ჭელიშის ღვთისმშობლის შობის სახელობის მამათა მონასტერი ქვემო რაჭაში, მდინარე შარეულას ხეობაშია ჩაფლული. როგორც ისტორიიდან ვგებულობთ, ჭელიშის უდაბნო არსებობის ხანგრძლივობით რაჭის ყველა სავანეს აჭარბებს. აქ, სულ მცირე, ათი საუკუნის განმავლობაში უწყვეტად გრძელდებოდა ბერმონაზონთა მოღვაწეობა.
სავანიდან რამდენიმე ასეული მეტრის მოშორებით, მაღლობზე, კლდეში ნაკვეთი ქვაბებია ბერთა და დაყუდებულთათვის, რაც ერთიანი სამონასტრო ანსამბლის შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენდა. გადმოცემით, მიწისქვეშა გვირაბიც კი ყოფილა გამოქვაბულამდე.
გიორგი ბოჭორიძე წერს: "ერთი უძველესი ხანის ცენტრთაგანი უნდა ყოფილიყო ჭელიში. იმ ხანის ძეგლი იქ არ შემონახულა. ეკლესია ძლიერ დიდი ხნის აშენებული არ უნდა იყოს. იგი შიგნით და გარეთ გალესილია კირით და არავითარი წარწერა არ ჩანს, ვფიქრობ XIV-XVI საუკუნისაა. უძველესი ხანის არის მხოლოდ მონასტრის გამოქვაბულები ბერთათვის და სადაყუდებულო განდეგილთათვის მაღალ კლდეში. მაგრამ ჭელიში რომ დიდი კულტურის ცენტრი უნდა ყოფილიყო უძველეს ხანაში, ამას ადასტურებს ის ხელნაწერი წიგნები, რომლებმაც მოაღწიეს ჩვენამდე. ერთი ასეთი წიგნთაგანია ეტრატზე ნაწერი ოთხთავი XI საუკუნისა, გადატანილი შემდეგ ხონჭორში. ამ ოთხთავის მინაწერი და მასში დაცული ანდერძი გვეუბნება, რომ ოთხთავი ჭელიშის კუთვნილებაა. იგივე ანდერძი იხსენებს მრავალ ძვირფას ჭედურ მინანქრიან ნივთებს, როელნიც გაუკეთებია ჭელიშისათვის დანიელ ხანბაშურის გაზრდილ ნიკოლოზს. თუ XI საუკუნეში აქ იწერება, იბეჭდება, იმკობა ასეთი შესანიშნავი ძეგლები."
ჭელიშის უდაბნოში ბერმონაზონთა დამკვიდრება IX-X საუკუნეებს უნდა მივაწეროთ. ხოლო რაც შეეხება ტაძარს, იმავე ხანაში უნდა აშენებულიყო, რომელშიც პირვანდელი სახე დაკარგა და საფუძვლიანად შეკეთდა - XVI საუკუნის მეორე ნახევარში, ნიკორწმინდელი ეპისკოპოსის მელქისედეკის (საყვარელიძე) ძალისხმევით.
ჭელიშის მონასტერში ინახებოდა უამრავი ძველი ქართული ხელნაწერი. 1902 წელს არქიმანდრიტმა, წმინდა ამბროსიმ (ხელაიამ) ეკლესიის ეზოში აღმოაჩინა აკლდამა, სადაც ინახებოდა "მოქცევაი ქართლისაის" მანამდე უცნობი ხელნაწერის ვარიანტი, შატბერდულზე უფრო ვრცელი. 1637 წელს ჭელიშის მონასტერი იმერეთის მეფე გიორგი მესამემ გელათს გადასცა.
საინტერესო ცნობას შეიცავს 1796 წლით დათარიღებული ბეჟან წერეთლის შეწირულობის წიგნი: "ქ. ნებითა და შეწევნითა ღვთისათა მე ბეჟან წერეთელმა ვიგულე და ვიგულისმოდგინე, ჭელიშის უდაბნოშიდ მივედი და ჩემი აღსარება ღირსსა და პატიოსან მამებს მოვახსენე და წმინდა ღვთისმშობელს შევავედრე სული ჩემი, რომ დამიცვას აერის მცველისაგან...
.... შენმა წინამდეგებმა ბერებმა აღთქმა დამიდვეს, სანამდისი ეს უდაბნო იქნება, მანამდისის წელიწადში თითო წირვა ხარებას არ მოგეშალოსთ...
მოწამე და გამრიგე ამისი ჯერ ღმერთია და კაცთაგან არის ამისი მოწამე წინამძღვარი გრიგოლ, დავით ბერი ჭოხონელიძე, ნიკოლოზი სურღულაზე, ბერი ნეთსაძე, ბესარიონ, მარკოზ, ბერი დავით ნასრაძე, ბერი დიაკვნები, იოსელიანი ნიკოლოზა და სხვები თხუთმეტ თექვსმეტამდისი".
ჭელიშის მონასტრისთვის მეფე ერეკლე მეორეს ზარები შეუწირავს. 1819 წლის საბუთით ჭელიშის მონასტერს რაჭის მთელ რიგ სოფლებში 16 კომლი ყმა-გლეხი ეკუთვნოდა. ამის გარდა, რაჭის ქედზე 3000 დესეტინა ტყეც მის მფლობელობაში იყო. ჭელიშის მონასტრის უკანასკენელ ბერს ლევანტი მეტრეველს 1937 წლამდე უცხოვრია უდაბნოში. რაჭის ეპისკოპოსის, მეუფე ელისეს (ჯოხაძე) ლოცვა-კურთევით, რამდენიმე წლის წინ რესტავრაცია ჩაუტარდა სამრეკლოს, სადაც გარკვეულ დღეებში, ვიდრე ტაძარი აღდგება, წირვა-ლოცვა აღევლინება. ღვთისმშობლის შობის დღესასწაულზე რაჭის სამღვდელოება სადღესასწაულო მსახურებას აღავლენს.
მრავალ ღვთისმოშობლის შობის დღესასწულს დაგვასწროს ღმერთმა!
