ექვთიმე თაყაიშვილი, - სურათი კიდევ უფრო სამწუხარო იყო”. 1917 წელს ბანა ნახა ექ. თაყაიშვილის ექსპედიციის წევრმა ი. ზდანევიჩმა, რომლის სიტყვები ბანას შესახებ, ვფიქრობთ, ზუსტად განსაზღვრავს იმ განწყობას, რომელიც აქ მისვლისას გეუფლება: «არანაკლებ მნიშვნელოვანია პეიზაჟი, რომელიც პენეკს აკრავს. ყველა ფერის - დაწყებული ნაცრისფერითა და ცისფერით, ვიდრე ლაჟვარდოვნამდე და ლურჯამდე, და ვარდისფერით ვიდრე ალისფერამდე და მეწამულამდე - სრულიად შიშველი პლასტები მთებისა და ბორცვებისა ქაოსად ისეა არეული, რომ მათ შუა აღმართული ტაძარი ყოფს ლურჯ ფერებს წითელი ფერებისაგან, გადაიტანს რა პირველს მარცხნივ, მეორეს კი დასავლეთით. და დავიტირეთ რა ნანგრევები, ოლთისამდე ჩვენ იმ მიწაზე მივდიოდით, რომელიც სისხლით იყო გაპოხილი». მართლაც, მშვენიერია ტაოს ბუნება ჭრელ-ჭრელი და მკვეთრი ფერადოვანი მთებით, ხოლო მათ შუა «ამოზრდილია» ბანა, როგორც გვირგვინი ამ დიდებული ბუნებისა.
