გადმოცემით, დასაბუთებულ ამ კრიზისის შესახებ, განხეთქილების ისტორიაც მეტყველებს. ტრაგედიის მთავარ მიზეზს საეკლესიო წიგნების ჩასწორების საკითხი წარმოადგენდა, მაგრამ ეკლესიურ თვითშეგნებაში ამ საკითხის უკან სხვა უფრო ღრმა პრობლემები და ეჭვები იდგა. შფოთიანი პერიოდის დასრულებასთან ერთად მოსკოვის სამეფოს "იზოლაციის" ეტაპიც დასრულდა, მეტიც, ის გზაგასაყარზე და გზაჯვარედინზეც კი აღმოჩნდა. კიევთან, აღმოსავლეთთან, დასავლეთთან კავშირების დამყარებისა და ურთიერთობის გაუმჯობესების პროცესში მონაწილე უცხოელებთან შეხვედრები, რომლებიც მოითხოვდნენ საკუთარი საეკლესიო საქმეების "წესრიგში მოყვანას", მოსკოვურ აზროვნებას აფხიზლებდნენ, მოსკოვური გადმოცემის ცალმხრივობას, უკმარისობას და დაუცველობას ამხელდნენ. ტიპოგრაფიულ პრობლემათა შორის მწვავედ იდგა საღვთისმსახურო წიგნებთან დაკავშირებული საკითხები. ხელნაწერებში ძალიან ბევრი უზუსტობა იყო. გაუგებარი იყო რომელი წყაროებიდან უნდა დაწყებულიყო ბეჭდვა. მართლმადიდებლური თვალსაზრისით დიდ ეჭვებს აღძრავდა "ლიტვური ტიპოგრაფია", ხოლო რუსული წიგნები დამახინჯებული და წინააღმდეგობრივი იყო. მიხეილ თევდორეს ძის დროს დავა რამდენჯერმე მწვავე განხეთქილებამდე და ურთიერთის განკითხვამდე მივიდა, ასე, მაგალითად, 1618 წელს დაიგმო სამების მონასტრის არქიმანდრიტი დიონისე, რომელსაც დავალებული ჰქონდა "კურთხევანის" ჩასწორება. უკვე ამ პროცესების დასაწყისში ეკლესიურ თვითშეგნებაში წარუმატებლობის გრძნობა და მღელვარება შეიგრძნობა. ალექსეი მიხეილის ძის გამეფებასთან ერთად სამეფო კარზე "რეფორმატორული" განწყობები გაძლიერდა. ეს იყო დრო, როდესაც მოსკოვში კიევის ზეგავლენამ იძალა და დასავლეთიდან რუსეთში სხვადასხვა ჯურის ადამიანები დიდი რაოდენობით ჩამოვიდნენ. მაგრამ აქ ხაზი იმასაც უნდა გავუსვათ, რომ ამ დროისათვის ურთიერთობა მართლმადიდებლურ აღმოსავლეთთანაც აღდგა: ალექსეი მიხეილის ძის დროს, მოსკოვს აღმოსავლეთიდან არაერთი პატრიარქი ეწვია: ისინი ნიკონის საქმეში და "სტაროვერობის" დაგმობის პროცესში მონაწილეობდნენ, მათთან მიმდინარეობდა საქმიანი მიმოწერა, ცალკეული პიროვნებები რუსეთიდან აღმოსავლეთშიც კი მიემგზავრებოდნენ, მაგრამ რაც უნდა გასაკვირი იყოს, ბერძნებთან ურთიერთობის დაძაბვისა და განხეთქილების ერთ-ერთ მთავარ წყაროდ სწორედ ეს კავშირები გადაიქცა. ბოლოს გადაწყდა, რომ წიგნები ბერძნული წყაროების შესაბამისად უნდა ჩასწორებულიყო. ეს ბერძნული მოტივი მეფისა და მისი უახლოესი "გულშემატკივრების" წრიდან მომდინარეობდა. ტრაგედიაც სწორედ ამაში მდგომარეობდა, რომ როდესაც "ბერძნულ" მასალას ღებულობდნენ, "ბერძნულის" ხარისხზე აღარავინ ფიქრობდა. ხშირად ეს მასალა რუსულზე უფრო მეტად იყო გაუკუღმართებული და "ჩასწორებები" ყოველგვარი საღვთისმეტყველო და კულტურული თავისებურებების გაუთვალისწინებლად მიმდინარეობდა. ხშირად შემთხვევითი ადამიანები ავტორიტეტულ პიროვნებებად მიიჩნეოდნენ. თავიდან ეს ხალხი მოსკოვში მხოლოდ მოწყალების მისაღებად ან გასამდიდრებლად მიდიოდა და მასწავლებლებად ადგილზე გარდაიქმნებოდნენ. წიგნების ჩასწორების სურვილი "სულისა და ჭეშმარიტების" აღდგენის წყურვილიდან კი არა, ხშირად ერთსახოვნებისა და დაუფიქრებელი ბერძნოფილობისაგან მომდინარეობდა. მთელ ამ საქმეში განსაკუთრებით სავალალო აღმოჩნდა პატრიარქი ნიკონის როლი. "ისევე, როგორც მომდევნო წლებში, პეტრეს სურდა ყველაფერს გერმანული ან ჰოლანდიური სახე მისცემოდა. პატრიარქ ნიკონსაც თითქმის ავადმყოფური სურვილი აღმოაჩნდა ყველაფერი ეროვნული ბერძნულად გადაეკეთებინა. ამ ორ პიროვნებას (და მათი ტიპის ადამიანებს (რ.ჩ.) კიდევ ერთი უცნაური თავისებურება აერთიანებთ, ისინი ძალიან ადვილად წყვეტენ კავშირს წარსულთან და ეს არის ყოველთვის მოულოდნელი, ბუნებრივი ყოფისათვის საწინააღმდეგო, განზრახ მიმართული და ყველა შემთხვევაში ხელოვნური, ანუ გამოგონილი" (გ. ფლოროვსკი). ნოვატორებმა თავიდანვე ძალიან ბევრი ადამიანი შერისხეს და ანათემას გადასცეს, საკითხები ბრძანებებითა და განკარგულებებით წყდებოდა... მაგრამ რაც ყველაფერზე უარესია - ვენეციაში დაბეჭდილი ბერძნული წიგნები ხშირად საეჭვო "ლათინურად განბრძნობილ" დაახლოებით ისეთივე შთაბეჭდილებას ტოვებდა, როგორც პეტრე მოგილას მიერ გამოცემული წიგნები. ეს არ ნიშნავს, რომ მართლები "სტაროვერი" აბაკუმი და მისი მსგავსები იყვნენ; ისინი ვერ ეგუებოდნენ "ყოველგვარი ძველი რუსული წესისა და ჩვეულების ასე ერთიანად უარყოფას", ვერ იტანდნენ ამ საეჭვო კიევურზე და არანაკლებ საეჭვო ბერძნულზე სწორებას, რადგან ბევრი ბერძენი მართლაც რომში იყო განსწავლული და ამის გამო დროებით ლათინური რწმენაც კი ჰქონდა აღიარებული. განხეთქილება სწორედ აქ შევიდა ისეთ ტრაგიკულ ფაზაში, როგორც არის დიდი ისტორიული დავა რუსული მართლმადიდებლობისა და ქრისტიანული სახელმწიფოების ბედის შესახებ. მარტივად განხეთქილების მომწყობთა მიერ ატეხილი განგაშის შინაარსი შეიძლება ასე გამოიხატოს: თუ ყოველივე ამას - კურთხეულ მოსკოვურ წარსულს, თუ მართლმადიდებლობის ბოლო საყრდენს და იმედი - მესამე რომს, ანუ მოსკოვს, როგორც "ნოვატორებს" მიაჩნიათ, ამდენი შეცდომა და მანკიერება ჩაუდენიათ და თუ მის მიერ თითქმის ჭეშმარიტებაა უარყოფილი (მაგალითად, 1656 წელს ორი შეკავშირებული თითით პირჯვრის გადაწერა კრებამ "ნესტორიანობაში" ამხილა და დაგმო!), მაშინ განა ეს არ ნიშნავს, რომ ისტორია დასასრულს მიუახლოვდა - და ანტიქრისტეც სადღაც აქაა? ბოლოს აღმოჩნდა, რომ "წესი" კი არა, "ანტიქრისტეა" რუსული განხეთქილების თემა... და პირველი "რასკოლნიკური" წინააღმდეგობა გარკვეული წეს-ჩვეულებებისადმი და ყოფითი წვრილმანებისადმი "ბრმა" ერთგულება კი არა, ძირითადი აპოკალიპსური მიგნების გამო იყო დაწყებული" (გ. ფლოროვსკი). განხეთქილება სხვა არაფერია, თუ არა, წმინდა ყოფიერებაზე მოსკოვური ოცნების ფასი, რომელიც განხორციელდა უკანასკნელი სამეფოს ისტორიაში. უფრო ღრმად თუ ჩავუკვირდებით, ეს იყო ბიზანტიური თეოკრატიის ანტიისტორიზმის საზღაური, რადგან მის მიერ უარყოფილი იქნა ქრისტიანობა, როგორც გზა და შემოქმედებითი პროცესი და ისტორია, როგორც ერთი ყოვლისმომცველი მისტერიის "მუდმივად განმეორების პროცესი დარჩა". სწორედ აქ გამოაშკარავდა ამ თეორიის მაქსიმალიზმიც და შეზღუდულობაც: ხომ ცხადია, რომ მართლმადიდებლობა, რიტუალისა და სიტყვის მიხედვით გარეგნულად იზომებოდა. დავა ამ მახრჩობელა წეს-ჩვეულებითი კაზუისტიკის ჩარჩოებიდან არასოდეს გასულა. გარკვეული თვალსაზრისით, განხეთქილებამ ეკლესიას მისი საუკეთესო ძალების ნაწილი მართლაც ჩამოაშორა. ამ ადამიანებისათვისაც წესი და წყობა თვითმომქმედ წნეხს და ამავდროულად ფასეულებას არ წარმოადგენდა. ისინი იყვნენ ადამიანები რომელთათვისაც ქრისტიანობა და მისი გაგება მათ შინაგან მაქსიმალიზმში ვლინდებოდა და ამავდროულად იგი ისტორიაში გამოყენებისკენ იყო მიმართული. ამ შფოთის ამტეხი ადამიანების ცხოვრება ქრისტიანულ მთლიანობაში ხორციელდებოდა: მათი ბრალი არაა, რომ თავად ეს ჩანაფიქრი უკვე ადრეულ ბიზანტიაში და მითუმეტეს მოსკოვში თავის ცოცხალ საწყისებს, ადრეული ქრისტიანული ეკლესიის შემოქმედებით საწყისებს იყო მოწყვეტილი და დაყვანილი იყო ტიპიკონამდე, ე. წ. "დომოსტროიმდე". მათი მოწინააღმდეგეები არც გადმოცემით და არც ჭეშმარიტებით არ ასაზრდოებდნენ მათივე რეფორმას: ახალი წიგნები უბრალოდ ძველზე უკეთესი, გამართული და გააზრებული გამოდგა. მაგრამ იერარქიამ, რომელმაც ეს რეფორმა წყაროებში და ეკლესიურ სწავლებაში ასე ჩაუღრმავებლად და მსუბუქად მიიღო, ცხადია, რომ მომავალში სხვა რეფორმებსაც მიიღებს: ოღონდ საჭირო იქნება, რომ ეს რეფორმები ძალაუფლებისგან მომდინარეობდეს და "უმაღლესი ნების" შესაბამისად იყოს შესრულებული... რასკოლნიკები არა იმდენად ეკლესიას, რამდენადაც სამეფო ძალა-უფლებას ეწინააღმდეგებოდნენ და რაც უნდა წვრილმანი და შეზღუდული ყოფილიყო ძალაუფლება, ისინი მას მხოლოდ ქრისტეს სამსახურში მოიაზრებდნენ. მათი მოწინააღმდეგეები კი თითქმის ვეღარც კი გრძნობდნენ უკვე განვლილი ქრისტიანული თეოკრატიის, აბსოლუტიზმისკენ მიმართულ ამ კარზე მომდგარ მეტამორფოზას.

ამრიგად, საკითხი, რომელიც ეხებოდა ეკლსიისა და სამეფოს ურთიერთობას, ჯერ პატრიარქ გერმოგენეს პატრიოტული მსახურება, შემდეგ შფოთის დროს წმინდა სამების ლავრა, პატრიარქ ფილარეტის თავისებური "პაპაცეზარიზმი" - ნიკონამდე და შემდეგ განხეთქილებამდე (რასკოლამდე) მოვიდა და XVII საუკუნეში კვლავ აქტუალური გახდა. ამ დროს, სულ უფრო მეტად იგრძნობოდა რომ შეიცვალა სახელმწიფოებრივი თვითშეგნება და იწყებოდა დიდი სახელმწიფო გარდაქმნისათვის მზადება. უმშვიდესი მეფე ალექსეი მიხეილის ძეც კი, რომელიც წმინდა ფილიპეს წმინდა ნაწილების წინაშე სამეფოს სახელით აღსარებას ამბობდა, თავისი ფსიქოლოგიით და არსობრივად უკვე შორს იყო როგორც ბიზანტიური, ისე ძველი რუსული თეოკრატიული თვითშეგნებისგან. მოსკოვში სულ უფრო მეტად ფეხს დასავლური აბსოლუტიზმი იკიდებდა. ნიკონსა და მეფეს შორის მომხდარმა განხეთქილებამ რუსეთში დასავლურ სამეფოსა და სამღვდელოებას შორის დაპირისპირება გაიმეორა: უწინარეს ყოვლისა ეს იყო დავა "ძალაუფლებისათვის". ამიტომ, შესაძლებელია, რომ პეტრე დიდის დროს, აბსოლუტიზმის გარდაუვალად გამარჯვება სწორედ განხეთქილებამ აქცია რეალობად.