საგარეჯო-ნინოწმინდის და გურჯაანის ეპარქიები აღმოსავლეთ საქართველოში, გარე კახეთისა და ალაზნის ვაკის მიჯნაზე - გომბორის ქედის ჩრდილო-აღმოსავლეთ მთისწინეთის ტერიტორიაზე მდებარეობს. ისინი მოიცავენ ქალაქებს: საგარეჯოს, გურჯაანს, სოფელ ნინოწმინდას და მათ მიმდებარე ტერიტორიებს. ეპარქიებს აღმოსავლეთიდან ესაზღვრება ბოდბის, ნეკრესისა და ჰერეთის, დასავლეთიდან - მცხეთა-თბილისის, ჩრდილოეთიდან - ალავერდის, წილკნისა და დუშეთის ეპარქიები, სამხრეთის მიჯნა საქართველო-აზერბაიჯანის სახელმწიფო საზღვარს ემთხვევა.

საგარეჯო-ნინოწმინდის და გურჯაანის ეპარქიების ტერიტორიები ისტორიული კახეთის მეორე და მესამე სადროშოს მიეკუთვნებოდა. ამ რეგიონებში საქართველოს გაქრისტიანების ახლო ხანებიდან რამდენიმე მსხვილი სამღვდელმთავრო კათედრა არსებობდა, რომელთაც დასაბამი ვახტანგ გორგასალმა დაუდო. ვახტანგის მიერ დაფუძნებული 12 ახალი საეპისკოპოსო კათედრიდან სამი - ნინოწმინდა, ჭერემი, ჩელეთი - თანამედროვე საგარეჯო-ნინოწმინდისა და გურჯაანის ეპარქიების ტერიტორიაზე მდებარეობდა.

XVII-XVIII საუკუნეებში, კახეთში გახშირებული ლეკიანობისას, აღნიშნული ეპარქიების ტერიტორია უმძიმეს მდგომარეობაში აღმოჩნდა. მიუხედავად მძიმე ისტორიული წარსულისა, საგარეჯოსა და გურჯაანის სამწყსოს ტერიტორიაზე ადრიდანვე ერთიანი ქრისტიანული საქართველოს უმნიშვნელოვანესი ეკლესია-მონასტრები და საგანმანათლებლო კერები არსებობდა: გარეჯის მრავალმთის სამონასტრო კომპლექსის ზოგიერთი სავანე, ბოჭორმა, ნინოწმინდა, კაწარეთი, ხაშმი, ურიათუბანი, სანაგირე, დავითიანი, ვეჯინი, გურჯაანი, ვაჩნაძიანი, კარდანახი, ზეგანი, ჭერემი და სხვა. ოდითგანვე ამ ეკლესია-მონასტრებში და მთელ მხარეში დიდ საგანმანათლებლო და კულტურულ-აღმშენებლობით საქმიანობას ეწეოდნენ აქ მოღვაწე სასულიერო და საერო პირები: ანტონ მარტყოფელი, დავით გარეჯელი, დოდო გარეჯელი, მამა ლუკიანე, სალომე უჯარმელი, პეროჟავრა სივნიელი, არსენ ნინოწმინდელი და სხვები.

XVI-XVII საუკუნეებთან შედარებით ნინოწმინდის საეპისკოპოსო განსაკუთრებით გაძლიერდა. როგორც ცნობილია, ნინოწმინდელი ეპისკოპოსი გარეჯის მონასტრების მაკურთხეველი იყო და ატარებდა ტიტულს "ათორმეტ უდაბნოთა მაკურთხეველი არქიმანდრიტისა". "განგება დარბაზობისას" მიხედვით, რომელიც გადმოგვცემს ქართველ მღვდელმთავართა დაჯდომის წესსა და რიგს ქართველ მეფეთა კურთხევის დროს, ნინოწმინდელი ეპისკოპოსი მე-9 ადგილზე მჯდარა, ხოლო XVIII საუკუნეში ერეკლე მეფესა და ანტონ კათალიკოსს მისი პატივი გაუზრდიათ ქართლ-კახეთის სამეფოში და მას მე-5 ადგილზე გადაუნაცვლებია. ეს მოხდა 1749 წლის საეკლესიო კრებაზე. ნინოწმინდელი გახდა უწინარესი მანგლელისა, რუსთველისა, წილკნელისა, კაწარელისა (თუკი ეს კათედრა განახლდებოდა), ურბნელისა, მროველისა, ნეკრესელისა, სამთავნელისა, ნიქოზელისა, ბოლნელისა (თუკი განახლდებოდა), ხარჭაშნელისა (რომელიც მოშლილი იყო), წალკელისა, დმანელისა (რომლებიც ასევე მოშლილნი იყვნენ) და გიშელისა (რომელიც ადრიდანვე მოშლილი იყო). ნინოწმინდელი ადრე თბილელზე ზემოთ მჯდარა, რადგან მაშინ თბილისი დედაქალაქი არ იყო და მისი აღზევება შემდგომში მომხდარა, "ვითარ იგი წერილ არს განჩინებასა შინა მეფეთა გვირგვინოსან ყოფილთა და დარბაზობისათა". ამასთანავე, ნინოწმინდელს დაუბრუნდა მიტროპოლიტის ხარისხი, რომელსაც იგი ძველი დროიდანვე ატარებდა. XVIII საუკუნეში გაიზარდა საეპისკოპოსოს საზღვრებიც - შეუერთდა სხვა ეპარქიათა მამულები და ნინოწმინდელი ეპისკოპოსიც, სამეფო ხელისუფლების მხარდაჭერით, თავისი მდგომარეობითა და ხარისხით უფრო დაწინაურდა. ეს წინსვლა განსაკუთრებით საბა ნინოწმინდელის (ტუსიშვილის, 1744-1783) მოღვაწეობის პერიოდში გამოვლინდა. ყველაზე მეტი საბუთი და სიგელი მის სახელზეა გაცემული. საბა ნინოწმინდელის კულტურული მოღვაწეობის შესახებ აღვნიშნავთ, რომ მისი შეკვეთით გადაიწერა დიდი სჯულისკანონი, ლიტურგიული კრებული, აღიწერა წმინდა ნინოს საგალობლები, "დაუჯდომელი ჯუარისა", წმინდა ნინოს დაუჯდომელი და მისივე ლოცვა. ნინოწმინდელი ეპისკოპოსი საბა ტუსიშვილი მონაწილეა ანტონ I-ის (1744-1755, 1764-1788) საწინააღმდეგო მოძრაობისა. მისი კათოლიკოსობიდან გადაყენების საქმეში საბა მომხრეა მღვდელი ზაქარია გაბაშვილისა, რომელიც ანტონს ბრალს სდებდა კათოლიკობისკენ გადახრაში. თუმცა, როგორც ცნობილია, შემდგომში, 1764 წლის კრების გადაწყვეტილებით, თვითონ ზაქარია გაბაშვილი განკვეთეს მღვდლობიდან და ანტონი კათოლიკოსად აღადგინეს.

საბა ნინოწმინდელი იყო მოლარეთუხუცეს შიოშ ტუსიშვილის ვაჟი. ის ძალიან დაახლოებული გახლდათ მეფე ერეკლე II-ის ოჯახთან. იყო ნათლია-მიმრქმელი მეფე გიორგი XII-ისა. მონაწილეობდა ერეკლესა და დარეჯან დადიანის შეუღლებაში. პაპუნა ორბელიანის ცნობით, "წარავლინეს იმერეთად ხორაშან ბატონის-შვილი და თან აახლეს ნინოწმინდელი საბა ეპისკოპოზი და ითხოვეს ქალი დადიანისა დარეჯან მეფისა ერეკლესა-თვის". ეს კიდევ ერთხელ მოწმობს ნინოწმინდის სამღვდელმთავროსა და მისი მღვდელმთავრის უდიდეს გავლენას.

1782 წელს გარდაიცვალა მეფე გიორგის მეუღლე ქეთევანი და იგი დავითგარეჯის წმინდა იოანე ნათლისმცემლის დიდ ეკლესიაში, აღსავლის კარის წინ, დაასაფლავეს. "ნინოწმინდელი საბა ბავრაყითა თვისითა და დროშითა, დავით რუსთველი და დანიელ ბოდბელი მიტროპოლიტნი შეერთდნენ" და მიეგებნენ ლოცვითა და ვედრებით მის ცხედარს.

რაც შეეხება XVIII საუკუნის ნინოწმინდელ ეპისკოპოსთა ქრონოლოგიურ თანმიმდევრობას, საბუთების მიხედვით, XVIII საუკუნის დასაწყისიდან ნინოწმინდის კათედრაზე მოღვაწეობს ეპისკოპოსი იოსებ ვაჩნაძე. 1702 წელს ის მონაწილეა ევდემოზ II დიასამიძის (1700-1705) კათოლიკოსობის დროს მოწვეული საეკლესიო კრებისა, რომელმაც მიიღო განჩინება სამონასტრო წესისა და რიგის თაობაზე.

წყაროების მიხედვით, XVIII საუკუნეში ნინოწმინდის კათედრაზე ჩანს მიტროფანე ნინოწმინდელი. გერგეტის სამების "მატიანე მოსახსენებელი სულთაი", რომელიც დაწერილია XV საუკუნეში და ოთხი საუკუნის მანძილზე შექმნილ მდიდარ მასალას შეიცავს, იხსენებს ბაინდურ არაგვის ერისთავის ძმას - მიტროფანე ნინოწმინდელს.

არსებობს ცნობა, რომ 1786-1787 წლებში ნინოწმინდელ ეპისკოპოსად ფორმალურად აკურთხეს რუსეთში მყოფი ანტონ II, ვიდრე კათოლიკოსი გახდებოდა. პლატონ იოსელიანი აღნიშნავს, რომ ანტონი ნინოწმინდის ეპისკოპოსად აკურთხეს 1786 წლის 1 ივნისს ცარსკოე სელოში, სასახლის კარის ქრისტეს აღდგომის ეკლესიაში, დედოფალ ეკატერინეს თანდასწრებით.

ავტოკეფალიის გაუქმებამდე ბოლო ნინოწმინდელი ეპისკოპოსი, საბუთების თანახმად, არის სტეფანე ჯორჯაძე, ენისელთ მოურავის ძე. ის მანამდე რუსთველი ეპისკოპოსია, შემდგომში კი ასე იწოდება - "ნინოწმინდელი მიტროპოლიტი და არქიეპისკოპოსი რუსთავისა". განსაკუთრებით აღსანიშნავია სტეფანე ნინოწმინდელ-რუსთველის კულტურულ-სამწერლობო საქმიანობა. მისი შეკვეთით მოღვაწეობდა ცნობილი ქართველი სასულიერო მოღვაწე, მწერალი და კალიგრაფი გაბრიელ მცირე.

როგორც ცნობილია, 1811 წელს რუსეთმა საქართველოში ყველა საეპისკოპოსო კათედრა გააუქმა, მათ შორის ნინოწმინდის ეპარქიაც. ეკლესიის მართვა, კათალიკოსის ნაცვლად, ეგზარქოსებმა დაიწყეს.

1995 წელს ამ ტერიტორიაზე აღდგა სამღვდელმთავრო კათედრა, რომელსაც საგარეჯოსა და გურჯაანის ეპარქია ეწოდა. მას სათავეში ჩაუდგა მეუფე ანდრია (გვაზავა). 2002 წლის წმინდა სინოდის განჩინებით, საგარეჯოსა და გურჯაანის ეპარქია გაიყო. ერთს ეწოდა ნინოწმინდისა და საგარეჯოს ეპარქია - ეპისკოპოს ლუკას (ლომიძის) მღვდელმთავრობით, მეორეს - გურჯაანისა და ველისციხის ეპარქია, ეპისკოპოს ექვთიმეს (ლეჟავას) მღვდელმთავრობით.